Θα αποδώσει η κατάκτηση;

Στο δημοψήφισμα του περασμένου Σαββατοκύριακου, οι άνθρωποι της χερσονήσου τής Κριμαίας αποφάσισαν κατά πόσον η περιοχή τους θα πρέπει να παραμείνει μέρος τής Ουκρανίας ή να ενταχθεί στην Ρωσική Ομοσπονδία ως αυτόνομη επικράτεια. Εν τω μεταξύ, η ρωσική Δούμα εξετάζει ένα νόμο που θα καταστήσει ευκολότερο να προσαρτήσει γειτονικές περιοχές στις οποίες «οι άνθρωποι έχουν εκφράσει την ξεχωριστή θέληση και επιθυμία να γίνουν μέρος τής Ρωσίας». Μετά την Κριμαία, με άλλα λόγια, η Ρωσία μπορεί να προσπαθήσει να προσαρτήσει μεγαλύτερες και οικονομικά πιο σημαντικές περιοχές τής ανατολικής Ουκρανίας, οι οποίες περιλαμβάνουν επίσης σημαντικό αριθμό Ρώσων και των ρωσόφωνων.

Οι ρωσικές κινήσεις μπορεί να αποτέλεσαν ένα σοκ, αλλά για χιλιετίες, οι κατακτήσεις και οι προσαρτήσεις ήταν το βασικό συστατικό για την συγκρότηση ενός κράτους και για την διεθνή πολιτική. Η προκαταρκτική δουλειά για την ανάδυση των Ηνωμένων Πολιτειών στην παγκόσμια κυριαρχία έγινε με την πρόδηλα μοιραία πολιτική τής εδαφικής επέκτασης προς τα δυτικά, συμπεριλαμβανομένης της κατάκτησης των νοτιοδυτικών περιοχών και της Καλιφόρνιας και την προσάρτηση της αποσχισθείσας από το Μεξικό, Δημοκρατίας τού Τέξας.

Αλλά αυτό το είδος τού ιμπεριαλισμού έχει σχεδόν εξαφανιστεί μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Υπάρχουν ορισμένες αξιοσημείωτες εξαιρέσεις, όπως η κατάκτηση της πορτογαλικής Γκόα το 1961 από την Ινδία, η βίαιη κατάληψη από την Κίνα αμφισβητούμενου αλλά οριακού εδάφους της Ινδίας το 1962, και η απορρόφηση του Νότιου Βιετνάμ από το Βόρειο Βιετνάμ το 1975. Μερικές άλλες παρατεταμένες καταλήψεις έχουν διακοπεί πριν να γίνουν επίσημες προσαρτήσεις, όπως η ισραηλινή κατοχή τής Δυτικής Όχθης και της Γάζας από το 1967, η αρμενική απόσπαση τού Ναγκόρνο-Καραμπάχ από το Αζερμπαϊτζάν στις αρχές τού 1990, και η ρωσική «απελευθέρωση» της Νότιας Οσετίας και της Αμπχαζίας από την Γεωργία το 2008. Αλλά σε σύγκριση με τους προηγούμενους αιώνες, η εδαφική επέκταση ήταν σπάνια.

Υπάρχουν πολλές πιθανές αιτίες. Κατά πρώτον, οι νικητές τού Β’ Παγκοσμίου Πολέμου απαγόρευσαν την επιθετικότητα στον νέο Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Και κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι υπερδυνάμεις ήλεγχαν επιμελώς τις επεκτάσεις εντός και μεταξύ των αντίπαλων στρατοπέδων. Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες συνέχισαν να εμποδίζουν τις απόπειρες κατακτήσεων, όπως το παιχνίδι του Ιράκ με το Κουβέιτ και την ανεπιτυχή προσπάθεια της Σερβίας να πάρει ένα μεγάλο μέρος τής Βοσνίας.

Κάποιοι - από τους Βρετανούς υπέρμαχους του ελεύθερου εμπορίου τού 19ου αιώνα μέχρι τους σύγχρονους θεωρητικούς των διεθνών σχέσεων, όπως ο Richard Rosecrance και ο Stephen Brooks - έχουν υποστηρίξει ότι το παγκόσμιο εμπόριο έχει μειώσει την αποδοτικότητα μιας κατάκτησης. Τα κράτη, λέει το επιχείρημα αυτό, μπορούν να αποκτήσουν κεφάλαια και αγαθά και να διεισδύσουν σε αγορές πιο εύκολα μέσα από φιλικούς οικονομικούς δεσμούς από ό, τι μέσω μιας κατάκτησης. Το ότι εξαρτώνται από εκτεταμένες συναλλαγές, εξάλλου, καθιστά τους κατακτητές ευάλωτους στις οικονομικές κυρώσεις που επιβάλλονται από εξωτερικές δυνάμεις που επιδιώκουν να τιμωρήσουν ή να αντιστρέψουν την επιθετικότητα.

Άλλες εξηγήσεις για την μείωση ενδιαφέροντος στην δόμηση αυτοκρατοριών εστιάζονται στις σχέσεις μεταξύ κατακτητών και κατακτημένων. Οι Rosecrance, Stephen Van Evera και άλλοι επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η ξένη εξουσία πάνω στις σύγχρονες εθνικιστικές κοινωνίες καταλήγει ως μια απώλεια για τους κατακτητές, γιατί απαιτεί δαπανηρή καταστολή και αποστραγγίζει τον δυναμισμό τής τοπικής οικονομίας. Ακόμα, άλλοι, όπως ο πολιτικός επιστήμονας Gil Merom, υποθέτουν ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν έχουν τα κότσια για να καταστείλουν πολιτικά εχθρικούς πληθυσμούς. Και ένα τυπικό συμπέρασμα της δημοκρατικής θεωρίας τής ειρήνης είναι ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι ιδιαίτερα απρόθυμες να κυριαρχούν σε άλλες δημοκρατίες.

Οι παράγοντες αυτοί προφανώς δεν έχουν αποτρέψει την Ρωσία από την προσάρτηση της Κριμαίας, και δεν είναι ακόμη σαφές ότι θα εμποδίσουν την Ρωσία να προχωρήσει σε κάποια αρπαγή γης τής ανατολικής Ουκρανίας. Η Κριμαία είναι οικονομικά ασήμαντη, αλλά διαθέτει μια σημαντική ναυτική βάση στην Σεβαστούπολη, την οποία η Ρωσία μισθώνει σήμερα από την Ουκρανία. Η ανατολική Ουκρανία, ωστόσο, παράγει πάνω από το ήμισυ της βιομηχανικής παραγωγής τής Ουκρανίας και το 40% του ΑΕΠ της, το οποίο είναι ισοδύναμο με περίπου 4% του συνόλου τής ρωσικής οικονομίας. Επιπλέον, η ουκρανική οικονομία έχει αναπτυχθεί με μέσο όρο 3,6% ετησίως κατά την τελευταία δεκαετία, δηλαδή με ρυθμό ανάπτυξης μόνο μια ποσοστιαία μονάδα χαμηλότερη από την Ρωσία κατά την ίδια περίοδο. Επιπλέον, παρόλο που η Ουκρανία παραμένει λιγότερο ανεπτυγμένη από την Ρωσία, είναι μεταξύ των δέκα κορυφαίων εξαγωγέων όπλων και παραγωγών χάλυβα παγκοσμίως.

Η συμβολή μιας προσαρτημένης ανατολικής Ουκρανίας στην οικονομία τής Ρωσίας θα εξαρτηθεί, φυσικά, από την ικανότητα της Ρωσίας να κυβερνήσει, να φορολογήσει και να διατηρήσει την οικονομική ανάπτυξη στην περιοχή - κάτι που οι εξεγέρσεις, οι ταραχές και η μετανάστευση θα μπορούσαν να κάνουν σχεδόν αδύνατο.

Η Κριμαία θα ήταν σίγουρα το ευκολότερο έδαφος για να «χωνευτεί» από την Ρωσία. Παρά το γεγονός ότι διαθέτει μια έντονα αντι-ρωσική μειονότητα Τατάρων, είναι η μόνη περιοχή στην Ουκρανία η οποία κυριαρχείται από μια πλειοψηφία ρωσικού πληθυσμού. Σε πρόσφατη δημοσκόπηση που διενεργήθηκε από τους πολιτικούς επιστήμονες Grigore Pop-Eleches και Graeme Robertson, μόνο το 30% των ερωτηθέντων στην Κριμαία προσδιόρισε την Ουκρανία ως πατρίδα τους. Οι περισσότεροι ταυτίζονται με την δική τους περιοχή, αντί για την Ρωσία. Αλλά η προοπτική τους θα μπορούσε να είναι παρόμοια με εκείνη των κατοίκων τής Αμπχαζίας, οι οποίοι μερικές φορές ενοχλούνται από την ρωσική επέκταση, αλλά προτιμούν πολύ περισσότερο την ρωσική προστασία έναντι της γεωργιανής εναλλακτικής.

Είναι δύσκολο να ειπωθεί πόσο έτοιμοι θα ήταν οι πληθυσμοί σε άλλες ανατολικές επαρχίες της Ουκρανίας να δεχτούν μια ανανεωμένη ρωσική εξουσία. Από τη μια πλευρά, μεταξύ 60% και 70% των ανατολικο-Ουκρανών (συμπεριλαμβανομένων των κατοίκων τής Κριμαίας) μιλούν ρωσικά ως πρωταρχική - αν και όχι υποχρεωτικά μητρική - γλώσσα τους. Πολλοί δυσανασχέτησαν με την πρόσφατη ψήφο τού κοινοβουλίου τής Ουκρανίας (στην οποία γρήγορα έθεσε βέτο ο προσωρινός πρόεδρός του) για την διατήρηση της ουκρανικής ως της επίσημης γλώσσας σε όλη την χώρα. Περαιτέρω, στις τελευταίες εκλογές, σχεδόν τα τέσσερα πέμπτα των ψηφοφόρων τής ανατολικής Ουκρανίας εξοργίστηκαν για τον ανατραπέντα πρόεδρο Βίκτορ Γιανουκόβιτς. Και ένας ρωσικός γεωπολιτικός προσανατολισμός είναι εκεί περισσότερο από δύο φορές δημοφιλέστερος από όσο είναι προς την Ευρωπαϊκή Ένωση.

Την ίδια στιγμή, η δημοσκόπηση των Pop-Eleches και Robertson διαπίστωσε ότι μόνο το ένα τρίτο των ανατολικο-Ουκρανών εκτός της χερσονήσου τής Κριμαίας αυτοπροσδιορίζονται εθνικά ως Ρώσοι, και ότι σχεδόν το 70% ονοματίζουν την Ουκρανία ως πατρίδα τους. Παρ’ όλα αυτά, δεδομένης της γλωσσικής και πολιτικής απόκλισης της ανατολικής Ουκρανίας από την δυτική Ουκρανία, η Ουκρανική ταυτότητά τους μπορεί να μην είναι τόσο άκαμπτη.

Αξίζει να θυμηθούμε ότι, στην εποχή τής Σοβιετικής Ένωσης, η Μόσχα δεν δίστασε να χρησιμοποιήσει σκληρά μέσα για να εδραιώσει το κύρος της στην Ουκρανία. Και ανέπτυξε την Ουκρανία σε ένα σημαντικό κέντρο παραγωγής όπλων και βιομηχανίας υψηλής τεχνολογίας, παρά την ουκρανική δυσαρέσκεια για τα εκατομμύρια των θανάτων που προκάλεσε ο Σοβιετικός ηγέτης Ιωσήφ Στάλιν στις αρχές τού 1930. Φυσικά, η σύγχρονη Ρωσία είναι πολύ λιγότερο αυταρχική από όσο ήταν η Σοβιετική Ένωση. Αλλά, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν έχει δείξει προθυμία να καταπνίξει τις πολιτικές διαφωνίες σε όλη την Ρωσία, και ίσως να είναι σε θέση να το πράξει επίσης στην ανατολική Ουκρανία. Η θεωρία ότι οι φιλελεύθερες δημοκρατίες δεν αντέχουν να κατακτήσουν η μια την άλλη δεν ισχύει για τα ανελεύθερα καθεστώτα όπως του Πούτιν.

Άλλοι παράγοντες που υποτίθεται ότι έχουν καταστήσει τις σύγχρονες κατακτήσεις ασύμφορες φαίνονται εξίσου ανεφάρμοστοι. Καμία ξένη δύναμη δεν θέλει μια στρατιωτική αναμέτρηση με την Ρωσία για την Ουκρανία. Ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, έχει απειλήσει ότι «θα υπάρξει κόστος» για την ρωσική παραβίαση της κυριαρχίας τής Ουκρανίας. Αλλά οι προτεινόμενες κυρώσεις - ακύρωση μιας επερχόμενης αμερικανο-ρωσικής συνόδου κορυφής, η μετακίνηση αμερικανικών πολεμικών πλοίων στη Μαύρη Θάλασσα, η αποβολή τής Ρωσίας από το G-8 ή η καθυστέρηση της εμβάθυνσης των αμερικανο-ρωσικών εμπορικών σχέσεων - είναι περισσότερο επιπλήξεις παρά αυστηρές τιμωρίες.

Σκληρές πολυμερείς οικονομικές κυρώσεις, επίσης, φαίνονται απίθανες. Η Ρωσία είναι μέλος τού Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, κάτι που εγγυάται πολύ χαμηλά εμπόδια στο εμπόριο μεταξύ των μελών του. Η Συνθήκη προβλέπει εξαιρέσεις που επιτρέπουν στα κράτη-μέλη να επιβάλουν εμπάργκο όταν είναι απαραίτητο για την προστασία των «ζωτικών συμφερόντων ασφάλειας» και κάθε είδους κυρώσεις στο πλαίσιο της Χάρτας των Ηνωμένων Εθνών για την διατήρηση της διεθνούς ειρήνης και ασφάλειας. Αλλά η Ρωσία θα ασκήσει βέτο σε τυχόν ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας που δημιουργούν πρόβλημα στην ρωσική επιθετικότητα προς την Ουκρανία. Και πολλές από τις μεγαλύτερες χώρες τού κόσμου είναι απίθανο να παραιτηθούν από τις εισαγωγές τους σε ρωσικό πετρέλαιο και φυσικό αέριο για να τιμωρήσουν την Ρωσία. Η δυτική Ουκρανία, ειδικότερα, θα υποφέρει οικονομικά αν προσπαθήσει να παρέμβει στους ρωσικούς αγωγούς φυσικού αερίου που διασχίζουν την Ουκρανία προς την Ευρώπη.

Ο Πούτιν μπορεί να αισθάνεται άνετα εξαιτίας του γεγονότος ότι υπήρξαν μικρές διεθνείς αντιδράσεις το 2008 μετά την εισβολή τής Ρωσίας στη Νότια Οσετία και την Αμπχαζία και τις γενναιόδωρες 49χρονες μισθώσεις για τις στρατιωτικές βάσεις που απέκτησε εκεί η Ρωσία. Ο κόσμος ούτε που ασχολήθηκε με τις πρόσφατες καταγγελίες τής Γεωργίας για στρατεύματα από την Ρωσία και την Οσετία που κατέλαβαν ακόμη περισσότερο έδαφος κατά μήκος τής συνοριακής γραμμής μεταξύ της υπό την διοίκηση της Τιφλίδας περιοχής και της Νότιας Οσετίας. Ο Πούτιν θα μπορούσε να κατακερματίσει την διεθνή αντίθεση στις ρωσικές κινήσεις εναντίον της ανατολικής Ουκρανίας, ακολουθώντας το ίδιο σχέδιο: σταδιακή υπονόμευση της κυριαρχίας τής Ουκρανίας με μια «προσωρινή» κατοχή, στη συνέχεια ενθάρρυνση των πολιτών να ζητούν προσάρτηση στην Ρωσία και, τέλος, αποδοχή των εν λόγω αιτήσεων.

Ακόμη και μια επιτυχημένη ρωσική απορρόφηση της ανατολικής Ουκρανίας δεν θα διαψεύσει τον ισχυρισμό ότι οι ξένοι ηγέτες δεν μπορούν να καταστείλουν εθνικιστικές κοινωνίες ενώ ταυτόχρονα αναπτύσσουν τις οικονομίες τους. Όπως σημειώθηκε παραπάνω, η αρκετά μεγάλη «πέμπτη φάλαγγα» της περιοχής - στην περίπτωση αυτή, οι πολλοί Ρώσοι και ρωσόφωνοι - από πιθανούς συνεργάτες θα διευκολύνει το έργο τής Ρωσίας. Ομοίως, ο κινεζικός πληθυσμός τού Χονγκ Κονγκ θα μπορούσε να ευθύνεται για τους αξιόλογους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης που έχουν διατηρηθεί αφότου προσαρτήθηκε στην Κίνα το 1997.

Εν ολίγοις, οι παράγοντες που θα έπρεπε να αποθαρρύνουν τον Πούτιν στην Ουκρανία δεν το έκαναν. Εκείνοι που θα τον εμπόδιζαν να αποκομίσει οφέλη ίσως να μην το κάνουν. Το συμπέρασμα αυτό είναι ανησυχητικό για τους Ουκρανούς που ελπίζουν να διατηρήσουν την κυριαρχία και την εδαφική ακεραιότητα της χώρας τους - και για εκείνους που επιθυμούν διακαώς οι κατακτήσεις να μην μπορούν πλέον να αποδίδουν.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/141036/peter-liberman-and-julie-a...

Συνδέσεις:
[1] http://www.amazon.com/Conquest-Exploitation-Occupied-Industrial-Societie...
[2] http://www.amazon.com/Politics-Ethnic-Separatism-Russia-Georgia/dp/02306... Politics of Ethnic Separatism in Russia and Georgia

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr