Η ηγεσία στο πόλεμο

Είναι αδύνατο να αγνοήσουμε το υπόβαθρο από το οποίο προήλθαν οι ηγέτες της Ευρώπης του 1914. Εκείνοι που έπαιρναν τις βασικές αποφάσεις ήταν προϊόντα των οικογενειών τους, της τάξης τους, και της εποχής τους. Οι ιδέες τους -για την τιμή, για παράδειγμα, ή την χρησιμότητα του πολέμου ως κρατικού εργαλείου- εντάσσονταν στο πνεύμα των καιρών (zeitgeist). Αυτό που είχε επίσης σημασία ήταν το πόση ισχύ είχαν. Εάν ο Ναπολέων είχε παραμείνει στην Κορσική, θα μπορούσε να είχε γίνει ένας εξέχων τοπικός ηγέτης, αλλά ως κυβερνήτης μιας πανίσχυρης επαναστατικής Γαλλίας θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τις μεγάλες ικανότητές του για να κυριαρχήσει στην Ευρώπη. Σε αντίθεση με τον Ναπολέοντα, οι κληρονομικοί ηγεμόνες [που βρίσκονταν] στην κεφαλή των τριών βασικών δυνάμεων της Αυστροουγγαρίας, της Γερμανίας, και της Ρωσίας δεν αποσκοπούσαν να κυριαρχήσουν σε όλη την Ευρώπη. Μάλλον ήθελαν να εξασφαλίσουν το μέλλον των δυναστειών τους και να διατηρήσουν αυτά που είχαν. Έπεισαν τους εαυτούς τους, ή πείστηκαν από εκείνους που ήταν κοντά τους, ότι ο πόλεμος, ακόμη και ένας γενικός πόλεμος, ήταν ο μόνος τρόπος για να το κάνουν.

Σημασία είχαν, όμως, και τα ατομικά χαρακτηριστικά. Ο Κάιζερ Γουλιέλμος Β' αγαπούσε τους στρατιώτες του, αλλά γνώριζε ότι πίστευαν πως ήταν δειλός. Ήθελε να είναι ένας πανίσχυρος ηγεμόνας και φοβόταν ότι δεν ήταν. Μέσω των απερίσκεπτων ενεργειών και των ομιλιών του, συνέβαλε στο να δημιουργηθεί ο φόβος μιας εμπόλεμης, μιλιταριστικής Γερμανίας, ο οποίος με την σειρά του οδήγησε στην αυξανόμενη συνεργασία μεταξύ της Γαλλίας και της Ρωσίας και τελικά της Μεγάλης Βρετανίας. Μετά την δολοφονία του Αυστριακού Αρχιδούκα, Φραγκίσκου Φερδινάνδου, στο Σεράγεβο, τα «γεράκια» της αυστροουγγρικής αυτοκρατορικής κυβέρνησης, όπως ο Conrad von Hotzendorf, ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου, ήταν έτοιμα να διεξάγουν πόλεμο στην Σερβία, ακόμη και αν γνώριζαν ότι, ως αποτέλεσμα, η Ρωσία θα μπορούσε να κηρύξει πόλεμο στην Αυστρία. «Θα είναι ένας άπελπις αγώνας, αλλά πρέπει να επιδιωχθεί, γιατί μια τόσο παλιά Μοναρχία και ένας τόσο ένδοξος στρατός δεν μπορούν να πέσουν άδοξα», έγραψε ο Conrad.

Άλλοι ηγέτες δεν πήραν σοβαρά την απειλή μιας πανευρωπαϊκής σύγκρουσης, με εκτεταμένες συνέπειες για τους ίδιους. Ο Sir Edward Grey, ο Βρετανός υπουργός Εξωτερικών, υπέθεσε υπερβολικά πρόωρα ότι μετά την δολοφονία [του Φραγκίσκου Φερδινάνδου] οι ηγέτες της Ευρώπης θα έκριναν ως πολύ υψηλό το κόστος ενός γενικού πολέμου και ως εκ τούτου θα συμπεριφέρονταν λογικά. Επέμεινε να μην παίρνει στα σοβαρά την δολοφονία, [θεωρώντας την] ως μια ακόμη εκτυλισσόμενη κρίση στα Βαλκάνια, μέχρι που ήταν πολύ αργά. Τις τελευταίες φρενήρεις ημέρες του Ιουλίου του 1914, καθώς οι στρατιωτικοί τούς προέτρεπαν για την κινητοποίηση των τεράστιων στρατών τους και τις άλλες πολεμικές προετοιμασίες, οι τρεις κληρονομικοί ηγεμόνες της Αυστροουγγαρίας, της Γερμανίας, και της Ρωσίας, με τη μεγάλη τους ισχύ, θα μπορούσαν ακόμη να αρνηθούν να υπογράψουν τις διαταγές. Όλοι υποχώρησαν στις πιέσεις που τους ασκούντο: ο Γουλιέλμος, ο οποίος δεν ήθελε να υποχωρήσει ενώπιον της κρίσης, όπως είχε κάνει στο παρελθόν˙ ο Αυστριακός αυτοκράτορας Φραγκίσκος Ιωσήφ, ο οποίος ήταν γέρος και μόνος˙ και, στην Ρωσία, ο τσάρος Νικόλαος Β', ο οποίος εγκατέλειψε την αντίστασή του στον πόλεμο, προφανώς επειδή του ειπώθηκε ότι ήταν ο μόνος τρόπος για να σώσει την δυναστεία του. Στην καταστροφή που ακολούθησε, η Ευρώπη και ο κόσμος άλλαξαν για πάντα. Περίπου εννέα εκατομμύρια μαχητές πέθαναν, όπως επίσης και άγνωστος αριθμός αμάχων. Η Ρωσία μεταμορφώθηκε από την επανάσταση˙ η Αυστροουγγαρία διαλύθηκε˙ και μια ηττημένη Γερμανία αναδύθηκε, μικρότερη και πλέον δημοκρατία. Ο Μεγάλος Πόλεμος, όπως ήταν γνωστός μέχρι να έρθει ένας δεύτερος ακόμη μεγαλύτερος, δεν ήταν αναπόφευκτος. Με άλλους, ισχυρότερους, πιο ικανούς ηγέτες, αυτοί οι μαζικοί στρατοί δεν θα είχε χρειαστεί να τεθούν σε κίνηση.

Ομοίως, ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος δεν θα μπορούσε να είχε συμβεί όπως συνέβη χωρίς τον άνθρωπο που έλεγχε την Γερμανία. Ο Χίτλερ καθόρισε την αρχή του, την επέκτασή του σε όλη την Ευρώπη και στην Σοβιετική Ένωση, και την τελική καταστροφή της Γερμανίας. Οι ηγέτες των συμμάχων Βρετανίας και Γαλλίας έκαναν ό,τι μπορούσαν για να αποφύγουν τον πόλεμο μέσω του κατευνασμού. Ο Στάλιν γνώριζε πόσο απροετοίμαστη ήταν η Σοβιετική Ένωση για πόλεμο, και ήλπιζε να μείνει αμέτοχος σε οποιαδήποτε σύγκρουση μεταξύ των καπιταλιστικών εθνών και να οικοδομήσει την δική του ισχύ. Όμως ο Χίτλερ ήθελε έναν πόλεμο στην Ευρώπη για χάρη του πολέμου, και για να αποδείξει την ανωτερότητα της Άριας φυλής.

Για τον Χίτλερ, δεν ήταν ποτέ αρκετό το ότι είχε κάνει την Γερμανία κυρίαρχη δύναμη της ηπείρου μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1930. Είχε αποκτήσει τις ευημερούσες χώρες της Αυστρίας και της Τσεχοσλοβακίας χωρίς να πέσει ούτε ένας πυροβολισμός˙ άλλες δυνάμεις στο κέντρο της Ευρώπης, όπως η Ουγγαρία και η Ρουμανία, υπέκυπταν στην επιρροή του˙ και η Ιταλία ήταν σύμμαχος. Οι στρατηγοί του και οι στενότεροι συνάδελφοί του στο Ναζιστικό Κόμμα ήταν ικανοποιημένοι με το να εδραιώσουν την θέση της Γερμανίας. Ο Χίτλερ δεν ήταν. Θεώρησε την αποφυγή του πολέμου το 1938, όταν η Τσεχοσλοβακία είχε τεμαχιστεί στο Μόναχο, ως ήττα. Συγκλονίστηκε με την ανακούφιση που εκδήλωσαν πολλοί Γερμανοί για το ότι είχε διατηρηθεί η ειρήνη και διέταξε τον Joseph Goebbels, τον υπουργό προπαγάνδας του, να ξεκινήσει μια εκστρατεία για να εμποτίσει τον πληθυσμό με το σωστό πολεμικό πνεύμα. Και δεν είναι πιθανό ότι ένας άλλος Γερμανός ηγέτης θα συνέχιζε να πολεμά για τόσο όσο ο Χίτλερ. Στα τελευταία στάδια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, επέμεινε στον πόλεμο για πολύ καιρό αφότου αυτός είχε χαθεί -πολύ καιρό αφότου πολλοί από τους στρατηγούς του είχαν στραφεί εναντίον του- και όδευσε προς τον θάνατό του, στα ερείπια του Βερολίνου, παραπονούμενος ότι ο γερμανικός λαός τον είχε απογοητεύσει και δεν άξιζε να επιβιώσει.

Ο ΚΟΣΜΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΑΡΚΕΤΟΣ