Μπορεί η ιστορία του Ψυχρού Πολέμου να αποτρέψει έναν σινο-αμερικανικό όλεθρο;

Τον Φεβρουάριο του 1961, στην αρχή της προεδρίας του, ο Τζον Φ. Κένεντι έγραψε μια προσωπική επιστολή στον Σοβιετικό ηγέτη, Νικήτα Χρουστσόφ. Ενώ αποδοκίμασε την συνολική κατάσταση των σχέσεων μεταξύ των δύο χωρών, ο νέος πρόεδρος υποστήριξε ότι «αν μπορούσαμε να βρούμε ένα μέτρο συνεργασίας σε ορισμένα από αυτά τα τρέχοντα ζητήματα, αυτό από μόνο του θα ήταν μια σημαντική συμβολή στο πρόβλημα της εξασφάλισης ενός ειρηνικού και τακτοποιημένου κόσμου». Ο Κένεντι συνέχισε εξηγώντας το πώς οι δύο ηγέτες μπορούσαν να επιτύχουν μια τέτοια συνεργασία:

«Νομίζω ότι πρέπει να αναγνωρίσουμε, με εκατέρωθεν ειλικρίνεια, ότι υπάρχουν προβλήματα στα οποία ίσως να μην μπορούμε να συμφωνήσουμε. Ωστόσο, πιστεύω ότι, ενώ αναγνωρίζουμε ότι δεν έχουμε και, κατά πάσα πιθανότητα, δεν θα μοιραστούμε μια κοινή οπτική για όλα αυτά τα προβλήματα, ο τρόπος με τον οποίο τα προσεγγίζουμε και, ειδικότερα, ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι διαφωνίες μπορεί να έχει μεγάλη σημασία…. Πιστεύω ότι πρέπει να χρησιμοποιήσουμε περισσότερο τους διπλωματικούς διαύλους για μια εντελώς άτυπη συζήτηση αυτών των ζητημάτων, όχι με την έννοια των διαπραγματεύσεων…, αλλά μάλλον ως μηχανισμό επικοινωνίας που πρέπει, στο μέτρο του δυνατού, να βοηθήσει στην εξάλειψη παρεξηγήσεων και περιττών αποκλίσεων, όσο μεγάλες κι αν είναι οι βασικές διαφορές».

Ο Joe Biden και ο Xi Jinping επιθεωρούν άγημα, στο Πεκίνο, τον Αύγουστο του 2011. Pool via Reuters
--------------------------------------------------------------

Η προσέγγιση του Κένεντι βοήθησε τότε να σωθεί η ειρήνη, ακόμη και κατά την διάρκεια κάποιων από τις πιο σκοτεινές στιγμές του Ψυχρού Πολέμου. Σήμερα, οι ηγέτες των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας πρέπει να ακολουθήσουν μια παρόμοια προσέγγιση -όπως φάνηκε να αναγνωρίζουν και οι δύο πλευρές στην πρόσφατη «εικονική» σύνοδο κορυφής. «Μου φαίνεται ξεκάθαρο», είπε ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, «ότι χρειάζεται να δημιουργήσουμε κάποια όρια κοινής λογικής». Ο Κινέζος πρόεδρος, Σι Τζινπίνγκ, συμφώνησε: «Η Κίνα και οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να αυξήσουν την επικοινωνία και την συνεργασία».

Το ερώτημα εάν ο ανταγωνισμός ΗΠΑ-Κίνας έχει μεγάλη ομοιότητα με τον Αμερικανοσοβιετικό Ψυχρό Πόλεμο έχει γίνει ιδιαίτερα επίμαχο. Όταν μια ομάδα Αμερικανών και Κινέζων ιστορικών του Ψυχρού Πολέμου (συμπεριλαμβανομένων των δυο μας) συναντήθηκε το περασμένο καλοκαίρι για να συζητήσει την σύγκριση, υπήρξε σημαντική διαφωνία τόσο για την ακρίβεια όσο και για την αξία της αναλογίας. Αλλά οι περισσότεροι συμφώνησαν ότι πρόσφερε τουλάχιστον κάποια μαθήματα για την διαχείριση των εντάσεων μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και της Κίνας σήμερα. Δεδομένου του πόσο έντονη και επικίνδυνη έχει γίνει η αντιπαλότητα μεταξύ των δύο σημερινών μεγάλων δυνάμεων, τόσο οι μελετητές όσο και οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής αντί να εστιάζουν σε διαφωνίες σχετικά με την αναλογία, θα πρέπει να εξετάσουν αυτά τα διδάγματα —ειδικά όταν πρόκειται για τα βασικά καθήκοντα της διευκόλυνσης της σταθερότητας και της μείωσης του κινδύνου περιττών συγκρούσεων.

ΜΗΝ ΥΠΟΘΕΤΕΤΕ

Η στρατηγική παρανόηση —των προθέσεων και των ικανοτήτων των αντιπάλων, της διεθνούς κατάστασης, ακόμη και της θέσης κάποιου— έπαιξε μείζονα ρόλο στην κλιμάκωση του Ψυχρού Πολέμου. Τόσο οι Ηνωμένες Πολιτείες όσο και η Σοβιετική Ένωση υπερτόνιζαν τις μεταξύ τους επιθετικές προθέσεις και υπογράμμιζαν τις ασυμβίβαστες εσωτερικές πολιτικές, θεσμικές, και πολιτισμικές διαφορές, ως δικαιολογία για μαζικές στρατιωτικές αναπτύξεις. Καθοδηγούμενες από μεγάλα αφηγήματα που υπογράμμιζαν την αντιπαράθεση, και οι δύο [χώρες] συχνά παρερμήνευαν τα κίνητρα της άλλης.

Η στρατηγική παρανόηση ήταν ιδιαίτερα εμφανής κατά την διάρκεια κρίσεων. Η Ουάσιγκτον, για παράδειγμα, πίστευε ότι το ξέσπασμα του Πολέμου της Κορέας ήταν το προοίμιο μιας παγκόσμιας σοβιετικής επίθεσης, και ως εκ τούτου πραγματοποίησε μια άνευ προηγουμένου κινητοποίηση που στρατιωτικοποίησε την στρατηγική της για τον Ψυχρό Πόλεμο. Το Πεκίνο, με την σειρά του, θεώρησε ότι η επέμβαση στην Κορέα ήταν απαραίτητη για την επιβίωσή του, αφότου οι Ηνωμένες Πολιτείες έστειλαν ναυτικές δυνάμεις στο Στενό της Ταϊβάν [1] και τα στρατεύματά τους διέσχισαν τον 38ο παράλληλο. Τόσο στο Βιετνάμ όσο και στο Αφγανιστάν, ο φόβος της εκμετάλλευσης από την άλλη πλευρά προκάλεσε δαπανηρές στρατιωτικές επεμβάσεις.

Σήμερα, τόσο η Κίνα όσο και οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να εργαστούν για να κατανοήσουν καλύτερα τους στρατηγικούς στόχους της άλλης πλευράς. Πολλοί Αμερικανοί πιστεύουν τώρα ότι η Κίνα έχει μια στρατηγική για να αντικαταστήσει τις Ηνωμένες Πολιτείες ως η κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη, ενώ πολλοί Κινέζοι πιστεύουν ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες σκοπεύουν να περιορίσουν [2] την άνοδο της Κίνας. Τέτοιες υποθέσεις πρέπει να ελέγχονται με βάση συγκεκριμένες ενέργειες. Τόσο η Ουάσιγκτον όσο και το Πεκίνο πρέπει να μάθουν να βασίζονται σε αξιόπιστες αναλύσεις από ειδικούς που γνωρίζουν καλά την άλλη πλευρά και να αποφεύγουν την ερμηνεία οποιασδήποτε τριβής με όρους χειρότερων σεναρίων.

Αυτό ισχύει ιδιαίτερα όσον αφορά την περιφερειακή αντιπαλότητα. Κατά την διάρκεια της εποχής του κατευνασμού, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση κατάφεραν να επιτύχουν ένα βασικό επίπεδο εμπιστοσύνης όσον αφορά τις ενέργειες της άλλης πλευράς στην Ευρώπη. Η Κίνα και οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να προσπαθήσουν να επιτύχουν το ίδιο στην ανατολική Ασία, ακόμη και όταν ο ανταγωνισμός μεταξύ των δύο πλευρών συνεχίζεται. Ενώ η απόλυτη στρατηγική δυσπιστία τείνει να μεγιστοποιεί και να στρατιωτικοποιεί τον ανταγωνισμό, οι προσπάθειες για την οικοδόμηση εμπιστοσύνης βοηθούν στον κατευνασμό των παρανοήσεων, ακόμη και όταν αυτά τα μέτρα δεν μπορούν από μόνα τους να επιλύσουν την υποβόσκουσα σύγκρουση.

ΤΙΜΩΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΚΕΚΛΗΜΕΝΟΥΣ

Η προσωπική διπλωματία ήταν απαραίτητο μέρος αυτής της προσπάθειας. Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι ηγέτες στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Σοβιετική Ένωση συχνά χρησιμοποιούσαν διπλωματικά μέσα και προσωπικές επαφές για να εκφράσουν τον σεβασμό στην άλλη πλευρά ως μια μεγάλη δύναμη, ακόμη και όταν εργάζονταν για να παρεμποδίσουν τους στρατηγικούς της σχεδιασμούς. Τέτοιες προσπάθειες έκαναν τον ανταγωνισμό ευκολότερο στην διαχείριση και, τελικά, ευκολότερο στην επίλυση, καθώς οι ιδεολογικές και πολιτικές εντάσεις άρχιζαν να εκτονώνονται. Ένας βαθμός αμοιβαίου σεβασμού διευκόλυνε επίσης την υποχώρηση από το χείλος του γκρεμού σε ορισμένες από τις πιο επικίνδυνες αντιπαραθέσεις του Ψυχρού Πολέμου, όπως η κρίση των πυραύλων της Κούβας το 1962 ή ο πόλεμος Ινδίας-Πακιστάν το 1971.

Στην περίπτωση των σχέσεων ΗΠΑ-Κίνας κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η πραγματική πρόοδος ήρθε όταν ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ρίτσαρντ Νίξον, πήγε ο ίδιος στο Πεκίνο —κάνοντας τόσο τον ίδιο όσο και τον σύμβουλό εθνικής ασφαλείας του, Χένρι Κίσινγκερ, σεβαστά πρόσωπα στην Κίνα, παρά το γεγονός ότι ήταν αντικομμουνιστές και ενεργούσαν για να προωθήσουν το εθνικό συμφέρον της χώρας τους. Ο Νίξον και ο Κίσινγκερ τόνιζαν συχνά την ιδιαίτερη εκτίμησή τους για τους οικοδεσπότες τους, παρά τις τεράστιες διαφορές στην κοσμοθεωρία, όπως έκαναν και ο Μάο Τσε Τουνγκ και ο Τσου Ενλάι, που επέμειναν στις αρχές τους ακόμη και όταν τιμούσαν τους προσκεκλημένους τους. Αυτός ο αμοιβαίος σεβασμός διευκόλυνε τη μετάβαση από την εχθρότητα στην ομαλοποίηση.

Η τεχνολογία σήμερα καθιστά πιο δύσκολη την επιμονή στις αρχές ενώ τιμώνται οι προσκεκλημένοι. Αυτό που λένε οι ηγέτες δημόσια (και συχνά κατ’ ιδίαν) είναι άμεσα διαθέσιμο τόσο στο εγχώριο [κοινό] όσο και στο κοινό στο εξωτερικό, κάνοντας πολύ εύκολο να δοθεί προτεραιότητα στην ρητορική που μπορεί να ικανοποιεί την κοινή γνώμη της μιας πλευράς ενώ εμφανίζεται ασεβής και συγκρουσιακή στην κοινή γνώμη της άλλης. Ακόμα κι αν ο τόνος των συνομιλιών πίσω από τις κλειστές πόρτες είναι πολιτισμένος, οι σκληρές δημόσιες παρατηρήσεις —όπως εκείνες που έγιναν και από τις δύο πλευρές στο Άνκορατζ τον περασμένο Μάρτιο— καθιστούν δύσκολο κάθε συμβιβασμό. Σε τέτοιες περιπτώσεις, και οι δύο πλευρές πρέπει να θυμούνται την αξία της έκφρασης του βασικού σεβασμού για την θέση της άλλης ως μεγάλης δύναμης, ακόμη και όταν μιλούν ανοιχτά για θέματα που προκαλούν ανησυχία. Και κατά τον προγραμματισμό επαφών υψηλού επιπέδου —ιδιαίτερα μεταξύ των προέδρων των δύο χωρών— οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να επιλέξουν τόσο ένα περιβάλλον όσο και μια μορφοποίηση έχοντας κατά νου τέτοιους στόχους.

ΟΛΕΣ ΟΙ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ ΕΙΝΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ

Σε μια έντονη αντιπαλότητα, οι τοπικές συγκρούσεις μπορούν εύκολα να εμπλακούν με τα συμφέροντα των μεγάλων δυνάμεων -όπως συνέβη, μεταξύ άλλων, στο Βερολίνο, στην Κούβα, στην Κορέα, και στη Μέση Ανατολή κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου. Χρειάστηκε δεξιοτεχνική διαχείριση κρίσεων, από διπλωμάτες, στρατιωτικούς, και πολιτικούς ηγέτες, για να διασφαλιστεί ότι καμία από αυτές τις αντιπαραθέσεις δεν θα οδηγούσε σε παγκόσμιο πόλεμο.

Αυτή η διαχείριση κρίσεων [3] βασίστηκε σε μια σειρά βημάτων και από τις δύο πλευρές, ξεκινώντας με την επιδίωξη περιορισμένων και ευέλικτων σκοπών. Κατά την διάρκεια των κρίσεων του Βερολίνου, οι Σοβιετικοί δεν προσπάθησαν να κινηθούν προς το Δυτικό Βερολίνο ή οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους προς το Ανατολικό Βερολίνο. Στην κρίση των πυραύλων της Κούβας, η κυβέρνηση Κένεντι εστίασε στην απόσυρση των σοβιετικών πυρηνικών πυραύλων αντί στην ανατροπή του Φιντέλ Κάστρο ή στην πλήρη εξάλειψη της σοβιετικής παρουσίας στην Κούβα. Κάθε πλευρά πρέπει επίσης να αφήσει χώρο στην άλλη να αποκλιμακώσει, καθώς σπάνια συμβαίνει μονομερής αποκλιμάκωση όταν διακυβεύονται κρίσιμα συμφέροντα. Στην κρίση των πυραύλων της Κούβας, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής των ΗΠΑ σχεδίασαν και εφάρμοσαν μια ναυτική καραντίνα με ιδιαίτερη προσοχή, αντί να ακολουθήσουν τις παραδοσιακές διαδικασίες ναυτικού αποκλεισμού, προκειμένου να επιτραπεί η σοβιετική αποκλιμάκωση (ενώ υπόσχονταν επίσης, μέσω παρασκηνιακών διαύλων, να αποσύρουν τους πυραύλους των ΗΠΑ από την Τουρκία και να μην εισβάλουν στην Κούβα). Οι Σοβιετικοί, κατά συνέπεια, μπορούσαν να δεχτούν την απόσυρση των πυραύλων τους από την Κούβα ως μια αποδεκτή επιλογή, δεδομένου του κινδύνου πυρηνικού πολέμου.

Σε τέτοιες καταστάσεις κρίσης, η επικοινωνία ήταν ιδιαίτερα σημαντική: με τα συναισθήματα να είναι έντονα και τις συναντήσεις υψηλού επιπέδου να μην είναι στο τραπέζι, πρέπει να υπάρχουν αποτελεσματικές γραμμές επικοινωνίας για να μειωθεί ο κίνδυνος λανθασμένου υπολογισμού και να εντοπιστούν οι κοινοί στόχοι διαχείρισης κρίσεων. Οι παραδοσιακοί διπλωματικοί δίαυλοι ήταν συχνά ανεπαρκείς για τέτοιους σκοπούς, αλλά οι παρασκηνιακοί δίαυλοι —όπως αυτοί που χρησιμοποιήθηκαν κατά την κρίση των πυραύλων της Κούβας— πρέπει να είναι ανεπτυγμένοι πριν ξεκινήσει η κρίση. Πρέπει επίσης να συμπληρώνονται από αποτελεσματική διοίκηση και έλεγχο, και από προσπάθειες διαχείρισης των σχέσεων με τους συμμάχους, ώστε να αποφευχθεί η κλιμάκωση από τρίτους. Όλες οι μεγάλες κρίσεις του Ψυχρού Πολέμου αφορούσαν τρίτους, οι οποίοι συχνά επιδίωκαν τους δικούς τους στόχους που δεν ήταν συμβατοί με την αποκλιμάκωση και την διαχείριση κρίσεων. Ο μόνος τρόπος διαχείρισης των πολιτικών και των στόχων των τρίτων ήταν μέσω της άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των δύο υπερδυνάμεων. Οι γνώσεις που αποκτήθηκαν από τέτοιες συζητήσεις μπορούσαν επίσης να βοηθήσουν και τις δύο [υπερδυνάμεις] να διαμορφώσουν την συμπεριφορά των τρίτων μερών.

Η διαχείριση κρίσεων είναι πάντα δύσκολη και εγγενώς επικίνδυνη. Οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής στον Ψυχρό Πόλεμο έμαθαν με την πάροδο του χρόνου ότι η καλύτερη επιλογή τους ήταν να κάνουν ό,τι μπορούσαν για να αποτρέψουν εξαρχής το ξέσπασμα μιας κρίσης. Σε στρατηγικό επίπεδο, αυτό περιελάμβανε διαλόγους, ανοικτές τηλεφωνικές γραμμές, και συγκεκριμένες συμφωνίες για δύσκολα ζητήματα όπως το Βερολίνο. Σε επιχειρησιακό επίπεδο, οι δύο πλευρές ανέπτυξαν κώδικες συμπεριφοράς για την ρύθμιση των στρατιωτικών συμπλοκών. Το Πεκίνο και η Ουάσιγκτον φαίνεται ότι έχουν μάθει κάποια από αυτά τα μαθήματα, τα οποία αντικατοπτρίζονται σε μέτρα όπως ο Κώδικας για Μη Προγραμματισμένες Συμπλοκές στην Θάλασσα (Code for Unplanned Encounters at Sea, CUES) και οι ανοικτές τηλεφωνικές γραμμές μεταξύ αμυντικών θεσμών. Ωστόσο, καμία από τις δύο πλευρές δεν κάνει αρκετά για να διευκολύνει την πρόληψη κρίσεων και την επικοινωνία, ιδίως όσον αφορά ζητήματα στον κυβερνοχώρο και άλλες νέες τεχνολογίες.

Κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, η προοπτική για σταδιακή βελτίωση των σχέσεων των μεγάλων δυνάμεων συχνά παραμελείτο προς όφελος της επιδίωξης θεμελιωδών αλλαγών. Δεδομένης της έντονης ιδεολογικής σύγκρουσης και των σκληρών περιφερειακών αντιπαραθέσεων, μια τέτοια παραμέληση ήταν κατανοητή. Ωστόσο, σήμαινε πολλές χαμένες ευκαιρίες, σε τομείς από την κοινή έρευνα και τις ανταλλαγές μεταξύ ανθρώπων έως συμφωνίες για μη παρέμβαση σε ορισμένες περιοχές. Η εστίαση στην ιδεολογία εμπόδισε επίσης και τις δύο πλευρές να χρησιμοποιήσουν τις μεταβάσεις ηγεσίας για να διευκολύνουν βελτιώσεις αντί να εισάγουν νέους κινδύνους (δίνοντας την εντύπωση ότι αναζητούν βραχυπρόθεσμο κέρδος δοκιμάζοντας έναν νέο ηγέτη ή επαναδιαπραγματευόμενες προηγούμενες συνεννοήσεις).

ΣΚΕΠΤΟΜΕΝΟΙ ΕΓΚΑΙΡΩΣ

Όσο ανακριβής κι αν είναι η αναλογία του Ψυχρού Πολέμου [4], οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής σήμερα έχουν πολλά να μάθουν από αυτήν την ιστορία —και από τους ιστορικούς που την γνωρίζουν καλύτερα.

Δυστυχώς, τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Κίνα, οι ιστορικοί των διεθνών υποθέσεων αλληλεπιδρούν με αναλυτές και πολιτικούς ηγέτες λιγότερο συχνά από όσο πριν από μια γενιά. Δεδομένης της πιθανότητας οι σχέσεις μεταξύ Κίνας και Ηνωμένων Πολιτειών να χειροτερέψουν προτού βελτιωθούν, θα χρειαστεί όλη η συσσωρευμένη γνώση του παρελθόντος για να αποτραπούν τα χειρότερα σενάρια [5] και να βρούμε μαζί έναν τρόπο να προχωρήσουμε.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2021-06-03/china-taiwan-wa...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2021-06-22/plot-ag...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2021-02-05/kevin-r...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2021-10-19/new-col...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/china/competition-with-china-wit...

Copyright © 2021 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2021-11-29/can-cold-war-hi...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition