Η κίνηση του Ομπάμα στην Κούβα

Τον Φεβρουάριο, λίγο αφότου ο Λευκός Οίκος ανακοίνωσε την ιστορική επίσκεψη του Αμερικανού προέδρου Μπαράκ Ομπάμα στην Κούβα στις 21 και 22 Μαρτίου -την πρώτη οποιουδήποτε προέδρου των ΗΠΑ μέσα σε 88 χρόνια- ένα σκίτσο άρχισε να κυκλοφορεί στις αναρτήσεις των Κουβανών στο Facebook. Σε αυτές, ο Ομπάμα ρίχνει με αυτοπεποίθηση κάτω το νικητήριο κομμάτι σε ένα παιχνίδι ντόμινο απέναντι στους κορυφαίους Ρεπουμπλικανούς προεδρικούς υποψήφιους κατά την χρονική στιγμή, τον Donald Trump, τον Ted Cruz και τον Marco Rubio. Η λεζάντα γράφει «Se Pego», το οποίο μεταφράζεται περίπου «σε τσάκωσα» ή «ρουά ματ».

Οι επικριτές οι οποίοι κατηγορούν την επίσκεψη του Ομπάμα στην Κούβα, συμπεριλαμβανομένων των Cruz και Rubio, μπορεί να είναι στην μειοψηφία [1], δεδομένου ότι οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι το αμερικανικό κοινό υποστηρίζει σε μεγάλο βαθμό την κίνηση. Αλλά αυτή η εικόνα του προέδρου που με αυτοπεποίθηση κερδίζει γεωστρατηγικούς πόντους έρχεται σε αντίθεση με μια πιο σύνθετη πραγματικότητα στο πεδίο. Από ορισμένες απόψεις, η προσέγγιση ΗΠΑ-Κούβας εξακολουθεί να είναι αδύναμη, και η επίσκεψη του Ομπάμα είναι αναγκαία προκειμένου να δώσει ώθηση σε μια διαδικασία που μαστίζεται από σπασμωδικές κινήσεις.

Πολλοί παρατηρητές της Κούβας που γνωρίζω δεν περίμεναν να ταξιδέψει ο πρόεδρος στο νησί τόσο σύντομα. Τον Δεκέμβριο, ο Ομπάμα είπε στο Yahoo! News [2] σε μια αποκλειστική συνέντευξή του, ότι θα πήγαινε «αν οι περιστάσεις ήταν σωστές. . . αν στην πραγματικότητα μπορώ με σιγουριά να πω ότι βλέπουμε κάποια πρόοδο όσον αφορά την ελευθερία, και τις δυνατότητες για τους απλούς Κουβανούς. . . . Δεν με ενδιαφέρει απλώς η επικύρωση του status quo». Βεβαίως, η Κούβα έχει γίνει ένας πιο δυναμικός τόπος με την εισροή των Αμερικανών και άλλων επισκεπτών από πέρσι. Αλλά ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής και πολιτικής αρχιτεκτονικής της χώρας έχει παραμείνει αμετάβλητο από το Έκτο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας το 2011. Εκείνη την εποχή, η κυβέρνηση του προέδρου Ραούλ Κάστρο σταθεροποίησε την δέσμευσή της στην αργή αποκέντρωση της σοβιετικού τύπου οικονομίας της χώρας με την χαλάρωση ορισμένων περιορισμών στις ιδιωτικές επιχειρήσεις. Συμπληρωματικές πρόοδοι, ωστόσο -όπως ένα τέλος στο διπλό νομισματικό σύστημα του νησιού- έχουν υποσχεθεί αλλά δεν έχουν ακόμη υλοποιηθεί. (Οι νέοι νόμοι για την μετανάστευση και τις ξένες επενδύσεις, που εγκρίθηκαν το 2013 και το 2014, αντίστοιχα, είναι σημαντικές εξαιρέσεις).

Μια πιο προσεκτική προσέγγιση, ως εκ τούτου, θα ήταν να καθυστερήσει μια προεδρική επίσκεψη μέχρι μετά το έβδομο συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κούβας, τον Απρίλιο. Εκείνη την εποχή, οι Αρχές της Κούβας είναι πιο πιθανό να δώσουν με λεπτομέρεια όλα τα βραχυπρόθεσμα σχέδια για περαιτέρω μεταρρυθμίσεις. Αλλά με μόλις δέκα μήνες να απομένουν στον Ομπάμα, φαίνεται καλύτερο και για τις δύο πλευρές να παγιώσει τα κέρδη νωρίτερα παρά αργότερα. Όπως τόνισε ο πρόεδρος στην συνέντευξη τον Δεκέμβριο, η κυβέρνησή του πιστεύει ότι η ήπια δύναμη των ΗΠΑ, αντί για την μέθοδο του καρότου και του μαστιγίου, θα οδηγήσει στην αλλαγή. «Εμείς θα είμαστε πολύ καλύτερα εάν οι διανοητικές συνήθειες, ο πολιτισμός και η στάση του αμερικανικού λαού και των αμερικανικών επιχειρήσεων είναι εκεί ώστε να τα δουν οι Κουβανοί και να αλληλεπιδρούν με αυτά ημέρα με την ημέρα», είπε στο Yahoo! News. Λογικά, αξιωματούχοι του νησιού και ακόμη και απλοί Κουβανοί μπορεί να ανατριχιάζουν με αυτές τις πατερναλιστικές υποθέσεις. Με τον ίδιο τρόπο, εμφανίζονται έτοιμοι να εξαργυρώσουν τις οικονομικές ανταμοιβές.

Ο Αμερικανός πρόεδρος Μπαράκ Ομπάμα και ο πρόεδρος της Κούβας Ραούλ Κάστρο συναντώνται στην Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών στη Νέα Υόρκη, στις 29 Σεπτεμβρίου 2015. KEVIN LAMARQUE / REUTERS
-----------------------------------

Η αυξημένη επαφή μεταξύ των Αμερικανών και των Κουβανών κατά το τελευταίο έτος προσέφερε πράγματι σημαντικές ευκαιρίες για τους πολίτες των ΗΠΑ (υποτίθεται) να διαδώσουν τις αξίες τους και στους επιχειρηματίες Κουβανούς να βγάλουν κανένα δολάριο. Το 2015, ο αριθμός των ταξιδιωτών ΗΠΑ στο νησί [3] -161.000 συνολικά, μη συμπεριλαμβανομένων των περίπου 400.000 ταξιδιωτών Κουβανών της Αμερικής και Κουβανών της διασποράς που επισκέπτονται την οικογένειά τους- αυξήθηκε κατά 77% σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος. Η άφιξη τόσων πολλών επισκεπτών, με την σειρά της, αποτελούσε ευλογία για κάθε είδους κουβανικής ιδιοκτησίας μικρές επιχειρήσεις στον εστιασμένο στις υπηρεσίες κλάδο των cuentapropista (ή αυτο-απασχολούμενων) του νησιού. Αυξημένος αριθμός Αμερικανών αστέρων της τηλεόρασης, του κινηματογράφου και της μουσικής -συμπεριλαμβανομένου του DJ Diplo, ο οποίος παρουσίασε ένα σόου μπροστά σε 400.000 αλαλάζοντες Κουβανούς οπαδούς- έχει περπατήσει στους δρόμους της Αβάνας. Ο Ομπάμα μέχρι που ανακοίνωσε την περασμένη εβδομάδα ότι έχουν αρθεί [4] σχεδόν όλοι οι υπόλοιποι περιορισμοί για τα ατομικά ταξίδια στην Κούβα. Η ορμή των Αμερικανών τουριστών και των δολαρίων έχει ξεκινήσει.

Στο διεθνές μέτωπο των επιχειρήσεων, εν τω μεταξύ, ορισμένες εταιρείες των ΗΠΑ, όπως η χρονομεριστική υπηρεσία διαμερισμάτων Airbnb, λειτουργούν σήμερα στο νησί˙ πολλές περισσότερες ψάχνουν για ευκαιρίες ή βρίσκονται σε συνομιλίες με Κουβανούς αξιωματούχους. Πρόσφατα, η Ουάσιγκτον και η Αβάνα υπέγραψαν μια εμπορική αεροπορική συμφωνία-ορόσημο [5] για να εξασφαλίσουν τακτικές απευθείας πτήσεις μεταξύ των δύο χωρών. Ήδη, οι αεροπορικές εταιρείες των ΗΠΑ [6] διαγκωνίζονται για να αρπάξουν ένα από τα 30 καθημερινά δρομολόγια προς το νησί, όπως οι υπηρεσίες πορθμείων και κρουαζιερόπλοιων περιμένουν ετοιμοπόλεμες.

Αλλά υπάρχουν ακόμα πολλά περισσότερα που πρέπει να γίνουν.

Πάρτε, για παράδειγμα, τις προσπάθειες του Λευκού Οίκου να χρησιμοποιήσει την εκτελεστική εξουσία του για να καθιερώσει εξαιρέσεις από το εμπάργκο. Οι αρχικές αλλαγές στους κανόνες στις αρχές του 2015, ενέκριναν επιλεγμένους τύπους εξαγωγών, όπως τα οικοδομικά υλικά, οι συσκευές τηλεπικοινωνιών και τα γεωργικά μηχανήματα, σε τελικούς χρήστες στον πρωτόγονο ιδιωτικό τομέα της Κούβας. Αρχικά ήταν ασαφές, ωστόσο, εάν οι κανονισμοί θα επιτρέπουν την επεξεργασία των εν λόγω εξαγωγών μέσω των κρατικών πρακτορείων εισαγωγών της Κούβας, που είναι η μόνη επιλογή υπό το σοσιαλιστικό σύστημα του νησιού. Η σύγχυση οδήγησε σε περισσότερο διάλογο και αλλαγές κανόνων, και αυτά με την θεωρία να δοθεί στα δολάρια και τα αμερικανικά εμπορεύματα περισσότερο νομικό περιθώριο για να εισρεύσουν. Αλλά οι αξιωματούχοι συνεχίζουν να μιλούν για άλλα αντί άλλων. Η υπουργός Εμπορίου των ΗΠΑ, Penny Pritzker, [7] πρόσφατα υπονόησε ότι αν και οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν εγκρίνει έναν αριθμό ρεκόρ επιχειρηματικών συμφωνιών -490 το 2015 και μόνο, που ανέρχονται σε 4,3 δισεκατομμύρια δολάρια σε συμφωνίες- η Κούβα δεν είχε κάνει αρκετά για να φέρει αυτές τις συμφωνίες στην γραμμή του τερματισμού. Ο ίδιος ο υπουργός Ξένων Επενδύσεων της Κούβας επέμεινε ότι συνέβαινε το αντίθετο. Η συσσωρευμένη γραφειοκρατία στην Ουάσιγκτον, είπε ότι του είπαν Αμερικανοί επενδυτές, ήταν το πρωταρχικό εμπόδιο που κράτησε πίσω πολλές επιχειρήσεις.

Ως αποτέλεσμα αυτών των ρυθμιστικών και επικοινωνιακών υστερήσεων, οι πραγματικές εμπορικές σχέσεις αναπτύχθηκαν βραδύτερα από ό, τι είχε ελπίσει ο Λευκός Οίκος. Αυτό συμβαίνει εν μέρει επειδή το μεγαλύτερο μέρος του εμπορικού εμπάργκο παραμένει στην θέση του (ακόμη και με μια πληθώρα νέων εξαιρέσεων να αναγράφονται στους όρους του). Αλλά οι Κουβανοί αξιωματούχοι έχουν εμφανιστεί επίσης να μην είναι σε θέση να επεξεργαστούν τον αριθμό των αιτημάτων των επενδυτών που έχουν δεχθεί. Πιο πρόσφατες αμερικανικές ρυθμιστικές αλλαγές τον Ιανουάριο, και άλλες μόλις αυτή την εβδομάδα, ανοίγουν περισσότερο την πόρτα για το εμπόριο από όσο ποτέ πριν. Οι τράπεζες των ΗΠΑ, για παράδειγμα, μπορούν τώρα να επεξεργαστούν συναλλαγές της κουβανικής κυβέρνησης, και πλέον υπάρχει ευρύ περιθώριο για την εξαγωγή προϊόντων σε κρατικές επιχειρήσεις που «ικανοποιούν τις ανάγκες του κουβανικού λαού». Παρ’ όλα αυτά, οι οικονομικές μεταρρυθμίσεις του νησιού που θα μπορούσαν να διευκολύνουν την είσοδο περισσότερων αμερικανικών αγαθών και κεφαλαίων, συνεχίζουν να κινούνται με ρυθμούς χελώνας. Εκτός κι αν αυτές οι μεταμορφώσεις αποκτήσουν ταχύτητα, η ικανότητα του κουβανικού λαού να επωφεληθεί από μια απροσδόκητη τύχη μετά το εμπάργκο, αν και όταν έρθει, θα παραμείνει περιορισμένη.

Εν τω μεταξύ, οι αυξανόμενες ανισότητες και η περιορισμένη αύξηση των πραγματικών εισοδημάτων στην Κούβα συμβάλλουν σε ένα μεγαλύτερο, αν και σε αργή κίνηση, πρόβλημα που ούτε η κυβέρνηση φαίνεται ιδιαίτερα διατεθειμένη να αντιμετωπίσει κατά μέτωπον. Με λίγα λόγια, η αύξηση στον τουρισμό έχει επηρεάσει τις τοπικές τιμές. Σε μια χώρα όπου η γεωργική παραγωγή παραμένει υποτονική και οι αγορές χονδρικής στήνονται ακόμα στα πόδια τους, η ζήτηση από τους εστιάτορες έχει αυξήσει σημαντικά το κόστος των τροφίμων [8] για τον μέσο πολίτη. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία της κουβανικής κυβέρνησης, η τιμή των τροφίμων που καταναλώνονται από την μέση κουβανική οικογένεια αυξήθηκε 24% το 2014. Το ποσοστό αυτό είναι αναμφίβολα υψηλότερο για το περασμένο έτος. Για τους Κουβανούς που κερδίζουν πενιχρούς κρατικούς μισθούς σε υποτιμημένα πέσος χωρίς να έχουν ένα πάτημα στην οικονομία του σκληρού νομίσματος στην οποία κινείται ο κουβανέζικος τουρισμός, τα αυξανόμενα έξοδα θέτουν τον κίνδυνο κάποια αγαθά να γίνουν απρόσιτα.

Ο 20χρονος Electro Rosseel, φοράει ένα μπλουζάκι με την εικόνα του Αμερικανού προέδρου Μπαράκ Ομπάμα, στην Αβάνα, στην Κούβα, στις 14 Αυγούστου του 2015. ALEXANDRE MENEGHINI / REUTERS
-----------------------------------

Κατά συνέπεια, οι Κουβανοί ίσως να ψηφίζουν με την φυγή τους. Το 2015, 70.000 και πλέον νησιώτες [9] μετανάστευσαν στις Ηνωμένες Πολιτείες (συχνά μέσω της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής), ο υψηλότερος αριθμός σε 35 χρόνια. Φυσικά, ένα μεγάλο μέρος από αυτό περιλαμβάνει τον φόβο ότι τα μοναδικά μεταναστευτικά προνόμια τους [10] στις Ηνωμένες Πολιτείες θα εξαφανιστούν -δηλαδή, η πολιτική που χρονολογείται από το 1990 και ο νόμος περί της Κουβανικής Ρύθμισης του 1966 που επιτρέπει σε Κουβανούς που καταφέρνουν να φτάσουν στις ακτές των ΗΠΑ να επιδιώξουν άδεια παραμονής μετά από έναν χρόνο. Αλλά ακόμα και αν αυτός ο παράγοντας έλξης έχει προκαλέσει μια ήσυχη έξοδο, η επισφαλής αγοραστική δύναμη των εισοδημάτων του κρατικού τομέα, σε συνδυασμό με μια κατανοητή ανυπομονησία για καλύτερες μέρες, πιέζει χωρίς αμφιβολία πολλούς Κουβανούς να αναχωρήσουν. Σε εθνικό επίπεδο, οι μισθοί αυξήθηκαν κατά μόλις 14% το 2014, από έναν ήδη αναιμικό μέσο όρο αυτού που είναι το ισοδύναμο των 30 δολαρίων ΗΠΑ μηνιαίως. Σε συνομιλίες με Κουβανούς φίλους, αυτή η σύνδεση μεταξύ των χαμηλών μισθών και της επιθυμίας να μεταναστεύσουν πάντα αναδύεται ως ένα κεντρικό ζήτημα.

Δεδομένων όλων αυτών των ζητημάτων, λοιπόν, τι μπορεί να ελπίζει να ολοκληρώσει ο Ομπάμα σε ένα διήμερο ταξίδι στο νησί;

Μια συνάντηση με τον Ραούλ Κάστρο είναι φυσικά στην ημερήσια διάταξη [11]. Το ίδιο, επίσης, είναι μια ιδιωτική συνάντηση με πολιτικούς αντιφρονούντες [12] τους οποίους οι Κουβανοί αξιωματούχοι θεωρούν ότι είναι υπόχρεοι στην Ουάσιγκτον. Εν τω μεταξύ, κυκλοφορούν φήμες ότι η AT & T, η Marriott, και οι αλυσίδες ξενοδοχείων Starwood θα συνάψουν επιπλέον επιχειρηματικές συμφωνίες [13] εν μέσω της επίσκεψης. Αλλά αν ο Ομπάμα επικεντρωθεί πάρα πολύ στις εταιρικές τελετές υπογραφής και όχι στις επιθυμίες των Κουβανών για μεγαλύτερη πολιτική και οικονομική διαφάνεια στην εγχώρια αγορά, θα θεωρηθεί επίσης ότι έχει αφήσει ανεξέλεγκτες τις Αρχές του νησιού.

Ακόμα κι έτσι, οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν μόνο να ενθαρρύνουν και να δώσουν κίνητρα για το σχήμα της κουβανικής μεταρρύθμισης. Δεν μπορούν να ελέγξουν την πορεία της. Υπ’ αυτήν την άποψη, ελπίζει κανείς ότι ο πρόεδρος θα ακούσει επίσης τους εκπροσώπους μιας δυναμικής γκρίζας ζώνης στην κουβανική κοινωνία –αυτούς που προσδιορίζονται όχι μόνο ως νομιμόφρονες ή διαφωνούντες, αλλά ως εποικοδομητικοί κρίνοντες, διανοούμενοι, αντι-ιμπεριαλιστές [14], δημοκρατικοί σοσιαλιστές, ή απλά ιδιοκτήτες μικρών επιχειρήσεων που λειτουργούν υπό μεγάλα εμπόδια. Μια από τις πιο σημαντικές χειρονομίες που μπορεί να κάνει ο Ομπάμα είναι να αναγνωρίσει ότι η κουβανική κοινωνία είναι πολύπλοκη και ότι τα προβλήματά της δεν προσφέρονται για γρήγορες, εισαγόμενες διορθώσεις. Μια πρόσφατη δημοσκόπηση [15] δείχνει ότι οι μέσοι Κουβανοί τάσσονται συντριπτικά υπέρ του ανοίγματος της χώρας τους προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλλά σε συνομιλίες με μέλη οικογενειών και με συνεργάτες στην Αβάνα τον Δεκέμβριο, γνωρίζω επίσης ότι πολλοί νησιώτες αισθάνονται έντονο φόβο για την ικανότητά τους να διατηρήσουν την κοινωνική προστασία και να αναπτύξουν δίκαια την χώρα τους από το μηδέν. Είτε πρόκειται για γραπτά μέσα από την ακαδημαϊκή κοινότητα [16] είτε για σχόλια σε μπλογκ [17], άλλοι έχουν ήδη εκφράσει την ανησυχία τους για το μεγάλο μερίδιο [18] του κουβανικού στρατού στην οικονομία ή για τη νέα ζώνη ελεύθερου εμπορίου στο λιμάνι Mariel [19]. Τα βλέπουν ως αδυσώπητα σημάδια κρατικού καπιταλισμού σε προέλαση, όχι σαν την τελευταία γραμμή της σοσιαλιστικής άμυνας.

Προς όφελος του Ομπάμα είναι η εξαιρετική δημοτικότητά του στο νησί, και στην τηλεοπτική ομιλία του στο Grand Theater της Αβάνας, θα έχει μια άνευ προηγουμένου ευκαιρία να στείλει σε έναν συχνά σκεπτικιστικό πληθυσμό ένα αναγκαίο μήνυμα ελπίδας. Αλλά ακριβώς όπως η εμπορική διασύνδεση με τον βορρά δεν θα οδηγήσει αυτόματα σε μια πιο ανοιχτή κοινωνία, η αγορά των αμερικανικών προϊόντων σε έναν κόσμο μετά το εμπάργκο δεν ισούται με μια στρατηγική αειφόρου ανάπτυξης για μια μη παραγωγική οικονομία επιβαρυμένη από διογκωμένες πληρωμές για εισαγωγές [20]. Οι ίδιοι οι Κουβανοί, τελικά, και μόνο οι Κουβανοί, πρέπει να είναι οι κύριοι παράγοντες του οικονομικού και πολιτικού μέλλοντός τους.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/cuba/2016-03-18/obamas-move-cuba

Σύνδεσμοι:
[1] https://today.yougov.com/news/2016/02/25/obamas-cuba-visit/
[2] https://www.yahoo.com/politics/obama-really-wants-to-go-to-cuba-but-only...
[3] http://www.reuters.com/article/us-cuba-usa-tourism-idUSKCN0V40DP
[4] https://www.washingtonpost.com/world/national-security/treasury-eases-re...
[5] http://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/cuba/article...
[6] http://www.miamiherald.com/news/nation-world/world/americas/cuba/article...
[7] http://www.nytimes.com/2016/02/18/us/politics/new-talks-begin-with-cuba-...
[8] http://www.reuters.com/article/us-cuba-reforms-idUSKCN0UY2BD
[9] http://www.npr.org/sections/parallels/2015/12/09/458996016/cubans-rushin...
[10] http://cubacounterpoints.com/features/is-the-cuban-adjustment-act-in-tro...
[11] http://www.usatoday.com/story/news/2016/03/16/president-obama-cuba-visit...
[12] http://www.usnews.com/news/politics/articles/2016-03-04/white-house-obam...
[13] http://www.reuters.com/article/us-usa-cuba-companies-idUSKCN0WD2HO
[14] https://eltoque.com/blog/obama-quiere-decir-oh
[15] http://fusion.net/story/116406/historic-poll-97-of-cubans-cheer-open-rel...
[16] https://books.google.com/books?id=lVYiCgAAQBAJ&dq=cuba+puerto+mariel+%22...
[17] https://jovencuba.com/2015/11/19/dos-caras-sin-sentido-de-propiedad/
[18] http://www.bloomberg.com/news/features/2015-09-30/want-to-invest-in-cuba...
[19] http://www.havanatimes.org/?p=114913
[20] http://www.reuters.com/article/cuba-food-idUSL2E8JVAUU20120831

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition