Η αρχή του τέλους για τον Πούτιν;

Η επίθεση του Ρώσου προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν, στην Ουκρανία ήταν μια στιγμή ξεκαθαρίσματος. Από τότε που ανήλθε την εξουσία, το 2000, διάφοροι Δυτικοί ηγέτες έχουν προσπαθήσει να συνεργαστούν, να συμβιβαστούν, ή να διαπραγματευτούν μαζί του. Αλλά με το να ξεκινήσει έναν πόλεμο από επιλογή εναντίον μιας χώρας για την οποία ισχυρίζεται ότι δεν έχει δικαίωμα ύπαρξης, ο Πούτιν έχει υποχρεώσει την διεθνή κοινότητα να τον δει όπως είναι: ένας φιλοπόλεμος ηγέτης με αξιοσημείωτη ικανότητα για καταστροφή. Το αποτέλεσμα είναι σαρωτικά νέα μέτρα που έχουν σχεδιαστεί για να τον πιέσουν και να τον περιορίσουν —τιμωρητικές κυρώσεις κατά των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων της Ρωσίας, απαγορεύσεις στα ρωσικά αεροπλάνα [να πετούν] πάνω από τον εναέριο χώρο της ΕΕ, και αυξημένες αποστολές όπλων στην Ουκρανία. Ακόμη και η Γερμανία, [η οποία ήταν] απρόθυμη εδώ και καιρό να αντιμετωπίσει τον Πούτιν, συμφώνησε στον αποκλεισμό των ρωσικών τραπεζών από το σύστημα χρηματοοικονομικών μηνυμάτων SWIFT, ανέστρεψε τη μακροχρόνια απαγόρευση παροχής όπλων σε ζώνες συγκρούσεων, και αύξησε σημαντικά τις στρατιωτικές της δαπάνες. Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία δεν πυροδότησε τίποτα λιγότερο από μια ριζική αλλαγή στις διεθνείς αντιλήψεις για τον Πούτιν και το τι πρέπει να γίνει για να αντιμετωπιστεί.

Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, σε μια έκθεση στη Μόσχα, τον Νοέμβριο του 2015. Ria Novosti / Reuters
--------------------------------------------------

Μια τέτοια ριζική αλλαγή θα μπορούσε κάλλιστα να είναι σε εξέλιξη και στην Ρωσία. Καθ’ όλη την διάρκεια της θητείας του, ο Πούτιν έχει διατηρήσει σχετικά υψηλά επίπεδα δημόσιας αποδοχής χάρη, σε μεγάλο βαθμό, στην ικανότητά του να αποκαταστήσει την οικονομική ανάπτυξη και την σταθερότητα μετά την αναταραχή της δεκαετίας του 1990. Ενώ οι περισσότεροι Ρώσοι έχουν ελάχιστες ψευδαισθήσεις για τον ηγέτη τους, αναγνωρίζοντας την διαφθορά που ωφελεί τον ίδιο και την ελίτ γύρω του, για τους περισσότερους Ρώσους παρέμενε αδιανόητο ότι ο Πούτιν θα εξαπέλυε έναν μεγάλο συμβατικό πόλεμο εναντίον των Ουκρανών γειτόνων τους. Επί μήνες, πολλοί Ρώσοι αναλυτές, σχολιαστές και πολίτες ήταν πεπεισμένοι ότι ο Πούτιν δεν θα εμπλέκετο σε μια τέτοια επιθετική ενέργεια. Τα νέα του πολέμου και οι οικονομικές επιπτώσεις που ακολούθησαν έχουν οδηγήσει τους Ρώσους να βλέπουν διαφορετικά τόσο τον Πούτιν όσο και την Ρωσία. Η Ρωσία δεν είναι η ίδια σήμερα με εκείνη που ήταν την περασμένη εβδομάδα.

Η επικρατούσα άποψη υποστηρίζει ότι ο Πούτιν θα μπορέσει να επιβιώσει από οποιαδήποτε αντίδραση στο εσωτερικό. Αυτό είναι πιθανότατα αλήθεια. Στα προσωποπαγή αυταρχικά καθεστώτα -όπου η εξουσία συγκεντρώνεται στα χέρια ενός ατόμου αντί να είναι μοιρασμένη μεταξύ ενός κόμματος, μιας στρατιωτικής χούντας, ή μιας βασιλικής οικογένειας- ο ηγέτης σπάνια εκδιώκεται από το αξίωμα από πολέμους, ακόμα και όταν ηττάται. Αυτό συμβαίνει τόσο επειδή οι άλλες ελίτ δεν είναι αρκετά ισχυρές για να καταστήσουν τον δικτάτορα υπεύθυνο, όσο και επειδή το εγχώριο κοινό έχει ελάχιστες ευκαιρίες να τιμωρήσει τους ηγέτες για τις πράξεις τους. Αλλά το θέμα με τα καταπιεστικά καθεστώτα όπως η Ρωσία του Πούτιν είναι ότι συχνά φαίνονται σταθερά μέχρι το σημείο που παύουν να είναι. Ο Πούτιν έχει πάρει ένα μεγάλο ρίσκο επιτιθέμενος στην Ουκρανία, και υπάρχει μια πιθανότητα —μια [πιθανότητα] που φαίνεται να αυξάνεται— ότι θα μπορούσε να σηματοδοτήσει την αρχή του τέλους του.

ΦΡΟΥΡΙΟ «ΡΩΣΙΑ»

Υπάρχουν καλοί λόγοι να πιστεύει κάποιος ότι ο Πούτιν μπορεί να αντέξει την αντίδραση στον πόλεμό του. Έχει καταβάλει κάθε δυνατή προσπάθεια το τελευταίο έτος για να πατάξει την ρωσική κοινωνία των πολιτών, την πολιτική αντιπολίτευση, τους δημοσιογράφους, και το περιβάλλον της πληροφορίας. Η θρασεία δηλητηρίαση του Ρώσου ηγέτη της αντιπολίτευσης, Αλεξέι Ναβάλνι, από το καθεστώς και η απαγόρευση της [ΜΚΟ] Memorial, του πιο σημαντικού μετασοβιετικού πολιτικού θεσμού της χώρας για τα ανθρώπινα δικαιώματα, υπογραμμίζουν την δέσμευση του καθεστώτος στην χρήση καταστολής για την διατήρηση του ελέγχου. Οι Ρώσοι πήραν το μήνυμα. Σύμφωνα με δημοσκόπηση από το Levada Center το 2021, το 52% των Ρώσων φοβάται τη μαζική καταστολή και το 58% φοβάται ότι θα συλληφθεί αυθαίρετα ή θα πάθει κακό από τις Αρχές με άλλο τρόπο –το υψηλότερο [ποσοστό που έχουν φτάσει] αυτοί οι δείκτες από το 1994 και μετά. Μια τέτοια άνοδος στην καταστολή είναι συνηθισμένη στα τέλη της θητείας των επί μακρό χρόνο αυταρχικών. Όσο περισσότερο αυτοί οι αυταρχικοί παραμένουν στην εξουσία, τόσο περισσότερο χάνουν την επαφή με τις κοινωνίες τους και τόσο λιγότερα έχουν να προσφέρουν στους πολίτες τους. Ως αποτέλεσμα, έχουν λίγους άλλους τρόπους για να διατηρήσουν την εξουσία τους.

Μαζί με την καταστολή, ο Πούτιν μπορεί να χειραγωγήσει το περιβάλλον της πληροφορίας στην Ρωσία, διαμορφώνοντας τον τρόπο που πολλοί Ρώσοι κατανοούν τα γεγονότα στην Ουκρανία. Ήδη, οι δρώντες της ασφάλειας της Ρωσίας παρενοχλούν άτομα που δημοσιεύουν αντιπολεμικά μηνύματα στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και λογοκρίνουν γεγονότα και λεπτομέρειες σχετικά με τον πόλεμο. Οι Αρχές κινήθηκαν, επίσης, για να κλείσουν τον Echo Moskvy, έναν ανεξάρτητο ραδιοφωνικό σταθμό που εκπέμπει στην Ρωσία από το 1990. Μολονότι οι νεότερες γενιές λαμβάνουν περισσότερες πληροφορίες από μη κρατικά ελεγχόμενες διόδους, το καθεστώς παραμένει κυρίαρχο στον χώρο της πληροφορίας. Προτού η Ρωσία εισβάλει στην Ουκρανία, οι δημοσκοπήσεις έδειχναν ότι μεγάλες πλειοψηφίες Ρώσων υποστήριζαν την αναγνώριση των αποσχισθεισών περιοχών στην ανατολική Ουκρανία, που υποστηρίζονται από την Ρωσία, ως ανεξάρτητες χώρες και ότι κατηγορούσαν την Ουκρανία και το ΝΑΤΟ για την σύγκρουση.

Μαζί, η καταστολή και ο έλεγχος της πληροφορίας θα μπορούσαν να αποτρέψουν την επέκταση των αντιπολεμικών διαδηλώσεων στην Ρωσία. Μέχρι στιγμής, το καθεστώς έχει συλλάβει περισσότερα από 5.000 άτομα επειδή διαδήλωναν ενεργά κατά της εισβολής της Ρωσίας, κάτι που μπορεί να αποτρέψει άλλους από το να συμμετάσχουν. Ενώ άλλοι Ρώσοι μπορεί να είναι διατεθειμένοι να διακινδυνεύσουν την σύλληψη εάν πιστεύουν ότι οι διαδηλώσεις θα [μετατραπούν σε] χιονοστιβάδα, η λογοκρισία δυσκολεύει τους δυνητικούς διαδηλωτές να γνωρίζουν πόσοι πολίτες είναι απογοητευμένοι με τον πόλεμο. Πιθανότατα, το καθεστώς Πούτιν θα κλιμακώσει περαιτέρω την καταστολή για να αντιμετωπίσει ένα πιο ανήσυχο ρωσικό κοινό. Τα προσωποπαγή καθεστώτα είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιήσουν την καταστολή ως απάντηση σε διαμαρτυρίες από όσο άλλες απολυταρχίες, και είναι ιδιαίτερα πιθανό να το κάνουν όταν εμπλέκονται σε επεκτατικές εδαφικές συγκρούσεις (όπως εμπλέκεται ο Πούτιν με την Ουκρανία). Επιπλέον, πολλοί από τους Ρώσους που έχουν απηυδήσει με τον Πούτιν θα επιλέξουν να φύγουν από την Ρωσία, όπως ήδη έχουν κάνει ορισμένοι, μειώνοντας την πίεση που αυξάνεται κατά του καθεστώτος.

Ο Πούτιν έχει επίσης καταβάλει μεγάλη προσπάθεια για να μονώσει τον εαυτό του απέναντι σε μια άλλη απειλή: την αποσκίρτηση των ελίτ. Σε μια άκρως χορογραφημένη συνεδρίαση του συμβουλίου εθνικής ασφαλείας του, ο πρόεδρος της Ρωσίας υποχρέωσε όλα τα μέλη της ομάδας του να υποσχεθούν δημόσια την υποστήριξή τους στην απόφασή του να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Ντόνετσκ και του Λουχάνσκ, των δύο αυτονομιστικών περιοχών στην ανατολική Ουκρανία. Αυτό μείωσε την ικανότητα των μελών του συμβουλίου να αποσκιρτήσουν αξιόπιστα και να ισχυριστούν ότι ο Πούτιν οδηγεί την Ρωσία σε λάθος κατεύθυνση. Ομοίως, ο Πούτιν συγκάλεσε τους ισχυρότερους επιχειρηματίες της χώρας του την επόμενη μέρα μετά την έναρξη της εκστρατείας κατά της Ουκρανίας, για να συζητήσουν τα οικονομικά σοκ που θα ακολουθούσαν. Ο στόχος του Πούτιν [1] ήταν σαφής –να τους υπενθυμίσει ότι οι μοίρες τους είναι συνδεδεμένες με την συνέχιση [της παραμονής] του στην εξουσία.

ΟΛΑ ΚΑΤΑΡΡΕΟΥΝ

Υπάρχουν όμως και καλοί λόγοι που το κλίμα μπορεί να αναστραφεί. Παρά την καταστολή, διαδηλώσεις έχουν λάβει χώρα σε περισσότερες από 58 πόλεις σε ολόκληρη την Ρωσία. Οι πρώτες διαδηλώσεις είναι αξιοσημείωτες όχι μόνο για την γενναιότητα που αντανακλούν, αλλά και για τις προοπτικές που διαθέτουν -οι διαμαρτυρίες σε πολύ καταπιεστικά καθεστώτα είναι πιο πιθανό να είναι επιτυχείς από όσο οι διαμαρτυρίες σε λιγότερο καταπιεστικά περιβάλλοντα. Αυτό συμβαίνει επειδή όταν οι άνθρωποι βγαίνουν στους δρόμους, ακόμη και όταν το κόστος είναι υψηλό, [αυτό] στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα σε άλλους πολίτες ότι η εναντίωσή τους είναι κοινή. Με αυτόν τον τρόπο, αυτές οι πρώιμες αντιπολεμικές διαμαρτυρίες έχουν την προοπτική να πυροδοτήσουν μια κλιμακωτή αντίθεση. Το γεγονός ότι οι Ρώσοι θεωρούν τον πόλεμο του Πούτιν ως άδικο και κραυγαλέο, καθιστά ιδιαίτερα πιθανό το να προκαλέσει εκτεταμένες αντιδράσεις. Είναι οι στιγμές της έντονης αδικίας που έχουν τη μεγαλύτερη ικανότητα να κινητοποιούν τους ανθρώπους —όπως όταν ο Τυνήσιος πωλητής φρούτων Mohamed Bouazizi αυτοπυρπολήθηκε, αφότου τοπικοί αξιωματούχοι τον ταπείνωσαν και κατάσχεσαν τα εμπορεύματά του, ξεκινώντας την Αραβική Άνοιξη το 2011.

Ο πόλεμος έχει επίσης διάσημους και επιδραστικούς αντιπάλους στο εσωτερικό —και δεν είναι απλώς γνωστοί αντιφρονούντες. Αρκετές διασημότητες της Ρωσίας έχουν υπογράψει επιστολές που εναντιώνονται στον πόλεμο. Ο Ρώσος αστέρας του τένις, Andrei Rublev, έγραψε «όχι πόλεμος σας παρακαλώ» σε μια τηλεοπτική κάμερα. Ο Ρώσος επικεφαλής μιας αντιπροσωπείας σε μεγάλη διάσκεψη του ΟΗΕ για το κλίμα ζήτησε συγγνώμη για την εισβολή της χώρας του στην Ουκρανία και η κόρη του εκπροσώπου Τύπου του Πούτιν φέρεται να δημοσίευσε «όχι πόλεμος» στον λογαριασμό της στο Instagram. (Το διέγραψε ώρες αργότερα). Υπάρχουν ακόμη και σημάδια ότι οι εγκάρδιοι ολιγάρχες του Πούτιν αισθάνονται άβολα. Ο πρώην μεγιστάνας της ενέργειας, Anatoly Chubais, δημοσίευσε στην σελίδα του στο Facebook μια φωτογραφία του Boris Nemtsov, ενός Ρώσου ηγέτη της αντιπολίτευσης που δολοφονήθηκε μπροστά στο Κρεμλίνο. Ο Ρώσος δισεκατομμυριούχος Oleg Deripaska, έκανε έκκληση για ειρήνη και διαπραγματεύσεις.

Ακόμα κι αν οι ενέργειες του Πούτιν δεν τον εκτοπίσουν αμέσως από την εξουσία, ο πόλεμος στην Ουκρανία δημιουργεί μακροπρόθεσμες ευαλωτότητες. Οι τιμωρητικές οικονομικές κυρώσεις [2] κομματιάζουν ήδη την αξία του ρουβλίου και η οικονομική ζημιά αναμένεται να ενταθεί. Με την πάροδο του χρόνου, αυτό θα μπορούσε να αποδυναμώσει τον Πούτιν στο εσωτερικό. Οι προσωποπαγείς δικτατορίες γενικά μειώνουν τις κρατικές δαπάνες όταν αντιμετωπίζουν κυρώσεις, κάνοντας την ζωή ακόμη πιο δύσκολη για τους μέσους πολίτες και αυξάνοντας τις πιθανότητες διογκούμενης αναταραχής. Οι κυρώσεις τείνουν επίσης να είναι πιο αποτελεσματικές όταν στοχεύουν σε προσωποπαγή αυταρχικά καθεστώτα από όσο όταν στοχεύουν σε άλλους τύπους απολυταρχιών, επειδή οι προσωποπαγείς δικτάτορες εξαρτώνται περισσότερο από την πατρωνία για να διατηρήσουν την εξουσία. Μέχρι στιγμής, η ελίτ της Ρωσίας δεν έχει υποχρεωθεί ποτέ να επιλέξει μεταξύ της ζωής που θέλει και του Πούτιν. Όμως, τα σχόλια του Chubais και του Deripaska υπονοούν ότι αυτό θα μπορούσε να αλλάξει καθώς οι κυρώσεις εδραιώνονται, ειδικά εάν συνδυαστούν με εντεινόμενες προσπάθειες κατά της διαφθοράς από τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη. Εάν πιεστούν αρκετά σφικτά, οι ελίτ της Ρωσίας μπορεί να αποφασίσουν ότι ο Πούτιν δεν μπορεί πλέον να εγγυηθεί τα μελλοντικά τους συμφέροντα και να προσπαθήσουν να τον αντικαταστήσουν με έναν ηγέτη που θα αποχωρούσε από την Ουκρανία και θα ωθούσε την Δύση να ξεπαγώσει τα περιουσιακά τους στοιχεία.

Τέλος, η σύγκρουση στην Ουκρανία μπορεί κάλλιστα να εξελιχθεί σε μια παρατεταμένη εξέγερση [3] που σιγά-σιγά να απομυζεί την υπομονή του ρωσικού κοινού. Οι έρευνες δείχνουν ότι οι προσωποπαγείς δικτάτορες είναι πιο πρόθυμοι από άλλους αυταρχικούς να ανεχθούν στρατιωτικές διαμάχες με μεγάλες απώλειες, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι το ίδιο είναι και οι πολίτες τους. Στην Λιβύη, για παράδειγμα, ο πρώην ηγέτης, Μουαμάρ αλ-Καντάφι, άσκησε σκληρή καταστολή για να διατηρήσει τον έλεγχο της χώρας καθώς το κόστος των πολέμων του αυξανόταν. Αλλά τελικά, όταν αντιμετώπισαν δεινές οικονομικές συνθήκες, οι απλοί πολίτες ανέτρεψαν βίαια την κυβέρνησή του. Στην Σοβιετική Ένωση [4], μια μακρά και δαπανηρή εισβολή στο Αφγανιστάν βοήθησε στην αποστράγγιση της πίστης στο καθεστώς του Κομμουνιστικού Κόμματος. Δεν είναι αδιανόητο ότι η λαβή του Πούτιν στην Ρωσία θα γλιστρήσει εάν η Ουκρανία μετατραπεί σε ένα τέλμα.

ΧΑΝΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΕΠΑΦΗ

Το να προβλέψει κάποιος την πτώση ενός αυταρχικού ηγέτη είναι μάταιο εγχείρημα. Οι αδύναμοι και καταπολεμούμενοι αυταρχικοί μπορούν να προχωρούν χωλαίνοντας πολύ περισσότερο από όσο αναμένουν οι αναλυτές. Ο πρώην πρόεδρος της Ζιμπάμπουε, Ρόμπερτ Μουγκάμπε, επιβίωσε του υπερπληθωρισμού και της εκλογικής ήττας, παραμένοντας στην εξουσία μέχρι μόλις δύο χρόνια πριν από τον θάνατό του. Ο πρόεδρος της Βενεζουέλας, Νικολάς Μαδούρο, παραμένει στα καθήκοντά του, παρόλο που η οικονομία της Βενεζουέλας έχει καταρρεύσει πλήρως. Ομοίως, οι ηγέτες που φαίνονται ισχυροί μπορούν να ανατραπούν ξαφνικά, όπως συνέβη με τον πρώην πρόεδρο της Αιγύπτου, Χόσνι Μουμπάρακ, το 2011 και τον Τυνήσιο πρόεδρο, Μπεν Αλί, την ίδια χρονιά.

Όμως οι αναλυτές γνωρίζουν ότι οι προσωποπαγείς ηγέτες όπως ο Πούτιν είναι πιο πιθανό να κάνουν λάθη στην εξωτερική πολιτική από όσο άλλοι αυταρχικοί. Περιβάλλουν τους εαυτούς τους με yes men [5] που τους λένε μόνο αυτό που θέλουν να ακούσουν και αποκρύπτουν τα άσχημα νέα, δυσκολεύοντας αυτούς τους δικτάτορες να λάβουν εμπεριστατωμένες αποφάσεις. Το αν ο πόλεμος επιλογής του Πούτιν γίνει ή όχι το λάθος που θα τον απομακρύνει από την εξουσία είναι ένα ανοιχτό ερώτημα. Αλλά η Ρωσία βιώνει αυξανόμενη δυσαρέσκεια από το κοινό, ρωγμές μεταξύ των ελίτ της, και ευρεία διεθνή τιμωρία. Η πτώση του Πούτιν μπορεί να μην έρθει αύριο ή μεθαύριο, αλλά η λαβή του στην εξουσία είναι σίγουρα πιο αδύναμη από όσο ήταν πριν εισβάλει στην Ουκρανία.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2022-02-28/new-russia...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2022-02-28/new-russia...
[3] https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-02-25/coming-ukrain...
[4] https://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-02-24/putin-repeati...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2022-02-04/bu...

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/russian-federation/2022-03-02/be...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition