Η γεωπολιτική της διαφθοράς

Στο μεγαλύτερο διάστημα των τελευταίων τεσσάρων δεκαετιών, ένας επαναλαμβανόμενος εφιάλτης μαστίζει τους συμβούλους επιχειρήσεων, τους διαχειριστές ρίσκου και τους διευθύνοντες συμβούλους των μεγαλύτερων πολυεθνικών εταιριών του κόσμου. Από τότε που ο νόμος Foreign Corrupt Practices Act των ΗΠΑ (FCPA) τέθηκε σε ισχύ το 1977, πίστευαν ότι κάπως, κάπου, παρά τα εκατομμύρια που δαπανώνται για την «λείανση» των συστημάτων συμμόρφωσης και ένα ισχυρό ήθος κατά της διαφθοράς, κάποια αποτυχία στην διαδικασία ή σε κάποιο αξίωμα σε μια από τις εκτεταμένες παγκόσμιες δραστηριότητές τους θα φέρει το ποινικό τμήμα του Υπουργείου Δικαιοσύνης των ΗΠΑ να χτυπήσει την πόρτα τους.

«Δεν ήταν τρομερά πολύ καιρό πριν», μου είπε πρόσφατα ο επικεφαλής σύμβουλος μιας από τις μεγαλύτερες αγροτικές επιχειρήσεις του κόσμου, «που βλέπαμε την διαφθορά ως έναν κανονιστικό κίνδυνο -κάτι συνυφασμένο με την επιθυμία μας να μην παραβούμε τον FCPA. Ήταν βασικά μια αμυντική στάση, και έχουμε αναπτύξει διαδικασίες για να την διαχειριστούμε». Αλλά τα γεγονότα των τελευταίων πέντε ετών έχουν απαιτήσει μια πιο στρατηγική προσέγγιση, είπε. «Βλέπουμε τι συμβαίνει στην Κίνα και την Ρωσία, στην Βραζιλία, στην Μαλαισία, ακόμα και στην δική μας» -την αμερικανική- «πολιτική, και είναι σαφές ότι η διαφθορά, ή τουλάχιστον μια δημόσια αντίληψη περί παρασκηνιακών συμφωνιών, κατατρώει στο status quo, σε όλο τον κόσμο».

Θα μπορούσε κάλλιστα να προσθέσει τα Panama papers, τα οποία διέρρευσαν την περασμένη εβδομάδα από ένα παναμέζικο δικηγορικό γραφείο, τα οποία τεκμηριώνουν τους δεσμούς μεταξύ ανώτερων πολιτικών από την Κίνα, το Πακιστάν, την Ρωσία, την Συρία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ουκρανία και άλλους με ένα δίκτυο εταιρειών-κελύφη σε φορολογικούς παραδείσους σε όλο τον κόσμο. Οι αποκαλύψεις έχουν ήδη πλήξει έναν επικεφαλής κυβέρνησης, τον πρωθυπουργό της Ισλανδίας Sigmundur Gunnlaugsson, ο οποίος παραιτήθηκε αφού αποκαλύφθηκε ότι ο ίδιος και η σύζυγός του κατέχουν μια υπεράκτια εταιρεία. Αυτό δεν είναι παράνομο από μόνο του, βέβαια –θυμηθείτε την άμυνα του Δημοκρατικού προεδρικού υποψήφιου Mitt Romney για την συμμετοχή τους σε μια λίστα στα Νησιά Καϊμάν το 2012. Αλλά οι ψηφοφόροι έχουν γίνει τόσο ευαίσθητοι έστω στην εμφάνιση της διαφθοράς, που τέτοιες αποκαλύψεις είναι αρκετές για να ανατρέψουν κυβερνήσεις και να τερματίσουν πολιτικές σταδιοδρομίες.

Άνθρωποι διαδηλώνουν κατά του πρωθυπουργού της Ισλανδίας Sigmundur Gunnlaugsson στο Ρέικιαβικ, στην Ισλανδία, στις 4 Απριλίου, 2016. STIGTRYGGUR JOHANNSSON / REUTERS
-------------------------------------

ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ

Η διαφθορά εξακολουθεί να αποτελεί έναν τεράστιο κανονιστικό κίνδυνο. Στην πραγματικότητα, αναμφισβήτητα διαγράφεται μεγαλύτερος σήμερα, χάρη στην ψήφιση νόμων σαν τον FCPA, στην Βραζιλία, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ευρωπαϊκή Ένωση και σε μονάδες καταπολέμησης της διαφθοράς υψηλού προφίλ από το Σαντιάγο της Χιλής μέχρι την Σαγκάη. Όπως είχε σημειώσει η Control Risks πριν από δύο χρόνια στην ετήσια πρόβλεψή της [υπό το όνομα] RiskMap, καθώς η παγκόσμια έκρηξη των τιμών των εμπορευμάτων υποχωρούσε, αυτό θα οδηγούσε «τους επιζητούντες χρηματισμό» σε όλο τον κόσμο (εκείνους που ζουν από την κρατική γενναιοδωρία και τις δωροδοκίες), εκείνους που μπορούσαν κάποτε να βασιστούν σε δωροδοκίες από τους αναπτυσσόμενους κλάδους των βασικών εμπορευμάτων, να πρέπει να εντείνουν τις προσπάθειές τους για να υπονομεύσουν τις αλυσίδες εφοδιασμού και να αποσπάσουν δωροδοκίες, όπου ήταν δυνατόν. Εκείνες οι προβλέψεις εξελίσσονται τώρα στην Βραζιλία, την Μαλαισία, την Ρωσία, τη Νότια Αφρική και ακόμα και στον ανεπτυγμένο κόσμο.

Στις αναδυόμενες αγορές, ωστόσο, η μακρά έκρηξη των τιμών των εμπορευμάτων έκανε θαύματα πριν εξασθενίσει, αρχής γενομένης από το 2013. Δημιούργησε θέσεις εργασίας, νέες βιομηχανίες και εμπορικές σχέσεις, και εκατομμύρια καταναλωτές της μεσαίας τάξης σε μέρη όπου υπήρχαν λίγοι στο παρελθόν. Για να πάρουμε μόνο ένα παράδειγμα, η οικονομία της Νιγηρίας αναπτυσσόταν κατά περισσότερο από 5% ετησίως για ολόκληρη την περίοδο μεταξύ 2003 και 2013, και παρά την κάμψη των τιμών του πετρελαίου που πίεσε τα κρατικά έσοδα, το μέγεθος της μεσαίας αστικής τάξης της (εκείνοι που έχουν σημαντικό διακριτικό εισόδημα) αναμένεται περίπου να τριπλασιαστεί σε 12 εκατομμύρια μέχρι το 2030.

Αλλά η ραγδαία ανάπτυξη αύξησε τις προσδοκίες. Τα μέλη της νέας μεσαίας αστικής τάξης στον κόσμο, έχοντας όψιμη επιρροή, απαιτούν αξιοπρεπή σχολεία, υπεύθυνες κυβερνήσεις και βασικές υπηρεσίες. Ωστόσο, το πρόσφατο [υφεσιακό] γύρισμα των αναδυόμενων αγορών έχει συντρίψει τις προσδοκίες τους και τροφοδότησε την οργή ιδίως κατά της διαφθοράς. Αυτό το κατά της διαφθοράς συναίσθημα έχει γίνει ένας αποφασιστικός παράγοντας στις εκλογές, μια υπαρξιακή απειλή για τις κυβερνήσεις, ένα σημείο συσπείρωσης λαϊκιστικών κινημάτων, και, όπως στην Κίνα, ένα σκεπτικό για καταστολή που φέρνει σοβαρές πολιτικές καθώς και οικονομικές συνέπειες. Το φαινόμενο δεν περιορίζεται στις αναδυόμενες αγορές. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην Ευρώπη, ο αχός από την οικονομική κατάρρευση του 2008 και την επακόλουθη κρίση στην ευρωζώνη τροφοδότησε μια παρόμοια μαζική αντίδραση -μια αίσθηση μεταξύ πολλών, ειδικά των βιομηχανικών εργατών που εκτοπίστηκαν από την φθηνή εργασία στο εξωτερικό- ότι το παιχνίδι είναι στημένο.

Αντικυβερνητικοί διαδηλωτές κρατούν πλακάτ και γιορτάζουν στην πλατεία Ταχρίρ στο Κάιρο στις 11 Φεβρουαρίου του 2011, αφότου οι διαδηλώσεις ανέτρεψαν τον πρόεδρο της Αιγύπτου Χόσνι Μουμπάρακ από την εξουσία. YANNIS BEHRAKIS / REUTERS
-----------------------------------

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η δυσαρέσκεια εκδηλώθηκε με οξείες διαιρέσεις στα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα, καθένα από τα οποία είναι διαιρεμένο σε αυτήν την προεδρική εκλογή από αντάρτικες ομάδες, τον Bernie Sanders από την πλευρά των Δημοκρατικών και τον Donald Trump από των Ρεπουμπλικανών. Η εισοδηματική ανισότητα και ο θυμός κατά των ελίτ είναι κοινά και για τα δύο κινήματα. Στην Ευρώπη, η αποκάλυψη ότι πολλές κυβερνήσεις, με την ελληνική περίπτωση να είναι ιδιαίτερα οφθαλμοφανής, είχαν μαγειρέψει τα βιβλία τους και ήταν στην πραγματικότητα υπό πτώχευση, γκρέμισε την πίστη του κοινού προς τα θεσμικά όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το αποτέλεσμα ήταν μια συνολική αλλαγή των κυβερνήσεων της ΕΕ από τότε που ξεκίνησε η κρίση, με έναν μόνο κυβερνητικό συνασπισμό να επιζεί στο πρώτο ραντεβού του με τους ψηφοφόρους μετά την έναρξη της κρίσης το 2010, τον συνασπισμό CDU-SPD της Γερμανίδας καγκελάριου Άνγκελα Μέρκελ. Έκτοτε, λαϊκίστικα κινήματα της δεξιάς και της αριστεράς, όλα τους αποφασισμένα είτε να εγκαταλείψουν είτε να περιορίσουν σημαντικά την ΕΕ, έχουν κερδίσει έδαφος. Σε ένα μόνο παράδειγμα, το Ηνωμένο Βασίλειο σχεδιάζει να πραγματοποιήσει δημοψήφισμα στις 23 Ιουνίου για να αποφασίσει αν θα μείνει στην ΕΕ, και οι δημοσκοπήσεις δείχνουν ότι η ψήφος είναι κάθε άλλο παρά εγγυημένη.

Εν ολίγοις, στις οικονομίες σε όλο τον κόσμο, η δημόσια δυσαρέσκεια που ενεργοποιείται από την σχεδόν καθολική αποστροφή προς την διαφθορά και τα οικονομικά σκάνδαλα θρυμματίζει το παγκόσμιο πολιτικό status quo και μαζί με αυτό, τις παραδοχές επί των οποίων βασίζονται τα προγράμματα εταιρικής στρατηγικής και διαχείρισης κινδύνου. Ήρθε η ώρα να υπάρξει μια νέα ματιά στο πολιτικό ρίσκο.

ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΡΙΣΚΟ

Από την αρχή της χιλιετίας, οι περισσότερες εταιρείες έχουν επανεφεύρει τις εσωτερικές τους διαδικασίες συμμόρφωσης και εκτίμησης κινδύνου πολλές φορές. Κατά την τελευταία μιάμιση δεκαετία, για παράδειγμα, οι εταιρείες που δραστηριοποιούνται στις Ηνωμένες Πολιτείες έπρεπε να καλύψουν τις διαδοχικές απαιτήσεις του νόμου Σαρμπάνης-Oxley (2002), που αύξησε σημαντικά τα βάρη της λογιστικής και χρηματοοικονομικής πληροφόρησης για τις επιχειρήσεις˙ των μεταρρυθμίσεων Dodd-Frank (2009), που επέβαλαν υψηλότερους δείκτες κεφαλαιακής επάρκειας και νέους κανονισμούς σχετικά με τον κλάδο των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών˙ καθώς και της μεγαλύτερης έκθεσης σε κίνδυνο που ανέλαβαν πολλές [εταιρείες] στην βιασύνη τους να βρουν αποδόσεις στις αναδυόμενες αγορές μόλις η κατάρρευση της Lehman Brothers ισοπέδωσε την ανάπτυξη στην Ευρώπη και τις Ηνωμένες Πολιτείες. Νέοι, επίσης, είναι οι μυριάδες και συχνά αδιαφανείς νόμοι για την προστασία της ιδιωτικής ζωής, της εργασίας, της διαχείριση δεδομένων καθώς και οι νομισματικοί νόμοι σε τοπικές δικαιοδοσίες, μερικοί απ’ αυτούς ως άμεση αντίδραση στην αποκαλύψεις του Έντουαρντ Σνόουντεν σχετικά με τις δραστηριότητες της Εθνικής Υπηρεσίας Ασφαλείας των ΗΠΑ.

Αλλά η διαφθορά έχει σχετικά αγνοηθεί ως πηγή γεωπολιτικών κινδύνων. Αυτό δεν μπορεί να συνεχιστεί. Ο κατάλογος των κυβερνήσεων που έχουν πέσει, έχουν απειληθεί από μαζικά κινήματα, ή έχουν ψηφιστεί να φύγουν από την εξουσία λόγω (τουλάχιστον εν μέρει) μιας αντίδρασης σε φαινόμενα διαφθοράς, είναι μακρύς και αυξάνεται. Στα οκτώ χρόνια μετά την οικονομική κρίση του 2008, που αποτελεί ένα καλό σημείο εκκίνησης όπως και κάθε άλλο, το πολιτικό ρίσκο που τροφοδοτείται από την διαφθορά έχει πλήξει αμφότερες τις δημοκρατίες και τις δικτατορίες, προηγμένες και αναπτυσσόμενες οικονομίες, μικρές και μεγάλες χώρες σε όλες τις ηπείρους. Ένας μερικός κατάλογος θα μπορούσε να πάει κάπως έτσι: Σκάνδαλα διαφθοράς βοήθησαν να καταδικαστεί το Κόμμα του Κογκρέσου της Ινδίας στις εκλογές της χώρας το 2014, και ο Joko Widodo, ένας σταυροφόρος κατά της διαφθοράς και πρώην δήμαρχος της Τζακάρτα, οδήγησε το ζήτημα ως την προεδρική εξουσία την ίδια χρονιά στην Ινδονησία. Η κυβέρνηση της προέδρου της Βραζιλίας Ντίλμα Ρούσεφ είναι υπό πολιορκία και αντιμετωπίζει πραγματικό κίνδυνο μομφής, λόγω των αποκαλύψεων του Lava Jato, ή Πλυντήριου Αυτοκινήτων, σε έρευνες περί διαφθοράς στον κρατικό γίγαντα πετρελαίου, Petrobras. Ο πρόεδρος της Μαλαισίας Najib Razak κατηγορείται ότι έχει καρπωθεί πάνω από ένα δισ. δολάρια από το Ταμείο Κρατικών Επενδύσεων 1MDB και η παραμονή του στην εξουσία απειλείται επίσης. Η υφέρπουσα αδιαλλαξία του καθεστώτος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν στην Τουρκία οφείλει πολλά στην αποφασιστικότητά του να φιμώσει τους αντιπάλους του που συνέδεσαν την οικογένειά του με ισχυρισμούς περί δωροδοκίας, και αμφότεροι οι πρόεδροι του Μεξικού Enrique Peña Nieto και της Νότιας Αφρικής Jacob Zuma έχουν εμπλακεί σε σκάνδαλα σχετικά με το κόστος κατασκευής των πολυτελών κατοικιών τους, και στις δύο περιπτώσεις επιβραδύνοντας την δυναμική σημαντικών οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Ο πρόεδρος της Γουατεμάλας παραιτήθηκε και φυλακίστηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο για διαφθορά.

Οι καταγγελίες περί διαφθοράς έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάφλεξη των εξεγέρσεων της Αραβικής Άνοιξης που ανέτρεψε τις διεφθαρμένες αυταρχικές κυβερνήσεις της Αιγύπτου, της Λιβύης και της Τυνησίας. Στη Μιανμάρ (ονομάζεται επίσης Βιρμανία), έπαιξαν ρόλο στην νίκη της Εθνικής Ένωσης για τη Δημοκρατία, με επικεφαλής την νομπελίστα Aung San Suu Kyi, επί των διεφθαρμένων στρατηγών που κυβέρνησαν την χώρα για δεκαετίες. Η άγρια κίνηση κατά της διαφθοράς στην Κίνα, που χρονολογείται στην αλλαγή του Ποινικού Δικαίου της Κίνας το 2011, έχει πιάσει χιλιάδες υπαλλήλων, αξιωματικών του στρατού, και μικροπρεπών γραφειοκρατών στα δίχτυα της, καθώς και τους επικεφαλής πολλών μεγάλων πολυεθνικών εταιρειών. Παρά το γεγονός ότι οι νέοι κανόνες δεν είναι πάντα ξεκάθαροι, οι συνέπειες της παραβίασής τους είναι άκαμπτες.

Σε κάθε παραπάνω παράδειγμα, οι αβεβαιότητες ή οι οριστικές αλλαγές πολιτικής που προκλήθηκαν από αυτές τις πολιτικές αναταραχές παρήγαγαν σημαντικές αλλαγές στο επιχειρηματικό περιβάλλον. Σε μερικές περιπτώσεις, στην Αργεντινή και τη Μιανμάρ, για παράδειγμα, η μετάβαση φαίνεται πιθανό να μειώσει το ρίσκο των επιχειρήσεων. Αλλά στην συντριπτική πλειοψηφία των περιπτώσεων, τα πολιτικά κινήματα συχνά φαίνεται να καταλαμβάνουν τις πολυεθνικές εταιρείες προ εκπλήξεως με αποτέλεσμα το παγκόσμιο κύρος και οι τοπικές επιχειρήσεις τους να συνδέονται με το διακυβευόμενο status quo. Το επιχειρηματικό περιβάλλον στην Ινδονησία έχει γίνει πιο περίπλοκο μετά την εκλογή του Jokowi, γεγονός που αντανακλά την δυσκολία που έχει η κυβέρνησή του στο να εξισορροπήσει την επιθυμία για άμεσες ξένες επενδύσεις με τα λαϊκίστικα αιτήματα για αυξήσεις στους εταιρικούς φόρους. Η οργή και η βία που οδήγησε στην αποπομπή του Λίβυου Μουαμάρ αλ-Καντάφι είναι ένα άλλο παράδειγμα. Κυνήγησαν όχι μόνο το καθεστώς του, αλλά και τις περισσότερες ξένες επιχειρήσεις από την πλούσια σε πετρέλαιο χώρα.

Διαδηλωτές κατά της προέδρου της Βραζιλίας Dilma Rousseff, ως μέρος εθνικών διαδηλώσεων που ζητούν την άσκηση μομφής εναντίον της, στο Σάο Πάολο της Βραζιλίας, στις 13 Μαρτίου 2016. PAULO WHITAKER / REUTERS
------------------------------------------------

Τα μαθήματα για τις πολυεθνικές επιχειρήσεις είναι σαφή: Εκτός από την πανταχού παρούσα ανάγκη για καθεστώτα συμμόρφωσης που πληρούν νόμους ετεροδικίας όπως ο FCPA και η Πράξης Δωροδοκίας του Ηνωμένου Βασιλείου, ο πολλαπλασιασμός των πιο αδιαφανών τοπικών νόμων κατά της διαφθοράς σημαίνει ότι είναι επίσης αναγκαία τα περισσότερο διαφοροποιημένα τοπικά προγράμματα. Οι αρχές ενός προγράμματος συμμόρφωσης είναι ίδιες παντού, αλλά η εκτέλεσή τους πρέπει να διαφέρει από αγορά σε αγορά.

Οι καλές ειδήσεις σε όλα αυτά είναι ότι οι κίνδυνοι μπορούν να αξιολογούνται, να παρακολουθούνται και ακόμη να μετριάζονται, αν και δεν εξαλείφονται ποτέ πλήρως. Από το 2001, για παράδειγμα, η Control Risks αναλύει την διεθνή διαφθορά και την συμμόρφωση μέσω ερευνών και συζητήσεων με τους πελάτες της. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι, παρ’ όλο που οι ειλικρινείς εταιρείες εξακολουθούν να χάνουν δουλειές από διεφθαρμένους ανταγωνιστές τους, αυτό συμβαίνει με βραδύτερο ρυθμό από ό, τι πριν από μια δεκαετία.

Ο ρυθμός των αλλαγών στο επιχειρηματικό περιβάλλον, που υποκινήθηκε εν μέρει από τους παράγοντες που συζητήθηκαν παραπάνω -αλλά και με την εισαγωγή μιας σειράς τοπικών νόμων για την διαφθορά, τα δικαιώματα των εργαζομένων, την διαχείριση δεδομένων, καθώς και άλλα θέματα- απειλεί να αντιστρέψει αυτήν την πρόοδο. Οι διαδικασίες συμμόρφωσης που τίθενται από πάνω [προς τα κάτω] συχνά αφήνουν κενά, συνήθως επειδή τα κεντρικά γραφεία [των επιχειρήσεων] αποτυγχάνουν να λάβουν υπόψη τους τις τοπικές πραγματικότητες όταν απαιτείται η τήρηση των σχετικών νόμων και των ηθικών προτύπων.

Αυτό δημιουργεί ένα οξύ δίλημμα για τις πολυεθνικές εταιρείες. Κατά την τελευταία δεκαετία, ιδιαίτερα εκείνες που έχουν εκτεθεί στις Ηνωμένες Πολιτείες και στην επεκτατική ερμηνεία της δικαιοδοσίας του Υπουργείου Δικαιοσύνης των ΗΠΑ, οι περισσότεροι έχουν μείνει καθαρές. Με τα δυνητικά πρόστιμα κατά της διαφθοράς να φθάνουν συχνά σε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια, οι διαδικαστικές μεταρρυθμίσεις και οι δεοντολογικές κατευθυντήριες γραμμές που έχουν τεθεί τώρα σε όλο τον κόσμο καθιστούν σαφές ότι αυτές οι εταιρείες θα προτιμούσαν να χάσουν δουλειές παρά να δωροδοκήσουν για να τις κερδίσουν. Αλλά όλη η συμμόρφωση του κόσμου δεν μπορεί να αντιμετωπίσει την οργή ενός πληθυσμού που στερείται των πολιτικών δικαιωμάτων του. Αυτό απαιτεί έναν πιο δημιουργικό υπολογισμό, έναν υπολογισμό που να βασίζεται σε απτή πολιτική ευφυΐα αντί για υψηλές νομικές ερμηνείες.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2016-04-14/geopolitics-corruption

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition