Το πρόβλημα με τον «Ελεύθερο Κόσμο»

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία έχει αναβιώσει την έννοια του «ελεύθερου κόσμου». Την ημέρα που ξεκίνησε η επίθεση, ο Ουκρανός πρόεδρος, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, έκανε έκκληση στους «ηγέτες του ελεύθερου κόσμου» για υποστήριξη. Στην ομιλία του για την Κατάσταση της Ένωσης (State of the Union) την 1η Μαρτίου, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, τόνισε «την αποφασιστικότητα του ελεύθερου κόσμου». «Ο ελεύθερος κόσμος είναι ενωμένος στην αποφασιστικότητά του», αντήχησε ο Βρετανός πρωθυπουργός, Μπόρις Τζόνσον, τρεις ημέρες αργότερα.

O πρόεδρος των ΗΠΑ, Τζο Μπάιντεν, στην Ουάσιγκτον, τον Μάιο του 2022. Kevin Lamarque / Reuters
--------------------------------------------

Η επιστροφή του ελεύθερου κόσμου ίσως έχει συνέπειες που υπερβαίνουν την σφαίρα της ρητορικής. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1940 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960, η αμερικανική δέσμευση στην ηγεσία του ελεύθερου κόσμου οδήγησε σε μια σειρά ακούσιων περιορισμών στην χάραξη πολιτικής. Πριν ξαναγίνουμε δέσμιοι αυτής της ιδέας, θα ήταν σοφό να σκεφτούμε πώς λειτούργησε η εξωτερική πολιτική του ελεύθερου κόσμου την πρώτη φορά.

ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Στις 12 Μαρτίου 1947, ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Χάρι Τρούμαν, κάλεσε το Κογκρέσο να υποστηρίξει ένα πακέτο βοήθειας στην Ελλάδα και στην Τουρκία που προοριζόταν να αποτρέψει την εξάπλωση της σοβιετικής επιρροής στη νοτιοανατολική Ευρώπη. Ο Τρούμαν έθεσε μια έντονη ηθική διαχωριστική γραμμή και δήλωσε ότι οι Αμερικανοί πρέπει να διαλέξουν πλευρά. Σε μια κατάσταση όπου «σχεδόν κάθε έθνος πρέπει να επιλέξει μεταξύ εναλλακτικών τρόπων ζωής», θα ήταν η πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών που θα «βοηθούσε τους ελεύθερους λαούς να διατηρήσουν τους ελεύθερους θεσμούς τους και την εθνική ακεραιότητά τους ενάντια στις επιθετικές κινήσεις που επιδιώκουν να τους επιβάλλουν ολοκληρωτικά καθεστώτα».

Η επίκληση μιας διάχυτης κομμουνιστικής απειλής συνέβαλε στην συγκέντρωση υποστήριξης για το κυβερνητικό νομοσχέδιο βοήθειας. Ταυτόχρονα, η φαινομενικά καθολική διαμόρφωση αυτού που έγινε γνωστό ως Δόγμα Τρούμαν πρότεινε διαρκείς και παγκόσμιες δεσμεύσεις [1] που ο Λευκός Οίκος δεν εννοούσε να εκπληρώσει. Τις εβδομάδες μετά την ομιλία του Τρούμαν, οι υποστηρικτές του νομοσχεδίου επιδίωξαν να θέσουν σαφή όρια στο εύρος της αμερικανικής παρέμβασης, τονίζοντας ότι η βοήθεια προς την Ελλάδα και την Τουρκία δεν θα οδηγούσε αυτομάτως στην ισοδύναμη υποστήριξη σε άλλους «ελεύθερους λαούς» στο μέλλον. Ο γερουσιαστής του Μίσιγκαν, Arthur Vandenberg, ο Ρεπουμπλικάνος πρόεδρος της Επιτροπής Εξωτερικών Σχέσεων της Γερουσίας και βασικός σύμμαχος της κυβέρνησης, το επισήμανε ξεκάθαρα: «Επαναλαμβάνω κατηγορηματικά ότι εδώ δεν καθορίζουμε ένα παγκόσμιο προηγούμενο».

Ωστόσο, η αποτύπωση μιας παγκόσμιας διαμάχης μεταξύ των «ελεύθερων λαών» και των «ολοκληρωτικών καθεστώτων» από τον Τρούμαν άφησε ανοιχτή την κυβέρνηση σε κατηγορίες ότι αποτύγχανε να ανταποκριθεί στην παγκόσμια πρόκληση που είχε εντοπίσει. Τον Νοέμβριο του 1947, ο Thomas Dewey, κυβερνήτης της Νέας Υόρκης και μελλοντικός Ρεπουμπλικάνος υποψήφιος για την προεδρία, τόνισε την ασυνέπεια του να αντιστέκονται [οι ΗΠΑ] στον κομμουνισμό στην Ευρώπη, ενώ ανέχονται την εξάπλωσή του στην Ασία. «Ο ελεύθερος κόσμος βρίσκεται πλέον στην απελπιστική θέση ενός ανθρώπου που έχει γάγγραινα και στα δύο πόδια —στην Δυτική Ευρώπη [2] και στην Ασία», προειδοποίησε. «Η κυβέρνησή μας λέει στον κόσμο ότι έχουμε μια πολύ καλή θεραπεία για την γάγγραινα, αλλά θα την εφαρμόσουμε μόνο στο ένα πόδι, ενώ η γάγγραινα στο άλλο πόδι θα καταστρέφει τον ασθενή». Η εγκαθίδρυση ενός κομμουνιστικού καθεστώτος στην Κίνα το 1949 πρόσθεσε πολιτικό βάρος σε αυτό το επιχείρημα.

Στις αρχές του 1950, η κυβέρνηση Τρούμαν είχε αρχίσει να συμβιβάζεται με ένα όραμα αυστηρά δύο κόσμων. Το άκρως απόρρητο έγγραφο NSC-68 για την στρατηγική των ΗΠΑ, αντικατόπτριζε αυτή την στάση, διατυπώνοντας μια διαμάχη μηδενικού αθροίσματος μεταξύ «του ελεύθερου κόσμου» και του «σοβιετικού κόσμου». Διακήρυττε ότι «μια ήττα των ελεύθερων θεσμών οπουδήποτε» ήταν μια «ήττα παντού» και καλούσε τις ΗΠΑ να διεξαγάγουν «μια ταχεία και διαρκή ανάπτυξη της πολιτικής, οικονομικής, και στρατιωτικής ισχύος του ελεύθερου κόσμου». Η απόφαση της κυβέρνησης να εισέλθει στον πόλεμο της Κορέας αργότερα εκείνο το έτος έκανε πράξη αυτή την θεωρία, αποδεικνύοντας την δέσμευση των Ηνωμένων Πολιτειών να υπερασπιστούν όλο το μήκος των συνόρων του ελεύθερου κόσμου. Ο γιατρός τελικά δεν θα άφηνε τον ασθενή να χαθεί.

Η ψήφιση του Νόμου Περί Αμοιβαίας Ασφάλειας (Mutual Security Act) του 1951 θεσμοθέτησε μια παγκόσμια εξωτερική πολιτική του ελεύθερου κόσμου, συνδυάζοντας τις ad hoc προσπάθειες στρατιωτικής και οικονομικής βοήθειας της χώρας σε ένα ενιαίο πρόγραμμα. Ο Τρούμαν εξήγησε ότι η νομοθεσία είχε στόχο να αντιμετωπίσει τις τρεις κύριες πτυχές της κομμουνιστικής απειλής: «Πρώτον, η σοβιετική απειλή είναι παγκόσμια. Δεύτερον, η σοβιετική απειλή είναι ολοκληρωτική. … Τρίτον, η σοβιετική απειλή είναι αόριστης διάρκειας». Μολονότι η κυβέρνηση των ΗΠΑ θα συνέχιζε να κάνει διακρίσεις εντός του ελεύθερου κόσμου, η υποστήριξη για κάθε μέρος προϋπέθετε πλέον μια αιτιολόγηση ως προς το σύνολο. Η υπονοούμενη οικουμενικότητα του Δόγματος Τρούμαν είχε γίνει επίσημη πολιτική.

ΕΝΑΣ ΑΡΝΗΤΙΚΟΣ ΟΡΙΣΜΟΣ