Πώς να δημιουργηθεί μια κοινωνία των ίσων

Αυτές τις μέρες, η ισότητα συνήθως ορίζεται μαθηματικά, ως μια σύγκριση των οικονομικών θέσεων των ατόμων ή των ομάδων του πληθυσμού. Αυτή η έννοια έχει τις χρήσεις της. Αλλά η ισότητα θα πρέπει επίσης, και ίσως κυρίως, να καθορίζεται κοινωνικά, ως μέτρο των κοινοτικών δεσμών. Μια θεωρία ισότητας πρέπει να επικεντρώνεται στην δομή της κοινωνίας. Θα πρέπει να βασίζεται σε τρεις αρχές: Την αναγνώριση της μοναδικότητας των ανθρώπων (σε αντίθεση με τον ατομικισμό), την οργάνωση της αμοιβαιότητας (στην σχέση των πολιτών, του καθενός με τον άλλο), και την σύνθεση των κοινών χαρακτηριστικών (για την κοινότητα στο σύνολό της).

Η κλασική σύγχρονη επαναστατική ιδέα ήταν να καταργηθεί το προνόμιο και να δημιουργηθεί ένας κόσμος ομοίων, και σε παρόμοια κατάσταση, ανθρώπων (κάτι που εκφράζεται καλύτερα από την γαλλική λέξη semblable). Αλλά η ομοιότητα δεν απαιτεί ταυτοσημία, ούτε σημαίνει έλλειψη ατομικότητας ή αυτονομίας. Κάθε άτομο μπορεί να ξεχωρίσει λόγω των μοναδικών ιδιοτήτων που αυτός ή αυτή μόνο κατέχει, με την πολυμορφία να γίνεται το πρότυπο της ισότητας. Κάθε άτομο επιδιώκει την δική του διαδρομή και τον έλεγχο της ιστορίας του. Ο καθένας είναι παρόμοιος όντας μοναδικός και ασύγκριτος.

Η ισότητα που βασίζεται στην ιδιομορφία απαιτεί ένα είδος κοινωνίας που στηρίζεται όχι στην αφηρημένη καθολικότητα ούτε στον βασισμένο στην ταυτότητα κοινοτισμό, αλλά μάλλον στην δυναμική κατασκευή και αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων. Η μοναδικότητα δεν είναι ένα σημάδι απόσυρσης από την κοινωνία (ο ατομικισμός ως καταφύγιο ή απόσχιση). Αντίθετα, σηματοδοτεί μια προσδοκία αμοιβαιότητας, αμοιβαίας αναγνώρισης. Αυτό σηματοδοτεί την έλευση μιας πλήρως δημοκρατικής εποχής [4]: Η βάση της κοινωνίας δεν βρίσκεται στην φύση, αλλά μόνο σε μια κοινή φιλοσοφία ισότητας. Η δημοκρατία ως ένα είδος πολιτικού καθεστώτος αντικατοπτρίζεται από την δημοκρατία ως μια μορφή της κοινωνίας.

Όσον αφορά τις σχέσεις που τα άτομα διατηρούν το ένα με το άλλο, ο Tocqueville υποστήριξε ότι ο εγωισμός είναι «για τις κοινωνίες ό,τι η σκουριά για το μέταλλο». Και σήμερα, η πιο σημαντική πηγή της διάβρωσης είναι η απουσία της αμοιβαιότητας. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι η πολιτική δέσμευση αποτελεί προϋπόθεση: Οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να συνεισφέρουν προσπάθειες ή κεφάλαια εάν πιστεύουν ότι οι άλλοι πολίτες θα κάνουν το ίδιο. Αντίθετα, οποιαδήποτε αντιληπτή διακοπή της αμοιβαιότητας μπορεί να οδηγήσει σε απόσυρση με την μια μορφή ή την άλλη. Η ανισότητα είναι αισθητή πιο έντονα όταν οι πολίτες πιστεύουν ότι οι κανόνες εφαρμόζονται με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικούς ανθρώπους. Απεχθάνονται τα διπλά μέτρα και σταθμά και εκείνους που καταφέρνουν να χειραγωγήσουν το παιχνίδι προς όφελός τους. Τέτοια συναισθήματα αποτελούν μια κρίσιμη πηγή κοινωνικής δυσπιστίας, η οποία με την σειρά της υπονομεύει την νομιμοποίηση του κράτους πρόνοιας, ενισχύει την αποστροφή τους φόρους, νομιμοποιεί τις διάφορες μορφές του αυτο-βολέματος (ως δικαιολογημένη αποζημίωση για τις καταπατήσεις των άλλων), και διαβρώνει το δημόσιο πνεύμα.

Μια γενική αίσθηση ότι η αμοιβαιότητα έχει κλονιστεί κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει τροφοδοτήσει τις απογοητεύσεις που έχουν αξιοποιηθεί από εξτρεμιστικά πολιτικά κινήματα σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες -ομάδες που κατευθύνουν τα πυρά τους σε προνομιούχες ελίτ και σε φτωχούς μετανάστες, αμφότεροι οι οποίοι υποτίθεται ότι εκμεταλλεύονται τους υποτιθέμενα σκληρά εργαζόμενους, την μεσαία και την εργατική τάξη. Η αποκατάσταση της αμοιβαιότητας, ως εκ τούτου, αποτελεί ένα κρίσιμο πρώτο βήμα προς την δημιουργία μιας κοινωνίας ίσων. Η ισότητα ως αμοιβαιότητα σημαίνει πάνω απ' όλα την ίση μεταχείριση και την [ίση] συμμετοχή. Η κατάχρηση των συστημάτων πρόνοιας και φόρων [12] πρέπει να αποτρέπεται σθεναρά, προκειμένου να διατηρηθεί η εμπιστοσύνη σε αυτούς τους θεσμούς καθώς και η παροχή εύνοιας σε ειδικά συμφέροντα και οποιαδήποτε έλλειψη ισότητας ή διαφάνειας στις λειτουργίες του κράτους, γενικότερα.

Περίπατος στην Μανίλα, στις Φιλιππίνες, τον Ιανουάριο του 2014. GETTY IMAGES / AFP / NOEL CELIS
-------------------------------------------------------------------

Το τρίτο στοιχείο που απαιτείται για μια κοινωνία ίσων είναι η ανάπτυξη κάποιας αίσθησης κοινότητας για την κοινωνία στο σύνολό της. Η πολιτική ιθαγένεια και η έννοια των ανθρωπίνων δικαιωμάτων που πηγαίνει μαζί της έχουν αναδιαμορφώσει ακριβώς την ιδέα του ατόμου. Αλλά η ιθαγένεια είναι επίσης μια κοινωνική μορφή. Ο πολίτης δεν είναι απλώς ένα άτομο προικισμένο με ορισμένα δικαιώματα˙ επίσης ορίζεται από την σχέση του με τους άλλους, τους συμπολίτες του. Αυτό που η Γαλλίδα γλωσσολόγος Émile Benveniste μάς λέει για την ετυμολογία της λέξης civis είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό από αυτή την άποψη. Το λατινικό civis, υποστήριξε, ήταν αρχικά ένας όρος που εφαρμοζόταν σε ανθρώπους που μοιράζονταν το ίδιο ενδιαίτημα. Σιωπηρή στην έννοια της λέξης ήταν μια συγκεκριμένη ιδέα αμοιβαιότητας. Ήταν, επομένως ένας όρος σχετικής τάξεως, όπως μπορεί να φανεί από την σύγκριση με την ρίζα των σανσκριτικών και γερμανικών λέξεων για τον «φίλο», τον «συγγενή» και τον «σύμμαχο». Ο civis ήταν ένας άνθρωπος που ενωνόταν με τους ομολόγους του στην κατασκευή μιας civitas, μιας κοινής κοινωνίας. Προτείνω τον όρο «κοινοτικότητα» (commonality) ως όνομα για αυτήν την διάσταση της ιδιότητας του πολίτη, την ιθαγένεια ως κοινωνική μορφή, διακριτή από τον νομικό ορισμό της.