Η ερημοποίηση απειλεί την Ελλάδα

Η 17η Ιουνίου έχει καθιερωθεί από τα Ηνωμένα Έθνη σαν η παγκόσμια ημέρα κατά της ερημοποίησης. Και αυτό για να αναδειχθεί το περιβαλλοντικό πρόβλημα, που έχει να κάνει με την προκαλούμενη υποβάθμιση εδαφικών περιοχών εξ αιτίας διαφόρων ανθρωπογενών δυσμενών παρεμβάσεων.

Ιστορικά, η ερημοποίηση είναι ένα φυσικό φαινόμενο που λαμβάνει χώρα εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ο Πλάτων αναφέρεται έμμεσα σ’ αυτό το φαινόμενο στον «Κριτία», όπου περιγράφει τους γυμνούς λόφους της Αττικής, οι οποίοι κάποτε αποτελούσαν δασική περιοχή πριν από 500 χρόνια (δηλ. το 750 π.χ.). Περιγράφει πολύ χαρακτηριστικά τη γυμνότητα των λόφων, δηλ. την υποβαθμισμένη γη, τονίζοντας: «Αυτό που τώρα απέμεινε, σε σύγκριση με αυτό που υπήρχε κάποτε, μοιάζει σαν το σκελετό ενός άρρωστου άνδρα με όλο το λίπος και τη σάρκα της γης να έχει εξαφανιστεί και να έχει απομείνει ένα γυμνό πλαίσιο ηπειρωτικής χώρας» (Γεωργόπουλος, 2002).

Ένας από τους πρωτοπόρους ερευνητές που ασχολήθηκε συστηματικά με το θέμα της υποβάθμισης των οικοσυστημάτων και των γαιών ήταν ο Aubreville, ο οποίος το 1949 εισήγαγε το όρο «desertification» ή «ερημοποίηση», απασχολημένος όπως ήταν με τα δάση της Αφρικανικής Ηπείρου. Ήταν εκείνος που κατέβαλε ιδιαίτερες προσπάθειες να κινητοποιήσει την επιστημονική κοινότητα για την συστηματική διερεύνηση του φαινόμενου, αλλά και την κοινή γνώμη για τη σπουδαιότητα και την σοβαρότητα της ερημοποίησης για το μέλλον των λαών του πλανήτη.

Αργότερα και άλλοι ερευνητές ακολούθησαν το παράδειγμά του, όπως ο Le Houerou, ο οποίος ανέπτυξε το θέμα της ερημοποίησης σε σχετική εργασία του, που δημοσιεύτηκε το 1962 (Le Houerou, 1962). Έκτοτε το θέμα άρχισε να μελετάται και από άλλους ερευνητές, οι οποίοι με τις εργασίες τους αύξησαν τη γνώση μας για την ερημοποίηση. Όμως, το φαινόμενο της ερημοποίησης άρχισε να απασχολεί τον κόσμο σε διεθνές επίπεδο μετά τη συνάντηση που διοργάνωσαν τα Ηνωμένα Έθνη στο Ναϊρόμπι της Κένυας το 1977, η οποία προεκλήθη και λόγω της εκτεταμένης ξηρασίας στην Sahel της Δυτικής Αφρικής και των δραματικών επιπτώσεων που είχε στις ανθρώπινες ζωές, στη κτηνοτροφία και στο οικολογικό περιβάλλον της συγκεκριμένης περιοχής.

Από τότε μέχρι σήμερα διοργανώθηκαν και άλλες παγκόσμιες συναντήσεις και έγιναν έρευνες και επιστημονικές παρεμβάσεις για την λεπτομερέστερη και πλέον συστηματική μελέτη του φαινόμενου, με συνέπεια οι γνώσεις μας να αυξηθούν σημαντικά τόσο ως προς τα γενεσιουργά αίτια του, τις συνέπειές του, όσο και γενικά για την σοβαρότητά του σε σχέση με την επιβίωση και την ανάπτυξη του ανθρώπου.

Το 1978 το πρόγραμμα United Nations Plan Action to Combat Desertification, δηλ. Πρόγραμμα των Ηνωμένων Εθνών για την καταπολέμηση της ερημοποίησης, έδωσε έναν γενικότερο ορισμό του φαινόμενου αυτού, στον οποίο κυρίαρχο χαρακτηριστικό είναι η έμφαση της οικονομικής πτυχής του. Ο ορισμός δε αυτός είναι μακροσκελής αλλά αρκούντως κατανοητός.

«Ερημοποίηση είναι η καταστροφή του βιολογικού δυναμικού της γης, που μπορεί τελικά να οδηγεί σε συνθήκες όμοιες με εκείνες των ερήμων. Αποτελεί μια πτυχή της ευρείας υποβάθμισης των οικοσυστημάτων κάτω από την συνδυασμένη πίεση δυσμενώς μεταβαλλόμενου κλίματος καθώς και υπερεκμετάλλευσης. Η πίεση αυτή έχει καταστρέψει το βιολογικό δυναμικό της παραγωγής φυτών και ζώων για χρήση πολλαπλών σκοπών σε καιρό που η αυξημένη παραγωγικότητα απαιτείται για τη στήριξη του αυξανόμενου πληθυσμού στην προσπάθεια ανάπτυξης».

Σήμερα σ’ ότι αφορά τον ορισμό της ερημοποίησης, το UNEΡ τον διατυπώνει ως εξής: «Ερημοποίηση είναι η υποβάθμιση της γης σε ξηρές, ημίξηρες και ύφυγρες περιοχές εξαιτίας διαφόρων παραγόντων συμπεριλαμβανομένων των κλιματικών μεταβολών και των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων»
Ο πιο πάνω ορισμός φαίνεται να είναι ο πιο αποδεκτός από την επιστημονική κοινότητα. Με το όρο «γη» νοούνται τα επίγεια βιοπαραγωγικά συστήματα τα οποία διαλαμβάνουν: το έδαφος, τη βλάστηση και τις λοιπές βιολογικές, οικολογικές και υδρολογικές διεργασίες που λειτουργούν εντός του συστήματος. Ο ορισμός ως εκ τούτου που έχει δοθεί από το UNEΡ στην ερημοποίηση, είναι ιδιαίτερα κατάλληλος.
Με τον όρο «υποβάθμιση της γης» νοείται η μείωση και η απώλεια της βιολογικής και οικονομικής παραγωγικότητας, που προκαλείται από τις μεταβολές, συνεπεία της χρήσης της γης, ή από φυσικές διεργασίες ή από τον συνδυασμό των δυο αυτών (Thornes, 2002).

Η ερημοποίηση δεν είναι η προώθηση ή η επέκταση ερήμων περιοχών σαν αποτέλεσμα δυνάμεων που έχουν την αφετηρία τους στην έρημο. Στην πραγματικότητα είναι ένας συνδυασμός μεταβολών σε μια ξηρή κατοικημένη περιοχή, που μετατρέπεται σε ακατοίκητη έρημο, σαν αποτέλεσμα των πρακτικών χρήσης γης και είναι πιθανόν να επιταχύνεται από φυσικούς παράγοντες, όπως η ξηρασία.
Οι βασικές αιτίες που είναι δυνατόν να οδηγήσουν στην ερημοποίηση εδαφών είναι:

- η υπερβόσκηση
- η αποψίλωση δασικών εκτάσεων
- η μη σωστή χρησιμοποίηση των κατάλληλων καλλιεργητικών μηχανημάτων
- η πτώση του υδροφόρου ορίζοντα.

Σχήμα 1: Αίτια ερημοποίησης
(Πηγή: International Conference on Mediterranean desertification: Research results and policy implications (Report EUR 17782 EN))

Τρεις είναι οι βασικές δυσμενείς επιπτώσεις της ερημοποίησης για τα εδάφη:

- Η διάβρωση των εδαφών
- Η εμφανιζόμενη απώλεια της εδαφικής δομής
- Η τελική ποιοτική υποβάθμιση των εδαφών

Το φαινόμενο της ερημοποίησης σχετίζεται άμεσα με συγκεκριμένες φυσικοχημικές, βιολογικές και κοινωνικοοικονομικές διεργασίες οι οποίες συνήθως συμβαίνουν ταυτόχρονα και αλληλοεπηρεάζονται. Κατά συνέπεια οι διεργασίες αυτές είναι δυνατό να αποτελέσουν και δείκτη του βαθμού ή της τάσης που υπάρχει, όσον αφορά την έναρξη ή την εξάπλωση του φαινομένου σε μια περιοχή.

Υπάρχουν περί τα 7,1 εκατ. τετραγωνικά χιλιόμετρα (Km2) εδαφικών εκτάσεων που υφίστανται μικρής έντασης υποβάθμιση εξαιτίας των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, περίπου 8,6 εκατ. Km2 μεσαίας έντασης, 15,6 εκατ. Km2 μεγάλης έντασης και 11,9 εκ Km2 πολύ μεγάλης έντασης. Κάθε μία από αυτές τις κατηγορίες καταδεικνύει μία ζώνη έντασης της ερημοποίησης. Στις περιοχές υψηλού κινδύνου ζουν περί τα 1,4 δισ. άνθρωποι.

Σχήμα 2: Το ανοιχτότερο γκρι χρώμα καταδεικνύει τις ερήμους, ενώ το αμέσως πιο σκούρο, τις περιοχές που είναι επιρρεπείς στην ερημοποίηση. Όσο πιο σκούρο είναι το χρώμα, τόσο πιο έντονη είναι η απειλή. Το λευκό δεν απειλείται. (Πηγή: Université de Bretagne Sud, France)

Τα μέτρα για την αντιμετώπιση αυτής της δυσμενούς κατάστασης, που όλο και αυξάνει τα τελευταία χρόνια στον πλανήτη αλλά και στις Μεσογειακές χώρες, εντάσσονται μέσα στα γενικότερα πλαίσια των εθνικών σχεδίων δράσης που από το 1994 άρχισαν να σχεδιάζονται και να υλοποιούνται στην συνέχεια από τις διάφορες χώρες, όπως:

α. Η ενθάρρυνση των αναδασώσεων με την φύτευση κατάλληλων φυτικών και δασικών ειδών, που έχουν αντοχή σε συγκεκριμένες εδαφικές δυσμενείς συνθήκες.
β. Η προώθηση νέων τεχνικών και πρακτικών, σε συνδυασμό με την επαναχρησιμοποίηση των υγρών αστικών λυμάτων βιολογικών σταθμών για την άρδευση.
γ. Η ιδιαίτερη προσοχή στα διάφορα αρδευτικά συστήματα σε συνδυασμό με το είδος της βλάστησης και της σύστασης του εδάφους.

Ξεχωριστή σημασία, θα πρέπει να δοθεί στην ανάπτυξη νέων πρακτικών χρήσης νερού άρδευσης με την προώθηση διαχειριστικών σχεδίων, με την επαναχρησιμοποίηση υγρών αστικών λυμάτων βιολογικών καθαρισμών, σε περιοχές με σοβαρά αρδευτικά προβλήματα. Τέτοιες περιοχές στην Ελλάδα είναι η Κρήτη, η Θεσσαλία και η Νοτιοανατολική Πελοπόννησος. Αυτή ίσως είναι μια απάντηση στο οξύτατο πρόβλημα της ποιοτικής υποβάθμισης των νερών άρδευσης, στο πλαίσιο πάντοτε της αειφορικής διαχείρισης των εδαφικών πόρων.

Ένα βασικό ερώτημα που τίθεται σε σχέση με την ερημοποίηση είναι: Μπορεί να είναι αναστρέψιμη η ερημοποίηση; Η αντιστρεψιμότητα της ερημοποίησης μπορεί μεν να συμβεί με την παρέμβαση του ανθρώπου αλλά και από μόνη της με φυσικούς τρόπους χωρίς τον άνθρωπο. Σε σχετική έρευνα που δημοσιεύθηκε από τους Nyssen et al., (2009) μας δείχνει ότι συγκεκριμένη ερημοποιημένη περιοχή στην Αιθιοπία βελτιώθηκε σημαντικά από μόνη της μεταξύ δύο χρονικών περιόδων που διέφεραν κατά 140 χρόνια. Αλλά και άλλες μελέτες δείχνουν ότι η ερημοποίηση μπορεί να είναι αναστρέψιμη με την παρέμβαση του ανθρώπου, εφόσον διατεθούν τα απαραίτητα οικονομικά μέσα (Robertson and Swinton, 2005) και επομένως μπορούν οι αγρότες να βοηθηθούν να παραμείνουν στον τόπο τους.

Σύμφωνα με το ελληνικό σχέδιο δράσης για την αντιμετώπιση της ερημοποίησης (ΕΣΔΚΕ, 2002) προτείνεται:

-Οριοθέτηση απειλούμενων περιοχών
-Ενημέρωση όλων των εμπλεκόμενων φορέων για τους κινδύνους και τις επιπτώσεις της ερημοποίησης
-Εξασφάλιση επάρκειας των υδατικών αποθεμάτων της Χώρας με τον περιορισμό απωλειών και σπατάλης του αρδευτικού νερού
-Προστασία των γεωργικών εδαφών από διάβρωση και αλάτωση με την εφαρμογή αειφορικών καλλιεργητικών συστημάτων
-Προστασία των δασικών οικοσυστημάτων
-Αναβάθμιση των ερημοποιηθησών περιοχών
-Ενθάρρυνση των διεθνών συνεργασιών, ερευνών και μελετών.

Είναι γεγονός αναμφισβήτητο ότι η ερημοποίηση δεν αντιμετωπίζεται από την μια μέρα στην άλλη. Το βασικό είναι να έχουμε προχωρήσει σ’ όλες τις απαραίτητες εκείνες πρωτοβουλίες ώστε να προλάβουμε την δυσμενή εμφάνισή της.

Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός, ότι στην χώρα μας τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί ειδική επιστημονική επιτροπή που λειτουργεί ως Επιτροπή Κατά της Ερημοποίησης, η οποία έχει σαν κύριο μέλημά της την προώθηση όλων εκείνων των απαραίτητων δράσεων για την αποφυγή και τον περιορισμό των αιτιών που οδηγούν στην ερημοποίηση. Μάλιστα, έχει εκπονηθεί και χάρτης δυνητικού κινδύνου ερημοποίησης για την χώρα μας από τους καθηγητές ΑΓΣΑ Γιάσογλου Ν., Κοσμά Κ., κ.α. Βάσει των μετρήσεων της Ελληνικής Επιτροπής για την καταπολέμηση της ερημοποίησης, 34% των περιοχών της χώρας μας θεωρείται υψηλού κινδύνου, 49% μέτριου κινδύνου και 17% χαμηλού κινδύνου.

Γενικά, οι ασκούμενες πιέσεις από τους ανθρώπους στους εδαφικούς και υδάτινους πόρους λόγω των αυξημένων αναγκών και οι ανισορροπίες μεταξύ των διαθέσιμων πόρων και της επιδιωκόμενης ανάπτυξης, αποτελούν τις βασικές αιτίες της ερημοποίησης των γαιών. Το βασικό δε πρόβλημα είναι ότι αυτές οι ανισορροπίες είναι ιδιαίτερα έντονες στις οικολογικά ευαίσθητες περιοχές της χώρας που απειλούνται από την ερημοποίηση. Επομένως, είναι μέγιστη ανάγκη να βρεθεί μια ισορροπία μεταξύ των ανθρωπίνων αναγκών και του βαθμού παραγωγικότητας των οικοσυστημάτων και του βαθμού ευαισθησίας τους στην ερημοποίηση. Αυτό είναι απόλυτα αναγκαίο για την προστασία του περιβάλλοντος και την αειφορία τους, για την εξασφάλιση των αναγκών όχι μόνο των παρουσών γενεών, αλλά και των επερχομένων. Στα χέρια του ανθρώπου είναι η επιτυχής αντιμετώπιση του φαινόμενου της ερημοποίησης. Διαφορετικά το μέλλον διαγράφεται σκοτεινό και ζοφερό για τις μέλλουσες γενιές.

Τέλος, είναι καθήκον της πολιτείας να προωθεί όλες εκείνες τις πρωτοβουλίες ευαισθητοποίησης των πολιτών αλλά και πρακτικών, που θα συμβάλουν στην αντιμετώπιση του φαινομένου της Ερημοποίησης και της Ξηρασίας και των βλαβερών συνεπειών τους.

Βιβλιογραφία

1. Γεωργόπουλος, Α., 2002. Περιβαλλοντική Ηθική., Εκδόσεις GUTENBURG, Αθήνα σελ. 1-514
2. ΕΣΔΚΕ 2002. Ελληνικό Εθνικό Σχέδιο Δράσης για την Καταπολέμηση της Ερημοποίησης, Αθήνα
3. Καλαβρουζιώτης Ι.Κ., 2010, Αειφορική διαχείριση εδαφικών πόρων, Εκδόσεις Τζιόλα, σελ. 274.
4. Le Houerou, H.N., 1962 Les paturages naturels de la Tinisιe aride et desertique Pariς Inst. Sces. Econ. App. Tunis
5. Nyssen, J., Haile, M., Naudts, J., Munro, N., Poesen, J., Moeyersons, J., Frankl, A., Deckers J., and Punkhurst R, 2009.Desertification? Northern Ethiopia Re-photographhed after 140 Years. Sci. Total Environ 407:2749-2755
6. Robertson, G., Swinton, S., 2005. Reconciling agricultural productivity and environmental integrity: A qrand challenge for agriculture. Frontiers in Ecology and the Environment 3:38-46
7. Thornes, J.B., 2002. The Evolving Context of Mediterranean Desertification, In: Geeson, N.A., Brandt, C.J., and Thornes, J.B. (eds) Mediterranean Desertification, A Mosaic of Processes and Responses, John Wiley and Sons Ltd

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/#!/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr