Θα βρεθεί λύση για το Ιράν λόγω της Ουκρανίας;

Πριν από λίγους μήνες στην Βιέννη, στις 28 Ιανουαρίου 2022, εγκαινιάσθηκε ένας νέος γύρος συζητήσεων αναφορικά με την συμφωνία που επετεύχθη στις 14 Ιουλίου 2015 στην Βιέννη για το ζήτημα του πυρηνικού προγράμματος του Ιράν, γνωστό και ως και Κοινό Ολοκληρωμένο Σχέδιο Δράσης (εφεξής JCPOA).

Η μονομερής αποχώρηση των ΗΠΑ το 2018 επί προεδρίας Trump, συνοδεύτηκε από την επαναφορά παλαιότερων κυρώσεων καθώς και την επιβολή νέων, εξωθώντας τον Ιράν στην αθέτηση των όποιων δεσμεύσεων είχε λάβει από το 2015 έως και το 2019, παγώνοντας την εν λόγω συμφωνία για μεγάλο διάστημα.

Εγκατάσταση βαρέος ύδατος τύπου IR-40 στο Άρακ, στο Ιράν. Πηγή: Wikimedia commons
-------------------------------------------------------------

Η Ευρωπαϊκή Ένωση, όλο αυτό το χρονικό διάστημα, έχει αποτελέσει τον συνδετικό κρίκο μεταξύ Τεχεράνης και Ουάσινγκτον. Μάλιστα, στις 11 Μαΐου του 2022, ο επικεφαλής διαπραγματευτής της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) για την συμφωνία με το Ιράν, Enrique Mora, συναντήθηκε με τον αναπληρωτή υπουργό Εξωτερικών του Ιράν, Ali Bagheri Kani, στην Τεχεράνη όπου και πληροφορήθηκε αναφορικά με τα τεκταινόμενα της τελευταίας συνάντησης του Μαρτίου. Πριν την επίσκεψή του στο Ιράν, ο ύπατος εκπρόσωπος της ΕΕ για την Εξωτερική Πολιτική και την Πολιτική Ασφαλείας, Josep Borel, δήλωσε ότι αυτή «είναι η τελευταία κουκίδα για την απόπειρα αποφυγής αδιεξόδου στην συμφωνία».

Η συζήτηση για την ανάπτυξη ενός πιθανού πυρηνικού προγράμματος εκκινεί από το 1979, όπου και συντελείται η Ιρανική Επανάσταση και το Ιράν μετατρέπεται πλέον σ’ ένα θεοκρατικό καθεστώς. Ο Πρώτος Πόλεμος του Κόλπου, όπου το Ιράκ εισέβαλε στο Ιράν με σκοπό να το ακρωτηριάσει και να αποτρέψει τον Khomeini να εξάγει το κίνημα της Ιρανικής Επανάστασης στο Ιράκ, απειλώντας με αυτόν τον τρόπο την ηγεσία του Saddam Hussein, αποτέλεσε γεγονός αποφασιστικής σημασίας για τα ιρανικό δόγμα ασφαλείας. Έτσι, από το 1984 μέχρι και σήμερα, όλες οι ηγεσίες του Ιράν στήριξαν την δημιουργία ενός πυρηνικού οπλοστασίου. Κατά το Ιράν, η περιφερειακή ισορροπία δυνάμεων θα μπορούσε να αλλάξει, και αντιλήφθηκε την πυρηνική τεχνολογία ως μια αξιόλογη επένδυση σε περίπτωση που το Ιράν αισθάνεται ότι απειλείται. Η αντίληψη αυτή βασίζεται στην λογική της πυρηνικής αποτροπής, όπου η πυρηνική ισχύς είναι αποτρεπτική ως προς τους περιφερειακούς αντιπάλους του Ιράν, σε περίπτωση που σκεφτούν να δράσουν επιθετικά εναντίον του. Αρκετές από τις προόδους της θεωρούνται «διπλής χρήσης» στο ότι η τεχνολογία έχει πιθανές πολιτικές και στρατιωτικές εφαρμογές. Λόγω αυτού, το Ιράν ισχυρίστηκε ότι το πρόγραμμά του είναι εξ ολοκλήρου για ειρηνικούς σκοπούς [1].

Επίσης, το Ιράν θεωρεί -από τις αρχές της δεκαετίας του 1980- την απόκτηση πυρηνικού προγράμματος ως το μοναδικό τρόπο εξασφάλισης μιας μακροχρόνιας ενεργειακής ανεξαρτησίας. Το να έχει το Ιράν την δυνατότητα να παράγει εγχωρίως την ενέργεια που χρειάζεται αποτελεί μια πηγή εθνικής υπερηφάνειας. Η ανακοίνωση από τον [πρώην] πρόεδρο Mahmoud Ahmadinejad, ότι δηλαδή το Ιράν ανήκει στις πυρηνικές χώρες, θεωρήθηκε ιστορική [2].

Γενικότερα, η αποτροπή αποτελεί θεμέλιο της αντίληψης για την ασφάλεια του Ιράν, η οποία απορρέει από ένα σημαντικό αριθμό προβλημάτων ασφάλειας με τα οποία ήρθε αντιμέτωπη η χώρα τα τελευταία έτη. Αρχικά, οι κύριοι αντίπαλοι του Ιράν ήταν Μεγάλες Δυνάμεις. Συγκεκριμένα, μέχρι την πτώση του τείχους του Βερολίνου, η Σοβιετική Ένωση αποτελούσε μια πρώτης τάξης απειλή για το Ιράν, λόγω της εισβολής στο Αφγανιστάν, μετέπειτα οι ΗΠΑ, με τους πολέμους του Κόλπου. Εκτός των παραδοσιακών αυτών δυνάμεων, το Ιράν έπρεπε να αντιμετωπίζει και τις περιφερειακές δυνάμεις δυτικά των συνόρων του. Το πιο πρόσφατο παράδειγμα, το οποίο ήδη αναφέρθηκε, είναι αυτό του Ιράκ. Το Ισραήλ αποτελεί ακόμη μια περιφερειακή δύναμη η οποία, λόγω των στενών σχέσεων με τις ΗΠΑ, υπονομεύει τον ρόλο του Ιράν στην περιοχή. Από την άλλη πλευρά, παράλληλα, η Τεχεράνη ήρθε αντιμέτωπη με τρομοκρατικές οργανώσεις καθοδηγούμενες από το Ισλαμικό Κράτος. Προς αυτή την κατεύθυνση, η αποτροπή θεωρείται κύριο εργαλείο αντιμετώπισης αυτών των απειλών [3].

Ωστόσο, οι Δυτικές πρωτεύουσες, βλέποντας το Ιράν να θέλει να αναπτύξει το δικό του πυρηνικό οπλοστάσιο, ξεκίνησαν μια σειρά από πρωτοβουλίες για να μπορέσουν να μειώσουν την παραγωγή ουρανίου. Η αντίδραση της διεθνούς κοινότητας ήταν έντονη, καθώς η εσκεμμένη απόκρυψη των δραστηριοτήτων του Ιράν αναφορικά με την πυρηνική ενέργεια, τόσο από τον Διεθνή Οργανισμό Ατομικής Ενέργειας, όσο και από τα Ηνωμένα Έθνη, άφηνε υποψίες ότι η ανάπτυξη του πυρηνικού προγράμματος δεν γινόταν για ειρηνικούς σκοπούς. Οι ΗΠΑ και άλλες χώρες επέβαλαν κυρώσεις στο Ιράν. Το μεγάλο χάσμα των Δυτικών με το Ιράν ήρθε να γεφυρώσει η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ).

Έτσι, με πρωτοβουλία της ΕΕ, το 2015, υπογράφηκε το JCPOA (Joint Comprehensive Plan of Action), στο οποίο υπήρξαν κάποιες δεσμεύσεις εκ μέρους της ιρανικής ηγεσίας για την πυρηνική τεχνολογία. Όμως, ο πρόεδρος Trump αποφάσισε, το 2018, οι ΗΠΑ να αποχωρήσουν από την συμφωνία, διότι θεωρούσε την συμφωνία αυτή αποτυχημένη καθώς δεν φάνηκε να περιορίζει το εξοπλιστικό πρόγραμμα του Ιράν. Για τον λόγο αυτό επανέφερε κυρώσεις στις τράπεζες και το ιρανικό πετρέλαιο [4].

Μέχρι και την εκλογή του προέδρου Biden, η συμφωνία για το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν μπορούμε να πούμε ότι ήταν «νεκρή». Εκείνη την περίοδο, η Ευρωπαϊκή Ένωση έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο διαπραγματευτή ανάμεσα στην Ουάσιγκτον και την Τεχεράνη. Η απόφαση του προέδρου Τραμπ να αποχωρήσουν οι ΗΠΑ από την συμφωνία για το Ιράν, στις 8 Μαΐου 2018, έδειξε την σκληρή στάση που κρατούσε ο Trump αναφορικά με το Ιράν [5].

Ως απάντηση στην αποχώρηση των ΗΠΑ από την συμφωνία, το Ιράν υιοθέτησε μια «παραβατική συμπεριφορά», αθετώντας όρους στους οποίους είχε δεσμευτεί με την υπογραφή του JCPOA. Συγκεκριμένα, στις 7 Ιουλίου το Ιράν δήλωσε επίσης ότι εμπλουτίζει ουράνιο 3,67%, ακόμη μια επιθετική ενέργεια που συντομεύεται την περίοδο απόκτησης κρίσιμης ποσότητας ουρανίου από το Ιράν και αποτελεί παραβίαση του JCPOA [6].

Ένα ακόμη γεγονός που ενίσχυσε την παραβατική συμπεριφορά του Ιράν οδηγώντας το στην πλήρη παύση της τήρησης των συμφωνημένων του 2015 ήταν η δολοφονία του Qassem Soleiman, Διοιηκη τής Ισλαμικής Επαναστατικής Φρουράς, Quds Force, στις 3 Ιανουαρίου 2020, η οποία είχε ως αποτέλεσμα το Ιράν να σταματήσει να ακολουθεί τα συμφωνημένα του 2015 για τον εμπλουτισμό ουρανίου, υπονοώντας ότι θα αναπτύξει περαιτέρω νέους φυγοκεντρωτές. Η απάντηση των Ευρωπαίων ήταν άμεση, σε μια προσπάθεια αναχαίτισης της έντασης, ενεργοποιώντας μέρος της συμφωνίας από το μηχανισμό επίλυσης διαφορών, κάτι που ενδέχεται να οδηγήσει σε εκ νέου επιβολή από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ μερικών από τις κυρώσεις που έχουν αρθεί στο πλαίσιο της συμφωνίας.

Τον τελευταίο χρόνο, η Τεχεράνη και η Ουάσινγκτον, μέσω των διαμεσολαβητικών προσπαθειών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, προσπαθούν να συμφωνήσουν στην αναβίωση του JCPOA. Αυτή η προσπάθεια είχε κάποιο μικρό αποτέλεσμα αφού οι δύο πλευρές κατάφεραν να συμφωνήσουν στα τεχνικά βήματα που πρέπει να ακολουθήσουν έτσι ώστε να επανέλθουν οι δύο πλευρές σε συμμόρφωση με την συμφωνία. Ωστόσο, οι δύο πλευρές αντιμετωπίζουν προβλήματα πολιτικής φύσεως, διότι ο απελθών πρόεδρος Trump κήρυξε το Ιράν ως μια ξένη τρομοκρατική οργάνωση [7].

Η εχθρική εξωτερική πολιτική της προηγούμενης προεδρίας δυσχεραίνει πολύ τις συνομιλίες μεταξύ των δύο χωρών και οι ΗΠΑ ίσως αναμένουν αντίποινα για την δολοφονία Soleiman. Ακόμα, η στάση των Αμερικανών εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από το Κογκρέσο και το ισραηλινό lobby στις ΗΠΑ, το οποίο δεν θα έβλεπε θετικά την αποκλιμάκωση και την βελτίωση των σχέσεων με το Ιράν [8].

Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι σε όλες τις συζητήσεις που γίνονται για το Ιράν και τον τρόπο αντιμετώπισής του για την μείωση των πυρηνικών του κεφαλών, θα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη ότι μέχρι και τον Μάρτιο του 2022, το Ιράν κατείχε 8.338 φυγοκεντρωτές εμπλουτίζοντας ουράνιο σε διάφορα επίπεδα καθαρότητας –έως και 60%. Οι περισσότεροι φυγοκεντρωτές του Ιράν είναι πρώτης γενιάς [9]. Το δίλημμα της κυβέρνησης Μπάιντεν θεωρείται ότι μεν ο μακροχρόνιος στόχος της πολιτικής των ΗΠΑ ήταν να εμποδίσουν το Ιράν να αναπτύξει πυρηνικό πρόγραμμα, οι Ηνωμένες Πολιτείες δε δεν θα αναλάβουν προληπτική στρατιωτική δράση για να αρνηθούν στο Ιράν οποιαδήποτε επιλογή πυρηνικής αντιστάθμισης κινδύνου.

Επίσης, ο Τραμπ και ο Μπάιντεν, παρά τις διαφορές της προσέγγισής τους, μοιράζονται έναν στόχο, την διαπραγμάτευση μιας ισχυρότερης συμφωνίας για την αντικατάσταση του JCPOA. Στην πραγματικότητα, αντιμετωπίζουν τα ίδια εμπόδια για την επίτευξή της, από τη μια, μια ιρανική ηγεσία που δεν μπορεί να εγκαταλείψει την εχθρότητά της προς τις Ηνωμένες Πολιτείες και που έχει αποδειχθεί ανθεκτική τόσο στα αντικίνητρα όσο και στα κίνητρα για αλλαγή των πολιτικών της, από την άλλη, οι περιφερειακοί εταίροι είναι επιφυλακτικοί για οποιαδήποτε εμπλοκή ΗΠΑ-Ιράν, γεγονός που οδηγεί σε μια ανεπαρκή εγχώρια συναίνεση για την διατήρηση μιας διπλωματικής συμφωνίας με την Τεχεράνη [10].

Στην παρούσα συγκυρία, με την ουκρανική κρίση να κυριαρχεί στην διεθνή πολιτική σκηνή, η ενδεχόμενη πρόκληση μιας διεθνούς κρίσης με αιτία το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν θα άνοιγε ένα νέο μέτωπο στη Μέση Ανατολή, το οποίο είναι πιθανό να καταλήξει σε ισραηλινή στρατιωτική απάντηση εναντίον του Ιράν. Ακόμα, η σύγκρουση στην Ουκρανία πυροδότησε επίσης εσωτερικές συζητήσεις στο Ιράν σχετικά με τον καλύτερο τρόπο προστασίας των εθνικών συμφερόντων του. Ευρισκόμενο σε έντονη αντίθεση με τους ανταγωνιστές του στον αραβικό κόσμο, το αδιέξοδο σχετικά με την πυρηνική συμφωνία σημαίνει ότι το Ιράν δεν μπορεί να επωφεληθεί πλήρως από τις υψηλές τιμές ενέργειας μετά τις Δυτικές κυρώσεις κατά της Ρωσίας. Η Κίνα συνέχισε να αγοράζει ιρανικό πετρέλαιο παρά τις κυρώσεις των ΗΠΑ –αλλά το έκανε φθηνά. Όσο το Ιράν παραμένει στο πλαίσιο των αμερικανικών κυρώσεων, δεν μπορεί να βρει περισσότερους αγοραστές για το πετρέλαιό του –όπως η Νότια Κορέα, η Ινδία, και οι ευρωπαϊκές χώρες που επιθυμούν να μειώσουν την εξάρτησή τους από την ενέργεια της Ρωσίας. Ούτε το Ιράν μπορεί να έχει ελεύθερη πρόσβαση στις πληρωμές για το πετρέλαιό του, εφόσον οι αμερικανικές δευτερεύουσες κυρώσεις πνίγουν τις παγκόσμιες οικονομικές συναλλαγές με την χώρα [11].

Επομένως, φαίνεται αυτή η προσπάθεια της Ευρωπαϊκής Ένωσης να είναι η τελευταία για να μπορέσουν να συζητήσουν Ουάσινγκτον και Τεχεράνη το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν και τις μειώσεις στην παραγωγή ουρανίου. Αυτή την στιγμή, η απόσταση που τους χωρίζει είναι πολύ μεγάλη και θα πρέπει να γίνουν από κοινού υποχωρήσεις για την επίτευξη μιας εκ νέου συμφωνίας ή την αναβίωση της ήδη υπάρχουσας. Το ουκρανικό ζήτημα μπορεί να επαναφέρει και τις δύο πλευρές στο τραπέζι, γιατί ο αντίκτυπός του είναι τεράστιος και επηρεάζει και τις δύο πλευρές με διαφορετικό τρόπο.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Danny Citrinowicz , Explainer: Iran’s Nuclear Capabilities, Iran Primer, 21 Μαρτίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαΐου 2022, https://iranprimer.usip.org/blog/2022/mar/21/explainer-iran%E2%80%99s-nu...
[2] Guardian, Iran claims nuclear breakthrough,11 Απριλίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 15 Μαΐου 2022,https://www.theguardian.com/world/2006/apr/11/iran
[3] Ephraim Kam, Iran’s Deterrence Concept,Strategic Assessment - A Multidisciplinary Journal on National Security Volume 24, No. 3, July 2021 ,ημερομηνία πρόσβασης 20 Μαΐου 2022,https://strategicassessment.inss.org.il/en/articles/irans-deterrence-concept/
[4] Kali Robinson, What Is the Iran Nuclear Deal? Council on Foreign Relations, 28 Απριλίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 18 Μαΐου 2022, https://www.cfr.org/backgrounder/what-iran-nuclear-deal#chapter-title-0-1
[5] Anti-Defamation League, The Iranian Nuclear Threat: Why it Matters, 20 Μαρτίου 2015, ημεορμηνία πρόσβασης 28 Μαΐου 2022, https://www.adl.org/resources/fact-sheets/iranian-nuclear-threat-why-it-...
[6] New York Times, Iran Passed Its Uranium Limit. What Happens Next? 1 July 2019, ημερομηνία πρόσβασης 19 Μαΐου 2022, https://www.nytimes.com/2019/07/01/world/middleeast/iran-uranium-enrichm...
[7] US Department of State, Country Reports on Terrorism 2020, Δεκέμρβιος 2021, ημερομηνία πρόσβασης 12 Μαΐου 2022, https://www.state.gov/reports/country-reports-on-terrorism-2020/iran/
[8] Ellie Geranmayeh, Iran, the US, and the nuclear deal: Biden’s chance to remove Trump’s poison pill, European Council on Foreign Relations, 13 Απριλίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 22 Μαΐου 2022, https://ecfr.eu/article/iran-the-us-and-the-nuclear-deal-bidens-chance-t...
[9] Danny Citrinowicz , Explainer: Iran’s Nuclear Capabilities, Iran Primer, 21 Μαρτίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 25 Μαΐου 2022, https://iranprimer.usip.org/blog/2022/mar/21/explainer-iran%E2%80%99s-nu...
[10] Michael Singh, Biden’s Iran Dilemma, The Washington Institute for Near Policy, Φεβρουάριος 2021, ημερομηνία πρόσβασης 17 Μαΐου 2022, https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/bidens-iran-dilemma?...
[11] Ellie Geranmayeh, Iran, the US, and the nuclear deal: Biden’s chance to remove Trump’s poison pill, European Council on Foreign Relations, 13 Απριλίου 2022, ημερομηνία πρόσβασης 22 Μαΐου 2022, https://ecfr.eu/article/iran-the-us-and-the-nuclear-deal-bidens-chance-t...

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition