Η ξεχασμένη κληρονομιά της «Τρίαινας»

Η συμμαχία «Τρίαινα», μέσω της οποίας, στο διάστημα μεταξύ 1956 και 1979, το Ισραήλ μοιράστηκε πληροφορίες των μυστικών του Υπηρεσιών με το Ιράν και την Τουρκία σε μια κλίμακα που δεν έχει ιδωθεί έκτοτε, αποτέλεσε ένα από τα πιο εκτεταμένα και ολοκληρωμένα επιτεύγματα της εξωτερικής πολιτικής του Ισραήλ. Το πρόγραμμα εκπροσώπησε την πρωτοπορία του ισραηλινού δόγματος για την αντιμετώπιση των γειτόνων του και παρείχε στο έθνος για πρώτη φορά από την ίδρυσή του μια μεγάλη στρατηγική. Η σχέση της Ιερουσαλήμ με την Τεχεράνη διήρκεσε περισσότερο από 20 χρόνια, μέχρι την ανατροπή του Ιρανού σάχη Mohammad Reza Pahlavi το φθινόπωρο του 1979. Η στρατηγική σχέση του Ισραήλ με την Τουρκία συνεχίστηκε με παύσεις για αρκετές δεκαετίες, τελειώνοντας με τα καυστικά σχόλια του Τούρκου προέδρου, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, κατά την σύνοδο κορυφής του Νταβός το 2009 . [1] Αν και φιλόδοξη, η «Τρίαινα» αποτελούσε μόνο μια από την σειρά των ισραηλινών προσπαθειών για εξεύρεση κοινού εδάφους με μη Άραβες συμμάχους -οι περισσότερες από τις οποίες απέδωσαν μόνο μια φευγαλέα επιτυχία.

Το Ιράν και η Τουρκία ψήφισαν κατά της δημιουργίας του Ισραήλ από τα Ηνωμένα Έθνη το 1947, και δεν υποστήριξαν το αίτημα του Ισραήλ για ένταξη στον ΟΗΕ το 1949. Παρ’ όλα αυτά, και οι δύο χώρες προχώρησαν σε αναγνώριση του Ισραήλ σε μια ουσιαστική βάση, θεσπίζοντας χαμηλού επιπέδου ή αδύναμα συγκεκαλυμμένες σχέσεις μέσω εμπορικών αποστολών. Το Ιράν και η Τουρκία είχαν μια σειρά από κίνητρα για να συνάψουν σχέσεις με το Ισραήλ και να τις διατηρήσουν σε χαμηλά και συχνά διαψεύσιμα επίπεδα. Αρχικά, οι σχέσεις των χωρών αυτών με τους Άραβες γείτονές τους ήταν συχνά τεταμένες, ενώ η δημιουργία φιλικών ή εχθρικών σχέσεων με το Ισραήλ αποτελούσε χρήσιμο πλεονέκτημα. Επιπλέον, υπήρχε και η διάσταση των ΗΠΑ: Ο ισραηλινός πρωθυπουργός, Νταβίντ Μπεν Γκουριόν, παρουσίασε την «Τρίαινα» στην Ουάσιγκτον ως βοηθητικό παράγοντα για την Δύση εναντίον της σοβιετικής διείσδυσης στην Μέση Ανατολή και ως δύναμη για την καταπολέμηση του αραβικού ριζοσπαστισμού. Τόσο το Ιράν όσο και η Τουρκία καταλάβαιναν την σημασία της εβραϊκής επιρροής στις Ηνωμένες Πολιτείες και αντιλαμβάνονταν ότι μια στενή σχέση με το Ισραήλ θα σήμαινε ότι η εβραϊκή ομάδα πίεσης των ΗΠΑ θα εξέφραζε τις ανάγκες τους στην Ουάσιγκτον.

Η «Τρίαινα» διαμόρφωσε επίσης τα περιφερειακά γεωστρατηγικά ελατήρια. Τα επιτεύγματα του Ισραήλ στην εκστρατεία του Σινά το 1956, το ασταθές καθεστώς του Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ στην Αίγυπτο, το ιρακινό πραξικόπημα του 1958 και οι αυξανόμενοι φόβοι για σοβιετική εισβολή οδήγησαν στο σύνολό τους το Ιράν, το Ισραήλ και την Τουρκία σε μια σχέση ανταλλαγής πληροφοριών που μορφοποιήθηκε σε μια σειρά ξεχωριστών συναντήσεων στην Ευρώπη, την Άγκυρα και την Τεχεράνη από το 1956 έως το 1958. Κατά την πρώτη τριμερή συνάντηση, ο επικεφαλής της κάθε εθνικής Υπηρεσίας πληροφοριών οργάνωνε μια εντυπωσιακή σειρά συνεργατικών επιχειρήσεων πληροφοριών, κάποιες από τις οποίες κατέληξαν σε σχέδια ανατροπής που στράφηκαν εναντίον της νασεριστικής και της Σοβιετικής περιφερειακής επιρροής.

Εκείνη την περίοδο, η ισραηλινο-ιρανική πλευρά της τριμερούς σχέσης ήταν γενικά πιο δραστήρια από την ισραηλινο-τουρκική διάσταση ˑ οι Ιρακινοί Εβραίοι που διέφυγαν από το καθεστώς της Βαγδάτης και μετέβησαν στο ιρακινό Κουρδιστάν ήταν τότε σε θέση να μεταναστεύσουν στο Ισραήλ και αλλού, μέσω του Ιράν. Οι Ισραηλινοί διοικητές εκπαίδευσαν τις ιρανικές δυνάμεις, ενώ το Ισραήλ πουλούσε όπλα στον σάχη. Η σχέση του Ισραήλ με την Τουρκία βασίστηκε σε μια ιστορική συνεργασία: Η Τουρκία προστάτευσε τους Εβραιούς κατά την διάρκεια της ισπανικής Ιεράς Εξέτασης και της ναζιστικής κατοχής της Ευρώπης. Η απόφαση της Άγκυρας να ενταχθεί στην συμφωνία, ωστόσο, είχε τις ρίζες της στους φόβους που υπήρξαν κατά τη περίοδο του Ψυχρού Πολέμου σχετικά με τον περιφερειακό κομμουνισμό και τον θυμό για την αραβική στήριξη της Ελλάδας στην Κύπρο.

Φυσικά, όμως, από τις πρώτες μέρες της «Τρίαινας», η Άγκυρα και η Τεχεράνη θα υποβάθμιζαν προσωρινά τους δεσμούς τους με το Ισραήλ κάθε φορά που η αραβική πίεση γινόταν προβληματική. Τόσο η Τουρκία όσο και το Ιράν επέτρεπαν στους εαυτούς τους να προσβάλουν τις ισραηλινές ευαισθησίες ˑ πίστευαν ότι το Ισραήλ χρειαζόταν αυτούς τους μυστικούς δεσμούς με εκείνους πολύ περισσότερο από ό, τι χρειάζονταν εκείνοι το Ισραήλ. Ενώ η «Τρίαινα» άνθιζε αθόρυβα, η Τουρκία ανύψωνε και υποβίβαζε το προφίλ της εμφανούς σχέσης της με το Ισραήλ, ανάλογα με τις ευαισθησίες που προκαλούσαν οι αραβικές πιέσεις σε ό, τι αφορούσε το παλαιστινιακό ζήτημα. Κατά την διάρκεια των αραβο-ισραηλινών πολέμων τόσο του 1967 όσο και του 1973, η Τουρκία αρνήθηκε να επιτρέψει στις αμερικανικές στρατιωτικές προσπάθειες ανεφοδιασμού να χρησιμοποιήσουν τις τουρκικές βάσεις ή τον εναέριο χώρο, προκειμένου να βοηθήσουν το Ισραήλ. Το 1975, η Άγκυρα ψήφισε ακόμη και για την πρόταση «Ο Σιωνισμός είναι Ρατσισμός» στην Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ ˑ το 1991, όταν η πρόταση ανακλήθηκε, η Τουρκία απείχε. Ακόμα και όταν η Τουρκία έθεσε τελικά τις σχέσεις με το Ισραήλ σε επίπεδο πρεσβευτών, το 1991 -πολύ μετά την «Τρίαινα»- τις ισορρόπησε αναγνωρίζοντας την Παλαιστινιακή Απελευθερωτική Οργάνωση ως κράτος.

Από το 1979, η προσοχή μετατοπίστηκε στην Τεχεράνη και η «Τρίαινα» σχεδόν αφανίστηκε. Κατά την διάρκεια του πολέμου του Yom Kippur τον Οκτώβριο του 1973, ο σάχης εντάχθηκε στο εμπάργκο πετρελαίου του ΟΠΕΚ, τιμωρώντας τις χώρες που σχετίζονταν με το Ισραήλ και ανακόπτοντας τις αποστολές πετρελαίου στο Ισραήλ. Το 1975, ο Pahlavi έδωσε μια αποκαλυπτική συνέντευξη αναγνωρίζοντας ανοιχτά τις σχέσεις του στρατού και των μυστικών Υπηρεσιών ανάμεσα στο Ιράν και το Ισραήλ, εξορθολογίζοντάς τις από την άποψη της αραβικής εχθρότητας κατά την περίοδο διακυβέρνησης του Νάσερ. «Αλλά τώρα η κατάσταση έχει αλλάξει», πρόσθεσε. «Τα Ισραηλινά μέσα ενημέρωσης μάς επιτίθενται ενεργά…. Ενημερώσαμε το Ισραήλ ότι δεν μπορεί να κατακτήσει ολόκληρο τον αραβικό κόσμο. Για κάτι τέτοιο θα χρειάζονταν έναν πληθυσμό τουλάχιστον 20-30 εκατομμυρίων…. Το Ισραήλ απαιτεί την προσοχή όλων των αραβικών εθνών. Δεν είμαι σίγουρος ότι υπάρχει οριστική λύση για το πρόβλημα αυτής της αντιπαράθεσης».

Μετά την πτώση του σάχη και την κατάρρευση της «Τρίαινας», οι σχέσεις του Ισραήλ και της Τουρκίας διατήρησαν το αρχικό τους σκαμπανέβασμα, ανάλογα με τις κρίσεις και τις επιτυχίες της Τουρκίας στον αραβικό κόσμο. Μετά από μια περίοδο παρακμής στα τέλη της δεκαετίας του 1980, οι ανώτεροι Ισραηλινοί αξιωματούχοι επένδυσαν σημαντικά στην ανοικοδόμηση της σχέσης αυτής, γεγονός που συμπεριελάμβανε την βοήθεια στην Τουρκία για την αντιμετώπιση της αρμενικής ομάδας πίεσης στην Ουάσιγκτον. Μια σημαντική στρατηγική αναβάθμισης στις σχέσεις Ισραήλ-Τουρκίας έλαβε χώρα κατά την διάρκεια της δεκαετίας του 1990, με επικεφαλής τις πανίσχυρες τουρκικές ένοπλες δυνάμεις. Η Άγκυρα σύναψε συμφωνίες πώλησης όπλων με την Ιερουσαλήμ, ενώ οι Τούρκοι ηγέτες επεσκέφθησαν το Ισραήλ. Τελικά, η άνοδος του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης της Τουρκίας στην εξουσία το 2002, υπό τον Ερντογάν, προανήγγειλε μια ακόμη πτωτική πορεία για τις σχέσεις με το Ισραήλ. Το ναδίρ της σχέσης αυτής έφτασε με το περιστατικό του Mavi Marmara το 2010, κατά το οποίο Ισραηλινοί ναυτικοί καταδρομείς σκότωσαν, ως αυτοάμυνα, εννέα Τούρκους Ισλαμιστές σε διεθνή ύδατα κατά την διάρκεια μιας ασύνετης κατάληψης πλοίου με τουρκική βοήθεια που κατευθυνόταν στην Λωρίδα της Γάζας.

Από την σκοπιά του Ισραήλ, η «Τρίαινα» αποτελούσε μονόπλευρη συμμαχία πληροφοριών υπό την λάμψη ενός πομπώδους πρωτοκόλλου: Το Ισραήλ παρείχε πολύ καλύτερη πληροφόρηση και περισσότερη τεχνογνωσία αναφορικά με τις μυστικές Υπηρεσίες από ό, τι έλαβε σε αντάλλαγμα. Παρά την έλλειψη πραγματικής ουσίας σε τριμερές επίπεδο, η «Τρίαινα» έστειλε ένα σημαντικό μήνυμα στους Αμερικανούς, τους Σοβιετικούς και τους Άραβες: Το Ισραήλ δεν ήταν μόνο του ˑ είχε σημαντικούς περιφερειακούς συμμάχους. Από το σημείο εκκίνησης της οξείας απομόνωση του Ισραήλ στην δεκαετία του 1950, αυτό είχε τεράστια σημασία. Προέβαλε αποτροπή, διατηρησιμότητα και σταθερότητα σε μια περίοδο όπου το ίδιο το Ισραήλ βρέθηκε χαμένο σε ένα ευρύτερο εχθρικό τοπίο.

Copyright © 2015 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/turkey/2015-05-07/trident-s-forg...

Σύνδεσμοι
[1] http://www.nytimes.com/2009/01/30/world/europe/30clash.html

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr