Η άνοδος του λαϊκισμού στην Ευρώπη

Την Κυριακή 29 Μαΐου 2016, ο Norbert Hofer του ακροδεξιού Κόμματος της Ελευθερίας της Αυστρίας έλαβε ένα εκπληκτικό 49% των ψήφων στις προεδρικές εκλογές της χώρας του. Μολονότι ο Hofer τελικά ηττήθηκε, η ισχυρή παρουσία του άνοιξε ένα νέο κεφάλαιο στην ιστορία των λαϊκιστών της Ευρώπης.

Σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες, μεταξύ των οποίων η Φινλανδία, η Ουγγαρία, η Λετονία, η Λιθουανία, η Νορβηγία και η Ελβετία, δεξιά κόμματα έχουν πάρει τα ηνία της κυβέρνησης. Και ακόμη και εκεί που οι δεξιοί λαϊκιστές δεν έχουν αποκτήσει δύναμη, ομάδες όπως το UKIP της Βρετανίας, το γαλλικό Εθνικό Μέτωπο, και το γερμανικό Alternative für Deutschland (Ενναλλακτική για την Γερμανία) απολαμβάνουν ρεκόρ δημοτικότητας.

Στην μαστιζόμενη από την κρίση νότια Ευρώπη, εν τω μεταξύ, οι αριστεροί λαϊκιστές έχουν δει μια αναγέννηση. Το ισπανικό κίνημα κατά της λιτότητας Podemos είναι πιθανό να τερματίσει δεύτερο στις εκλογές που έχουν προγραμματιστεί για τον Ιούνιο. Στην Ελλάδα, ο πρωθυπουργός Αλέξης Τσίπρας του αριστερού κόμματος ΣΥΡΙΖΑ ηγείται μιας απίθανης κυβέρνηση συνασπισμού με το δεξιό λαϊκίστικο κόμμα Ανεξάρτητοι Έλληνες.

Δύο βασικά θέματα βρίσκονται στην ρίζα του σημερινού αυξανόμενου λαϊκισμού: Η πρόκληση της μετανάστευσης και η παρατεταμένη κρίση του ευρώ. Το να εντοπιστεί το πρόβλημα, ωστόσο, δεν είναι το ίδιο με την υπέρβασή του. Και εδώ, η Ευρώπη αντιμετωπίζει ένα δίλημμα. Τα προβλήματα της ηπείρου μπορούν να αντιμετωπιστούν μόνο με αυξημένη συνεργασία, αλλά τα ευρωπαϊκά εκλογικά σώματα αρνούνται να εγκρίνουν οποιαδήποτε περαιτέρω μεταβίβαση κυριαρχίας στις Βρυξέλλες.

Το λαϊκιστικό κύμα είναι εν μέρει μια ορθολογική απάντηση στις προφανείς πολιτικές αποτυχίες των καθιερωμένων κομμάτων. Είναι επίσης μια συναισθηματική αντίδραση σε μια αίσθηση στέρησης δικαιωμάτων. Όλο και περισσότερο, η μηχανή συμβιβασμών της Ευρωπαϊκής Ένωσης [1] γίνεται αντιληπτή ως ένας θεσμοθετημένος μεγάλος συνασπισμός ανάμεσα στην κεντροαριστερά και την κεντροδεξιά που αγνοεί συστηματικά τις αντίθετες φωνές.

Η αρχηγός του κόμματος Γαλλικό Εθνικό Μέτωπο, Marine Le Pen, σε ομιλία της στο Henin-Beaumont, στην Γαλλία, τον Δεκέμβριο του 2015. YVES HERMAN / REUTERS
-----------------------------------------

Σε αντίθεση με τις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι πολιτικές διαφορές μεταξύ Ρεπουμπλικάνων και Δημοκρατών έχουν παραμείνει βαθιές, τα βασικά ευρωπαϊκά κόμματα κατά την τελευταία δεκαετία έχουν μετακινηθεί όλο και πιο κοντά προς το ιδεολογικό κέντρο. Για πολλά αριστερά κόμματα, η μετατόπιση ήταν σαφής. Τα κόμματα δεν δίνουν προτεραιότητα στην ιδεολογία και αγκαλιάζουν αυτό που υποτίθεται ότι είναι ένας μετα-κομματικός πραγματισμός. Ο Τόνι Μπλερ των Νέων Εργατικών και ο Γκέρχαρντ Σρέντερ του Neue Mitte (Νέο Κέντρο) στην Γερμανία είναι ακριβώς τέτοιες περιπτώσεις.

Αμφότερα τα κόμματα ανταμείφθηκαν με ιστορικές νίκες στην δεκαετία του 1990. Στην συνέχεια, τα χρόνια των κεντρώων οικονομικών πολιτικών παρήγαγαν ανάπτυξη, αλλά αποξένωσαν και μεγάλα κομμάτια των παραδοσιακών υποστηρικτών της κεντροαριστεράς. Οι απογοητευμένοι αριστεροί ψηφοφόροι έγιναν εύκολος στόχος για τους λαϊκιστές. Παρά το γεγονός ότι η διαδικασία αυτή ήταν σταδιακή, τα αποτελέσματα μπορούν να φανούν στην εξαφάνιση των από μακρού χρόνου καθιερωμένων κεντροαριστερών κομμάτων, όπως το ΠΑΣΟΚ στην Ελλάδα και το πολωνικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα.

Ένα παρόμοιο μοτίβο ισχύει και για τα κεντροδεξιά κόμματα στην Ευρώπη, τα οποία πληρώνουν το τίμημα για την στροφή τους προς πιο προοδευτικές θέσεις -πρώτα και κύρια στα κοινωνικο-πολιτιστικά θέματα.

Πουθενά αυτή η διαδικασία δεν ήταν πιο εντυπωσιακή από όσο στην Γερμανία. Εδώ, η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ έχει μετατοπίσει την συντηρητική Χριστιανοδημοκρατική Ένωσή της προς τα αριστερά σε ένα ευρύ φάσμα θεμάτων. Η φιλόξενη στάση της Μέρκελ προς τους πρόσφυγες πέρσι ήταν μόνο μια -αν και η πιο εμφανής- αλλαγή σε ό, τι συνιστά μια καθ’ ολοκληρίαν επανεφεύρεση των Γερμανών συντηρητικών.

Ομοίως, μετά το πυρηνικό ατύχημα στην Φουκουσίμα της Ιαπωνίας το 2011, η Μέρκελ σχεδόν μόνη της ανέτρεψε την μακρόχρονη πολιτική του κόμματός της και απομακρύνθηκε από την πυρηνική ενέργεια εντελώς -μια άνευ προηγουμένου αλλαγή πορείας για μια πολιτική ομάδα που παραδοσιακά θεωρούσε αυτή την τεχνολογία «απαραίτητη» [2]. Την ίδια χρονιά, η κυβέρνηση Μέρκελ κατάργησε την υποχρεωτική στράτευση που στο παρελθόν ήταν ένας ακρογωνιαίος λίθος της συντηρητικής πλατφόρμας του κόμματός της, και το 2014 εισήγαγε νέους κανόνες σχετικά με την γερμανική υπηκοότητα επιτρέποντας στα παιδιά των μη Γερμανών γονέων να κατέχουν δύο διαβατήρια, μια ακόμα κίνηση αποστασιοποίησης από προηγούμενες συντηρητικές πεποιθήσεις [3].

Για να είμαι ξεκάθαρος, πολλές από αυτές τις αποφάσεις ήταν δημοφιλείς. Ωστόσο, άφησαν επίσης τους σθεναρά συντηρητικούς υποστηρικτές χωρίς μια πολιτική στέγη. Ως εκ τούτου, η στροφή της Μέρκελ διευκόλυνε την δημιουργία ενός λαϊκιστικού κόμματος στα δεξιά των Χριστιανοδημοκρατών, ένα εφιαλτικό σενάριο [4] για γενιές Γερμανών ηγετών της κεντροδεξιάς. Δεν ήταν τυχαίο το γεγονός ότι στο πρώτο προγραμματικό συνέδριό του τον Μάιο του τρέχοντος έτους, το κόμμα Alternative für Deutschland αντιμετώπισε δηκτικά μια προς μια τις πολιτικές της Μέρκελ. Το νεοσυνταχθέν πρόγραμμα έκανε έκκληση για την ανατροπή της διπλής υπηκοότητας, μια παράταση της διάρκειας ζωής των πυρηνικών σταθμών ηλεκτροπαραγωγής, την επαναφορά της υποχρεωτικής στράτευσης, και -όπως ήταν αναμενόμενο- τον τερματισμό της φιλόξενης προσέγγισης προς τους πρόσφυγες.

Στο τέλος, το κόμμα Εναλλακτική για την Γερμανία κέρδισε έδρες σε τρία ακόμα κοινοβούλια ομοσπονδιακών [γερμανικών] κρατιδίων φέτος την άνοιξη, βασιζόμενο στην δεξαμενή των ανθρώπων που συνήθως δεν ψηφίζουν και –καθόλου αμελητέο- στους πρώην υποστηρικτές της κεντροαριστεράς. Εν τω μεταξύ, στις βρετανικές εκλογές του 2015, το δεξιό UKIP κέρδισε σημαντική στήριξη από τους ψηφοφόρους της εργατικής τάξης [5]. Τέλος, στις αυστριακές εκλογές της περασμένης εβδομάδας, ένα εντυπωσιακό 86% των εργαζομένων [6] ψήφισαν δεξιούς λαϊκιστές.

Για να κερδίσουν πάλι μερίδιο ψήφων από τα άκρα και για να καταπολεμήσουν την εντύπωση ότι τα καθιερωμένα κόμματα έχουν παρασυρθεί πολύ κοντά μεταξύ τους (σε μια πρόσφατη μελέτη στη νότια Γερμανία, το 59% των ερωτηθέντων παραπονέθηκε ότι τα καθιερωμένα κόμματα ήταν «πολύ παρόμοια το ένα με ένα άλλο» [7]), τα κεντροαριστερά και τα κεντροδεξιά κόμματα θα πρέπει να αλλάξουν. Το ερώτημα είναι πώς. Βεβαίως, η μίμηση μιας λαϊκίστικης στάσης δεν αποτελεί την κατάλληλη απάντηση στον λαϊκισμό. Εδώ, ο ηγέτης του βρετανικού Εργατικού Κόμματος, Jeremy Corbyn, ο οποίος έχει αναδυθεί από τις ριζοσπαστικές παρυφές στην κορυφή του κόμματος, είναι ακριβώς μια τέτοια περίπτωση. Η υπόσχεσή του να μετατρέψει τους Εργατικούς σε ένα «κόμμα αρχών» [8] μέσω μιας εκτεταμένης στροφής προς την άκρα αριστερά ενθουσίασε τους υποστηρικτές του, αλλά, ταυτόχρονα, αποξένωσε τους κεντρώους και κατέστησε την νίκη τις βρετανικές γενικές εκλογές του 2020 σχεδόν αδύνατη.

Αντί να υποστηρίζουν μια ριζική αλλαγή, βέβαια, τα πολιτικά κόμματα της Ευρώπης θα ήταν καλό να ξαναβρούν τις αρετές της ιδεολογικής ετερογένειας. Για δεκαετίες, τα μεγάλα κόμματα της ηπείρου αποτελούνταν από ξεκάθαρες πολιτικές παρατάξεις, που εκπροσωπούσαν εργοδότες, συνδικάτα, ακόμη και μαρξιστές και εθνικιστές. Σήμερα, διαφωνούντες μέσα από τα πολιτικά κόμματα συχνά φιμώνονται γρήγορα. Οι κομματικές δομές πρέπει να ανοίξουν το φάσμα στις αποκλίνουσες, τις διαφορετικές και τις αμφιλεγόμενες απόψεις.

Οι κλασικές κοινωνικές ομάδες και τάξεις έχουν σε μεγάλο βαθμό εξαφανιστεί. Η κοινωνική αδικία, όμως, όχι. Για την κεντροαριστερά, αυτό ανοίγει ένα ευρύ πεδίο πολιτικού ακτιβισμού με μια ανανεωμένη έμφαση στους παραδοσιακούς ψηφοφόρους της εργατικής τάξης. Αυτό που χρειάζονται τα κόμματα είναι μια συνεκτική εναλλακτική λύση για τις οικονομικές πολιτικές που έχουν πολύ συχνά συμβάλλει στην διεύρυνση των εισοδηματικών διαφορών σε ολόκληρη την ήπειρο.

Μια κεντροαριστερή οικονομική στάση που εγκαταλείπει την λιτότητα και καθιστά υπόλογους τους υπεύθυνους για τραπεζικά σκάνδαλα θα βοηθήσει σε μεγάλο βαθμό να ξαναπροσελκυσθούν απογοητευμένοι ψηφοφόροι. Στο Βερολίνο, η πρόσφατη στροφή του Sigmar Gabriel για την εκ νέου εστίαση των Γερμανών σοσιαλδημοκρατών στην κοινωνική δικαιοσύνη ως την «ιστορική καρδιά των ικανοτήτων τους» -για παράδειγμα, με την αύξηση του φόρου κεφαλαιουχικών κερδών- είναι ένα βήμα προς την σωστή κατεύθυνση. Το ίδιο είναι και η προσέγγιση του πρόσφατα ανακηρυχθέντα κεντροαριστερού καγκελάριου της Αυστρίας, Christian Kern. Στην εναρκτήρια ομιλία του, ο Kern έκανε έκκληση για ένα «New Deal» [9] και μια ρήξη με τις πολιτικές που «αντικατέστησαν τις πολιτικές πεποιθήσεις με τον τακτικό οπορτουνισμό». Αν και οι λεπτομέρειες της προσέγγισής του είναι ακόμα ασαφείς, έχει προτείνει [10] μια στροφή προς την αύξηση των δημόσιων επενδύσεων, [εφαρμογή] πολιτικών από την πλευρά της ζήτησης και υψηλότερη φορολόγηση του κεφαλαίου και άλλων χρηματοοικονομικών περιουσιακών στοιχείων.

Ένα μέλος του United Kingdom Independence Party (UKIP) και του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου λαμβάνει μέρος σε μια ψηφοφορία στο Στρασβούργο, στην Γαλλία, τον Απρίλιο του 2016. VINCENT KESSLER / REUTERS
----------------------------------------

Η κεντροδεξιά επίσης έχει περιθώρια για ελιγμούς. Οι ανησυχίες των ψηφοφόρων σχετικά με το κράτος δικαίου, η ανασφάλεια που προκαλείται από την μετανάστευση, καθώς και η εθνική ταυτότητα θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως πράγματα δικαιολογημένα, αντί να γελοιοποιούνται ως ανήθικα. Η πρόσφατη προσπάθεια της Μέρκελ για την ενίσχυση των εξωτερικών συνόρων της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν μια προσπάθεια να ανακτήσει δημοτικότητα μεταξύ της παραδοσιακής κεντροδεξιάς σε ένα από τα πιο διχαστικά ζητήματα της χώρας. Επιπλέον, όπως πρότειναν πρόσφατα 15 Γερμανοί Χριστιανοδημοκράτες βουλευτές [11], τα συντηρητικά κόμματα θα πρέπει να ξαναβρούν τις παραδοσιακές θέσεις τους για την μείωση των φορολογικών συντελεστών, την απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, την μείωση των φόρων κληρονομιάς και τις «οικογενειακές πολιτικές που εστιάζουν στον γάμο».

Μια τέτοια ανάταξη των κεντρώων κομμάτων της Ευρώπης βασισμένη στις παραδοσιακές κεντρικές πεποιθήσεις τους θα παρουσιάσει στους ψηφοφόρους ένα ευρύτερο φάσμα επιλογών. Ωστόσο, μια ολοκληρωμένη στρατηγική για την αντιμετώπιση του λαϊκισμού αναφέρεται όχι μόνο στο τι θα πρέπει να κάνουν τα καθιερωμένα κόμματα αλλά και τι πρέπει να σταματήσουν να κάνουν.

Κατ’ αρχήν, οι επιδείξεις οργής σχετικά τον λαϊκισμό από τα καθιερωμένα πολιτικά κόμματα μπορεί να είναι ηθικά δικαιολογημένες. Και παρ’όλο που μια στρατηγική καραντίνας θα μπορούσε να είναι χρήσιμη για την αντιμετώπιση των βίαιων εξτρεμιστών, μια τέτοια στρατηγική θα αποτύχει κατά των λαϊκιστών. Η συσπείρωση του κατεστημένου στην ομόφωνη αγανάκτηση, έχει μέχρι στιγμής μόνο ενισχύσει την λαϊκίστικη αφήγηση κατά των ελίτ. Το ίδιο έχει κάνει και η δαιμονοποίηση της λαϊκιστικής ψήφου ως «εθνική ντροπή» [12] και η έκκληση προς τις Υπηρεσίες πληροφοριών [13] να ασχοληθούν με τα νέα κόμματα. Οι ψηφοφόροι που αισθάνονται αποκλεισμένοι δεν γίνεται να κερδηθούν πίσω με ύβρεις.

Το 1953, ο Γερμανός ποιητής Μπέρτολντ Μπρεχτ έγινε μάρτυρας ενός πολύ διαφορετικού παραδείγματος δημόσιας δυσαρέσκειας. Καθώς οι εργαζόμενοι του Ανατολικού Βερολίνου κατέβηκαν στους δρόμους σε μια πράξη διαμαρτυρίας ενάντια στην νομενκλατούρα του Σοσιαλιστικού Κόμματος, ο Μπρεχτ υπενθύμισε στους σοκαρισμένους ηγέτες του κόμματος μια δυσάρεστη αλήθεια: Μια κυβέρνηση που έχει χάσει την εμπιστοσύνη του λαού δεν μπορεί απλά να «διαλύσει τον λαό και να εκλέξει έναν άλλο». Αυτό αντηχεί σίγουρα και σήμερα. Ο θρήνος για τους αποξενωμένους ψηφοφόρους δεν αποτελεί επιλογή. Η επανεισαγωγή βιώσιμων πολιτικών εναλλακτικών λύσεων είναι.

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/europe/2016-06-03/rise-populism-...

Σύνδεσμοι:
[1] http://blog.berenberg.de/the-politics-of-brexit-a-german-view/
[2] https://www.das-parlament.de/2011/12/Thema/33820905/313130
[3] http://www.spiegel.de/international/germany/a-902377.html
[4] http://www.dw.com/en/opinion-the-problem-to-the-right-of-the-cdu/a-17893674
[5] http://www.theguardian.com/commentisfree/2015/may/23/labour-win-working-...
[6] http://www.faz.net/aktuell/politik/oesterreich-waehler-von-norbert-hofer...
[7] http://library.fes.de/pdf-files/dialog/11577.pdf
[8] http://www.newstatesman.com/politics/2015/08/jeremy-corbyn-labour-leader...
[9] http://www.krone.at/Oesterreich/Hoffnungen_naehren._nicht_Aengste_und_So...
[10] http://www.bundeskanzleramt.at/site/cob__63094/currentpage__0/6599/defau...
[11] http://dynamic.faz.net/download/2016/erklaerungberlinerkreis.pdf
[12] http://www.theguardian.com/world/2016/feb/08/tory-meps-pressure-ditch-al...
[13] http://www.dw.com/en/german-justice-minister-suggests-intelligence-servi...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition