Ενεργειακή ασφάλεια και διεύρυνση της ΕΕ

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ορίζει την ενεργειακή ασφάλεια ως «την ικανότητα εξασφάλισης ότι μελλοντικές ζωτικές ενεργειακές ανάγκες θα ικανοποιηθούν τόσο μέσω εσωτερικών πηγών επεξεργασμένων κάτω από αποδεκτές οικονομικές συνθήκες ή διατηρημένων στρατηγικών αποθεμάτων όσο και μέσω προσβάσιμων και σταθερών εξωτερικών πηγών οι οποίες όπου χρειάζεται συμπληρώνονται από εσωτερικά στρατηγικά αποθέματα» [17]. Το γεγονός ότι τα κράτη-μέλη στερούνται επαρκών ενδογενών ενεργειακών πηγών τα καθιστά εξαρτημένα στο ζωτικό τομέα της ενεργειακής ασφάλειας από τρίτους. Όπως προαναφέρθηκε, μόλις το 48% των ενεργειακών αναγκών της ΕΕ καλύπτεται από εσωτερικές πηγές, τα 2/3 από τις οποίες βρίσκονται σε πέντε χώρες-μέλη, ενώ το υπόλοιπο εισάγεται [18]. Το 2009, η κατανάλωση της ΕΕ σε ενέργεια είχε ως εξής: 37% πετρέλαιο, 24% φυσικό αέριο, στερεά καύσιμα 16%, πυρηνική ενέργεια 14%, και ανανεώσιμες πηγές ενέργειας 9% [19]. Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι η εξάρτηση της ΕΕ από τα δύο βασικά της ενεργειακά προϊόντα, δηλαδή το πετρέλαιο και το φυσικό αέριο, έφτασε το 83,5% και το 64,2 % αντίστοιχα [20]. Με δεδομένη την συνεχώς αυξανόμενη ενεργειακή κατανάλωση στην ΕΕ, το ποσοστό συνολικής ενεργειακής εξάρτησης της ΕΕ από εξωτερικούς προμηθευτές, όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, αναμένεται να αγγίξει το 75% το 2030 [21]. Η ανησυχία αυτή γίνεται πιο έντονη από το γεγονός ότι η ΕΕ εξαρτάται σε σχετικά λίγους προμηθευτές πετρελαίου και φυσικού αερίου, με την Ρωσία και τις πετρελαιοπαραγωγούς χώρες της Μέσης Ανατολής να έχουν την μερίδα του λέοντος [22].

Η Στρατηγική Ασφάλειας της ΕΕ από το 2003 αναφέρει την ενεργειακή εξάρτησή της ως βασική ανησυχία της ΕΕ [23]. Βάσει αυτών των δεδομένων τον Μάρτιο του 2006, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή Παρουσίασε μια νέα «Πράσινη Βίβλο» με τίτλο: «Μια Ευρωπαϊκή Στρατηγική για Βιώσιμη, Ανταγωνιστική και Ασφαλή Ενέργεια» όπου προσδιορίζονται οι βασικές προτεραιότητες της ΕΕ στον τομέα της ενέργειας. Οι έξι βασικές προτεραιότητες που θέτει η ΕΕ για την ενεργειακή της πολιτική είναι: 1) αποπεράτωση της εσωτερικής αγοράς ηλεκτρικού ρεύματος και αερίου, 2) ενθάρρυνση της αλληλεγγύης μεταξύ των μελών, 3) καθιέρωση ενός πιο σταθερού, βιώσιμου, αποτελεσματικού και ποικίλου ενεργειακού μίγματος, 4) υποστήριξη μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης στην αντιμετώπιση της κλιματολογικής αλλαγής, 5) ενθάρρυνση ενός στρατηγικού ενεργειακού τεχνολογικού σχεδίου και 6) η δημιουργία μιας συνεκτικής εξωτερικής ενεργειακής πολιτικής.

Στο πλαίσιο της 6ης αρχής προβλέπεται : α) διαφοροποίηση εισαγωγών ενέργειας, β) συνεργασία με πλουτοπαραγωγικά και διαμετακομιστικά κράτη, γ) αποτελεσματική αντίδραση σε ενεργειακές κρίσεις και , δ) προώθηση της ενεργειακής πολιτικής της ΕΕ μέσω όλων των άλλων πολιτικών εξωτερικών σχέσεων της ΕΕ. Η πρώτη «Πράσινη Βίβλος» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την ενέργεια παρουσιάστηκε το 2000 με τίτλο «Προς μια Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Ασφάλεια του Ενεργειακού Εφοδιασμού» [24]. Η Συνθήκη της Λισαβόνας (Άρθρο 94) έδωσε στην ενεργειακή πολιτική της ΕΕ νομική βάση.

Συγκεκριμένα, το νέο νομοθετικό πλαίσιο προβλέπει ότι η ΕΕ πρέπει να διασφαλίσει παροχή ενέργειας για τα 27 κράτη-μέλη, να προωθήσει την διασύνδεση των ενεργειακών δικτύων, και να βελτιώσει την ενεργειακή απόδοση και την εξοικονόμηση ενέργειας.

Εντός αυτού του πλαισίου, οι γεωπολιτικές και οικονομικές εξελίξεις της πρώτης δεκαετίας του 21ουαιώνα επιβεβαίωσαν την εξάρτηση της Ευρώπης και γενικότερα ολόκληρου του υπόλοιπου ανεπτυγμένου κόσμου από τις ενεργειακές προμήθειες. Η εσωτερική αναταραχή και διαμάχη στο Ιράκ μετά την πτώση του Σαντάμ Χουσεΐν, οι έντονες διπλωματικές διαμάχες γύρω από το πυρηνικό πρόγραμμα του Ιράν σε συνδυασμό με την χρόνια Αραβοϊσραηλινή διαμάχη, και η αναταραχή σε πολλές χώρες της Μέσης Ανατολής εξαιτίας του κινήματος της «Αραβικής Άνοιξης», επιβεβαιώνουν τις ανησυχίες για την δυνατότητα διατήρησης μιας σταθερής προμήθειας ενεργειακών πόρων από την πιο πλούσια σε κοιτάσματα περιοχή του κόσμου. Την ίδια στιγμή, η αλματώδης οικονομική ανάπτυξη της Κίνας και της Ινδίας αύξησαν κατακόρυφα την ζήτηση για υδρογονάνθρακες από την περιοχή του Κόλπου.

Αξίζει επίσης να σημειωθεί ότι το 34,71% του πετρελαίου που εισάγεται στην ΕΕ προέρχεται ή διέρχεται από την Ρωσία ενώ το 50% του φυσικού αερίου που καταναλώνεται στην ΕΕ διέρχεται από το σοβιετικής κατασκευής ουκρανικό δίκτυο μεταφοράς [25]. Πιο συγκεκριμένα, η ΕΕ εισάγει το 90% του φυσικού αέριου που καταναλώνει, με την Ρωσία να παρέχει το 45,3% αυτής της κατανάλωσης. Επίσης οι εισαγωγές πετρελαίου από την Ρωσία στην ΕΕ συνιστούν το 27%, και του γαιάνθρακα το 46% [26]. Με άλλα λόγια, γύρω από το θέμα της Ευρωπαϊκής ενεργειακής ασφάλειας υπάρχει μια ασύμμετρη εξάρτηση της ΕΕ από την Ρωσία. Σίγουρα, η Ρωσία έχει απόλυτη ανάγκη την ευρωπαϊκή ενεργειακή ζήτηση και την ροή κεφαλαίων που συνεπάγεται, αλλά ο αδύναμος κρίκος σε αυτή την σχέση είναι η ΕΕ και οι πολίτες της. Η ραγδαία αύξηση του ενεργειακού κόστους εξαιτίας και του πολέμου Ρωσίας-Ουκρανίας αυτό επιβεβαιώνει. Επιπλέον, το γεγονός της ψυχροπολεμικής πόλωσης που ξαναζωντάνεψε στην Ευρωπαϊκή Ήπειρο καταδεικνύει ότι η ευρωπαϊκή ενεργειακή ασφάλεια έχει ήδη παραβιαστεί, και καθιστά επιτακτική την ανάγκη για την λήψη μέτρων και την ανάληψη πολιτικών ικανών να σχεδιάσουν και να υλοποιήσουν αξιόπιστες στρατηγικές εναλλακτικών λύσεων.

Βάσει όλων αυτών επιβάλλεται η ΕΕ να προωθήσει την όσο το δυνατόν μεγαλύτερη διαφοροποίηση των προμηθευτών και των οδεύσεων των ενεργειακών πόρων προς την επικράτειά της. Η ανάγκη αυτή γίνεται ιδιαίτερα επιτακτική στην περίπτωση του φυσικού αερίου, δεδομένου ότι το μεγαλύτερο μέρος της ποσότητας που εισάγει η ΕΕ διέρχεται μέσω αγωγών γεγονός που καθιστά την διέλευσή του εξαρτημένη από πολιτικές εξελίξεις στις χώρες διαμετακόμισής του, με την περίπτωση της διένεξης μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας να το επιβεβαιώνει. Η αναβίωση, μάλιστα, της αντιπαράθεσης μεταξύ Δύσης –Ρωσίας δεν αφήνει άλλα περιθώρια αδράνειας μεταξύ των κρατών-μελών της ΕΕ.