Οι πηγές της τουρκικής συμπεριφοράς

Η δυνατότητα κατανόησης της πολιτικής ιδεολογίας της οποιασδήποτε κυβέρνησης παρέχει την δυνατότητα σημαντικών ενοράσεων για τον τρόπο που αυτές οι ιδεολογικές αντιλήψεις επηρεάζουν τόσο την στοχοθεσία όσο και την πρακτική της εξωτερικής της πολιτικής. Ο τρόπος με τον οποίο ένας κυβερνήτης αντιλαμβάνεται το διεθνές περιβάλλον και τον ρόλο της χώρας του σε αυτό, μπορεί να μας προϊδεάσει για τις γεωστρατηγικές επιλογές του. Σε ορισμένες περιπτώσεις προσωποπαγών ή/και επαναστατικών καθεστώτων που δεν κυβερνούν για μερικές τετραετίες αλλά για μερικές δεκαετίες μεταβάλλοντας δομικά στοιχεία της κοινωνίας της οποίας προΐστανται, η κατανόηση της ιδεολογικής κοσμοθεωρίας του επικεφαλής καθίσταται απαραίτητη για την κατανόηση των επιλογών του.

Ο Τούρκος πρόεδρος, Recep Tayyip Erdogan, στην 24η Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, στη Νέα Υόρκη, στις 24 Σεπτεμβρίου 2019. REUTERS/Lucas Jackson
-----------------------------------------------------------------

Είναι αδύνατον κάποιος να κατανοήσει την σοβιετική εξωτερική πολιτική εάν δεν κατανοήσει τον Λενινισμό, ή να αναλύσει την ιρανική εξωτερική πολιτική χωρίς να καταλάβει τον Χομεϊνισμό. Όσο πιο συγκεντρωτικό και απολυταρχικό καθίσταται το σύστημα εξουσίας σε ένα κράτος τόσο πιο σημαντικό είναι να γίνει κατανοητή η φιλοσοφική κοσμοθεώρηση ή Weltanschauung του απολυταρχικού ηγέτη. Το «κόκκινο βιβλίο» του Μάο ή το «πράσινο βιβλίο» του Καντάφι είναι δύο απτά παραδείγματα κωδικοποίησης αυτών των κοσμοθεωρήσεων. Αν και ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν δεν έχει ακόμη παράξει κάποιο παρόμοιο ιδεολογικό πόνημα, η κατανόηση των ιδεολογικών του καταβολών καθίσταται απαραίτητη για την εξήγηση της εξωτερικής του πολιτικής για τρεις βασικούς λόγους:

(α) Ο Ερντογάν κατευθύνει τις τύχες της χώρας του εδώ και 21 έτη από την πρώτη σαρωτική νίκη του ΑΚΡ το 2002. Δεν αποτελεί πλέον Πρόεδρο κόμματος ή απλά επικεφαλής κυβέρνησης. Αποτελεί τον επικεφαλής ενός ισλαμιστικού καθεστώτος που ενσαρκώνει πλέον το τουρκικό κράτος. Ο Ερντογάν είναι ο αρχιτέκτονας της ιδεολογικής αποδόμησης του Κεμαλισμού και της αντικατάστασής του από ένα νέο ιδεολόγημα που σε μεγάλο βαθμό ομοιάζει με το πολιτικό πρόγραμμα της Αιγυπτιακής Μουσουλμανικής Αδελφότητας, επίγονο της οποίας, όπως πολύ σωστά υπογραμμίζει ο Γάλλος Αραβολόγος Gilles Kepel, αποτελεί το ίδιο το ΑΚΡ [1].

(β) Ο Ερντογάν ως ιδρυτής και ηγέτης του ΑΚΡ αποτελεί ουσιαστικά τον επικεφαλής της τουρκικής ισλαμιστικής επανάστασης καθώς πέτυχε σχεδόν αναίμακτα και μέσα σε διάρκεια περίπου 15 ετών να ανατρέψει την κεμαλική δομή του συστήματος εξουσίας που είχε οικοδομηθεί ακριβώς για να αποτρέψει την άνοδο ενός ισλαμιστικού κόμματος στην εξουσία. Ιδιαίτερα μετά το 2016 ο Ερντογάν διέλυσε πλήρως τους κεμαλικούς «αρμούς της εξουσίας» απονευρώνοντας την πολιτική αυτονομία του στρατεύματος και της δικαιοσύνης και υποκαθιστώντας σταδιακά τον Κεμαλισμό με ένα νέο μοναδικό ισλαμιστικό-εθνικιστικό ιδεολόγημα που ασπάζεται η μεγάλη πλειοψηφία των τουρκικών πολιτικών δυνάμεων και θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε για τους σκοπούς αυτού του άρθρου ως Ερντογανικό Τουρκο-ισλαμισμό. Το ιδεολόγημα αυτό είναι δομικά αντιδυτικό, και ως προς τις καταβολές του και ως προς τις γεωπολιτικές του στοχεύσεις, επιδιώκοντας την πλήρη γεωστρατηγική αυτονόμηση της Τουρκίας από την «Δύση» και την ανάδυση της Τουρκίας ως «μέσης δύναμης» και ηγέτιδας του σουνιτικού κόσμου.

(γ) Η πολιτική ηγεμονία και οι συνταγματικές μεταρρυθμίσεις του Ερντογάν έχουν πλέον επιφέρει μια δομική μεταβολή στο τουρκικό σύστημα εξουσίας προς μια σαφώς μονοπολική κατεύθυνση, που προσομοιάζει άλλα απολυταρχικά καθεστώτα όπως το ρωσικό και το ιρανικό. Στα καθεστώτα αυτά αν και δεν υπάρχει ουσιαστική διάκριση των εξουσιών εξακολουθούν όλα να διατηρούν μια λεπτή επίφαση δημοκρατίας. Εάν ο Ερντογάν επικρατήσει στις προεδρικές εκλογές της 14ης Μαΐου 2023 η λεπτή αυτή επίφαση θα λεπτύνει σε σημείο εξαφάνισης για την Τουρκία. Ως αποτέλεσμα αυτής της απολυταρχικής υπερ-συγκέντρωσης εξουσιών ο Ερντογάν έχει καταστεί πολύ πιο ελεύθερος μετά το 2016 ώστε να εκφράσει χωρίς αυτολογοκρισίες τα πραγματικά ιδεολογικά του «πιστεύω» δίνοντάς τους ένα σαφές γεωπολιτικό στίγμα επιδίωξης της περιφερειακής ηγεμονίας μέσα από την προώθηση μιας απροκάλυπτα αναθεωρητικής πολιτικής προς έναν τουρκικό ζωτικό χώρο σε ξηρά και θάλασσα τερματίζοντας τους εδαφικούς περιορισμούς της Συνθήκης της Λωζάννης. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ερντογάν έθεσε ξεκάθαρα το θέμα αναθεώρησης της Συνθήκης του 1923 μερικούς μήνες μετά την συντριβή του πραξικοπήματος-παρωδία, τον Ιούλιο του 2016.

Ο Ερντογάν δεν φημίζεται για την ψυχραιμία του. Το ακριβώς αντίθετο. Ο Ερντογάν ως γνήσιος Kasimpasali [2] επιδιώκει να προσβάλει όσους ξένους ηγέτες θεωρεί αντιπάλους ή εχθρούς του, επιχειρώντας να τους ταπεινώσει στα μάτια της τουρκικής κοινής γνώμης με υβριστικούς χαρακτηρισμούς. Στο «πνεύμα» αυτό ο Ερντογάν, πέραν του «Μητσοτάκης γιόκ», έχει αποκαλέσει τον Αιγύπτιο Πρόεδρο «τύραννο, δικτάτορα, και δολοφόνο των δημοκρατιών» [3] ˙ έχει κατηγορήσει τον Γάλλο Πρόεδρο για Ισλαμοφοβία καλώντας «να πάει να κοιταχθεί σε κανένα ψυχίατρο… προειδοποιώντας τον να μην μπλέξει μαζί του» [4]˙ έχει συχνά πυκνά χαρακτηρίσει τον Ισραηλινό Πρωθυπουργό ως «κλέφτη, έναν τύραννο που δολοφονεί Παλαιστίνια παιδιά» [5], ενώ έχει χαρακτηρίσει το κράτος του Ισραήλ «σιωνιστικό, φασιστικό, και ρατσιστικό» σημειώνοντας ότι «το πνεύμα του Χίτλερ έχει αναδειχθεί ξανά μεταξύ κάποιων Ισραηλινών ηγετών» [6] ˙ πιο πρόσφατα δε, απείλησε την Αθήνα με πυραυλικές επιθέσεις με τον ακόμη υπό ανάπτυξη πύραυλο Tayfun [7].