Το άλυτο ενεργειακό παζλ της Ευρώπης

Ο πόλεμος του Ρώσου Προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν εναντίον της Ουκρανίας έχει αποκαλύψει κάποιες άβολες αλήθειες για το ενεργειακό μέλλον της Ευρώπης. Κατ’ αρχάς, έχει συντρίψει την εικασία στην Γερμανία ότι η Ρωσία θα ήταν ένας αξιόπιστος εταίρος στα ορυκτά καύσιμα. Ο πόλεμος έχει επίσης διαλύσει την αξίωση της Ευρώπης για ηθική ηγεσία στην κλιματική αλλαγή. Στην Διάσκεψη του ΟΗΕ για την Κλιματική Αλλαγή (UN Climate Change Conference) στην Γλασκώβη, το φθινόπωρο του 2021, η Ευρωπαϊκή Ένωση απαίτησε ανεπιτυχώς από την Κίνα και την Ινδία να δεσμευτούν σε ένα χρονοδιάγραμμα για την σταδιακή κατάργηση του άνθρακα. Τώρα αυτή η ζήτηση φαίνεται σχεδόν υποκριτική, διότι χώρες όπως η Γερμανία διατηρούν ανοιχτούς σταθμούς ηλεκτροπαραγωγής με καύση άνθρακα, που επρόκειτο να κλείσουν, για να αντιμετωπίσουν τα σημερινά ενεργειακά δεινά τους. Με αυτόν τον τρόπο, αυτοί οι ηγέτες έχουν επιδείξει ότι ο άνθρακας είναι ακόμη η πρωταρχική πηγή ενέργειας ως έσχατη λύση για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας.

Μια αποθήκη άνθρακα στην [περιοχή] Libun, στην Δημοκρατία της Τσεχίας, τον Σεπτέμβριο του 2022. David W Cerny / Reuters
-----------------------------------------

Το γεγονός είναι ότι η κατανάλωση ενέργειας της Ευρώπης δεν είναι σωστά ευθυγραμμισμένη με τους πόρους στους οποίους οι ευρωπαϊκές χώρες έχουν ασφαλή πρόσβαση. Αυτό το πρόβλημα έχει υπάρξει μια επίμονη πηγή διαμάχης στην ευρωπαϊκή ιστορία και φαίνεται πιθανό ότι θα διαμορφώσει επίσης το μέλλον της Ευρώπης. Στην συγκέντρωση του Παγκόσμιου Οικονομικού Φόρουμ (World Economic Forum) στο Νταβός το 2020, η Γερμανίδα καγκελάριος, Άνγκελα Μέρκελ, διακήρυξε ότι «η Ευρώπη σκοπεύει να είναι η πρώτη ήπειρος που θα είναι απαλλαγμένη από το διοξείδιο του άνθρακα». Ακόμα κι αν αυτός είναι ένας εύλογος στόχος, δεν θα απελευθερώσει την Ευρώπη από την εξάρτηση από τους ξένους πόρους.

ΥΓΡΟΠΟΙΗΜΕΝΟΣ ΧΡΥΣΟΣ

Η επιστροφή στον άνθρακα αντανακλά το ιστορικό των αγώνων της Ευρώπης για πηγές ενέργειας. Ο άνθρακας ήταν καθοριστικός για την άνοδο της δυτικοευρωπαϊκής ισχύος. Χωρίς την τροφοδοτούμενη από τον άνθρακα εκβιομηχάνιση, το Ηνωμένο Βασίλειο δεν θα είχε γίνει ποτέ η οικονομική υπερδύναμη του κόσμου κατά την διάρκεια του δέκατου ένατου αιώνα. Αλλά μόλις το πετρέλαιο αναδύθηκε ως εμπορικά βιώσιμη πηγή ενέργειας στο δεύτερο μισό του δέκατου ένατου αιώνα, η δυτική Ευρώπη αντιμετώπισε ένα αρκετά διαφορετικό μακροπρόθεσμο γεωπολιτικό μέλλον. Κανείς δεν βρήκε πολύ πετρέλαιο στην Ευρώπη του δέκατου ένατου αιώνα, εκτός της Ρουμανίας, όπου οι γεωτρήσεις ξεκίνησαν την δεκαετία του 1850, και της Γαλικίας στην Αυστροουγγαρία, τώρα τμήμα της Ουκρανίας, όπου η παραγωγή επιταχύνθηκε την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα.

Αντίθετα, η Ρωσία και οι Ηνωμένες Πολιτείες απόλαυσαν αμφότερες την αφθονία του πετρελαίου. Απρόθυμες να αποδεχτούν ό,τι έπετο γεωπολιτικά από αυτή την γεωλογική πραγματικότητα, οι κύριες ευρωπαϊκές κυβερνήσεις επένδυσαν τις ελπίδες τους στην Μέση Ανατολή. Την δεκαετία του 1890, η Γερμανία υπό τον Κάιζερ Γουλιέλμο φλέρταρε για μια συμμαχία με τους Οθωμανούς με το βλέμμα στην απόκτηση δικαιωμάτων εξερεύνησης στην Μεσοποταμία. Η αρχική προτεραιότητα του Ηνωμένου Βασιλείου ήταν η Περσία, ο νότος της οποίας ήταν βρετανική σφαίρα επιρροής. Το 1908, ανακαλύφθηκε πετρέλαιο στη νότια Περσία από έναν Βρετανό επιχειρηματία ο οποίος είχε εξασφαλίσει μια παραχώρηση για γεωτρήσεις από τον Πέρση σάχη. Σε αυτό το σκηνικό, η Μέση Ανατολή υπήρξε βασική στην γεωπολιτική αναμέτρηση μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων κατά την διάρκεια του Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Ωστόσο, μετά την συμμαχική νίκη σε εκείνη την σύγκρουση, η μετά το 1918 βρετανική και γαλλική αυτοκρατορική παρουσία στη Μέση Ανατολή δεν αντιμετώπισε την μεσοπρόθεσμη έως μακροπρόθεσμη ενεργειακή ευαλωτότητα αυτών των χωρών. Σε καμία στιγμή κατά την διάρκεια των ετών του Μεσοπολέμου το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία δεν εξασφάλισαν επαρκή εφοδιασμό από την Μέση Ανατολή για να ξεφύγουν από την ανάγκη εισαγωγής πετρελαίου από το δυτικό ημισφαίριο και —από τα τέλη της δεκαετίας του 1920 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1930— από την Σοβιετική Ένωση. Όταν ξεκίνησε ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος [1], το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γαλλία ήταν ξανά σε μεγάλο βαθμό εξαρτώμενες από τις εισαγωγές πετρελαίου από τις Ηνωμένες Πολιτείες.

Η παρουσία του Ηνωμένου Βασιλείου και της Γαλλίας στην Μέση Ανατολή εμβάθυνε επίσης τον πανικό της Γερμανίας όσον αφορά την εξασφάλιση πρόσβασης στο πετρέλαιο κατά την διάρκεια της περιόδου του Μεσοπολέμου. Ο γερμανικός αποκλεισμός από την Μέση Ανατολή και η οξεία εξάρτηση από την παραγωγή των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης στοίχειωσαν το Βερολίνο. Έχοντας στραφεί πρώτα σε μια τεχνολογική λύση - την παραγωγή συνθετικού πετρελαίου από άνθρακα - η Γερμανία, υπό την ηγεσία των Ναζί, έκανε μια καταστροφική προσπάθεια να κατακτήσει την Σοβιετική Ένωση, μια απόφαση που ωθήθηκε σε μεγάλο βαθμό από την δίψα της Γερμανίας για ρωσικό πετρέλαιο.