Ο Πούτιν ξεμένει από επιλογές στην Ουκρανία

Οι κυβερνήσεις ξεκινούν πολέμους επιδιώκοντας διάφορους στόχους, από την κατάκτηση εδαφών έως την αλλαγή του καθεστώτος ενός εχθρικού κράτους και την υποστήριξη ενός πολιορκημένου συμμάχου. Μόλις ξεκινήσει ένας πόλεμος, το διακύβευμα αυξάνεται αμέσως. Είναι ένα από τα παράδοξα του πολέμου ότι, ακόμη και όταν οι αρχικοί στόχοι του απομακρύνονται ή παραμερίζονται, η αναγκαιότητα να μη θεωρηθεί κανείς ως ο ηττημένος αυξάνεται σε σημαντικότητα -έχει τόση σημασία, μάλιστα, που ακόμη και αν η νίκη δεν είναι πλέον δυνατή, οι κυβερνήσεις θα επιμείνουν να δείξουν ότι δεν έχουν ηττηθεί.

Ουκρανός στρατιώτης κοντά στην πόλη της Μπαχμούτ, στην Ουκρανία, τον Ιούλιο του 2023. Sofiia Gatilova / Reuters
---------------------------------------------------

Το πρόβλημα με την ήττα υπερβαίνει την αποτυχία της επίτευξης στόχων ή ακόμη και την ανάγκη εξήγησης των δαπανών σε αίμα και πλούτο για ελάχιστα οφέλη: η ήττα θέτει υπό αμφισβήτηση την σοφία και την ικανότητα της κυβέρνησης. Η αποτυχία στον πόλεμο μπορεί να προκαλέσει την πτώση μιας κυβέρνησης. Αυτός είναι συχνά ο λόγος για τον οποίο οι κυβερνήσεις συνεχίζουν να διεξάγουν πολέμους: η παραδοχή της ήττας θα μπορούσε να καταστήσει δυσκολότερη την διατήρηση της εξουσίας.

Όλες αυτές οι δυναμικές είναι εμφανείς στον πόλεμο της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας. Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, έθεσε ως στόχους του την «αποναζιστικοποίηση» και την «αποστρατιωτικοποίηση» της Ουκρανίας. Με τον πρώτο, προφανώς εννοούσε την αλλαγή καθεστώτος, οπότε ο πόλεμος ήταν σαφώς αποτυχημένος. Η θέση του Ουκρανού προέδρου, Βολοντίμιρ Ζελένσκι, είναι τόσο ισχυρή όσο ποτέ. Όσον αφορά την αποστρατιωτικοποίηση, η Ουκρανία οδεύει προς το να γίνει η πιο στρατιωτικοποιημένη χώρα στην Ευρώπη. Πολλοί από τους ρωσόφωνους στην Ουκρανία, για λογαριασμό των οποίων ο Πούτιν ισχυριζόταν ότι ενεργούσε, προτιμούν τώρα να μιλούν ουκρανικά, ενώ οι ρωσόφωνες περιοχές της Ντονμπάς έχουν χτυπηθεί, αποβιομηχανοποιηθεί, και ερημωθεί εξαιτίας αυτού του καταστροφικού πολέμου.

Οι ρωσικές δυνάμεις απέτυχαν να αναλάβουν τον πλήρη έλεγχο οποιασδήποτε από τις τέσσερις περιοχές ή διοικητικές περιφέρειες -Nτονέτσκ, Λουχάνσκ, Χερσώνα, και Ζαπορίζια- που ο Πούτιν διεκδίκησε για την Ρωσία τον Σεπτέμβριο του 2022. Μεγάλο μέρος του εδάφους που είχε αρχικά καταληφθεί μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή έχει παραχωρηθεί και ακόμη περισσότερο χάνεται, αν και αργά, κατά την διάρκεια της τρέχουσας ουκρανικής επίθεσης. Πριν από τον Φεβρουάριο του 2022, η Ρωσία μπορούσε να είναι σίγουρη ότι η Ουκρανία δεν θα ήταν σε θέση να αμφισβητήσει την παράνομη προσάρτηση της Κριμαίας, αλλά τώρα ακόμη και η κατοχή της χερσονήσου από την Ρωσία δεν είναι πλέον σίγουρη. Η Ουκρανία εξακολουθεί να ελπίζει ότι οι πολεμικοί στόχοι της -η απελευθέρωση όλων των κατεχόμενων εδαφών και η αποκατάσταση των συνόρων που δημιουργήθηκαν το 1991- μπορούν να επιτευχθούν. Ακόμη και αν η τρέχουσα επίθεση της Ουκρανίας αποτύχει, η Ρωσία δεν διαθέτει προς το παρόν τη μαχητική ισχύ για να εκμεταλλευτεί το πλεονέκτημα και να καταλάβει περισσότερα εδάφη.

Ο Πούτιν δεν είναι κοντά στην επίτευξη κανενός από τους πολεμικούς του στόχους, ενώ το τίμημα του παιχνιδιού του μεγαλώνει όλο και πιο απότομα. Μπορεί, βέβαια, να πιστεύει ότι τουλάχιστον κάποιοι από τους αρχικούς του στόχους είναι ακόμη εφικτοί, ή να παρηγορηθεί από τους αναλυτές στην Δύση που είναι πεπεισμένοι ότι το καλύτερο που μπορεί να ελπίζει η Ουκρανία είναι ένα στρατιωτικό αδιέξοδο. Αλλά ο Ρώσος ηγέτης δεν έχει δείξει ποτέ ότι είναι ικανοποιημένος με ένα αδιέξοδο. Θέλει μια λύση στην οποία μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι ο ξεκάθαρος νικητής. Όταν του ζητείται η διαπραγμάτευση, ακόμη και από συμπαθούντες συνομιλητές, για παράδειγμα από την Αφρική, εξακολουθεί να απαιτεί από την Ουκρανία να αναγνωρίσει τις προσαρτήσεις των τεσσάρων περιφερειών, κάτι που θα προϋπέθετε ότι το Κίεβο θα παραδώσει περισσότερα εδάφη στη Μόσχα. Αυτό είναι σαφές ότι δεν πρόκειται να συμβεί.

Αν ο Πούτιν αποδεχόταν μια κατάπαυση του πυρός με βάση τις σημερινές θέσεις, αυτό θα μείωνε την απειλή για την Κριμαία και θα επέτρεπε την ρωσική κατοχή αυτού που είναι ακόμα ένα σημαντικό κομμάτι του ουκρανικού εδάφους. Θα επιβεβαίωνε, ωστόσο, ότι κανένας από τους στόχους του Πούτιν δεν έχει επιτευχθεί. Αυτό θα γινόταν ακόμη πιο εμφανές αν οι συζητήσεις γύρω από μια κατάπαυση του πυρός οδηγούσαν σε πιέσεις προς τις ρωσικές δυνάμεις να εγκαταλείψουν κάποια από τα εδάφη που έχουν καταλάβει. Το να μείνει κανείς με κομμάτια ουκρανικού εδάφους με εχθρικούς πληθυσμούς, τεράστιους λογαριασμούς ανοικοδόμησης, και μακρές γραμμές μετώπου με μια αήττητη Ουκρανία, δεν θα έμοιαζε με μεγάλη νίκη -ιδιαίτερα αν συγκριθεί με τις πολλές απώλειες που έχουν υποστεί οι ρωσικές δυνάμεις, την υποβάθμιση του ρωσικού στρατού, την παραπαίουσα ρωσική οικονομία, και το πλήγμα στο κύρος της Ρωσίας ως μεγάλης και ισχυρής δύναμης. Μόλις σταματήσουν οι μάχες και τα στρατεύματα αρχίσουν να επιστρέφουν στην πατρίδα τους, θα υπάρξει ένας εθνικός απολογισμός, ο οποίος δεν θα έχει καλό αντίκτυπο στον Πούτιν.

Αλλά τώρα, ο Πούτιν πρέπει να αντιμετωπίσει μια ακόμη πιο ανησυχητική πιθανότητα: ας υποθέσουμε ότι ο απολογισμός δεν μπορεί να αναβληθεί και θα έρθει πριν από την οριστική λήξη των μαχών, όχι μετά. Όλες οι τάσεις -στρατιωτικές, οικονομικές, διπλωματικές- συνεχίζουν να δείχνουν προς την λάθος κατεύθυνση και ο Πούτιν δεν έχει καμία πειστική εξήγηση για το πώς μπορεί να σωθεί η κατάσταση. Ο Ρώσος πρόεδρος βρίσκεται εγκλωβισμένος χωρίς καλές επιλογές. Ίσως μάλιστα να γνωρίζει ήδη ότι ο απολογισμός έχει αρχίσει.

ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΕΣ ΜΥΘΟΠΛΑΣΙΕΣ

Οι ρωσικές ελίτ γνωρίζουν πολύ καλά ότι ο πόλεμος ήταν μια τρομερή αστοχία και πάει άσχημα. Δεν έχουν την τάση να κάνουν πολλά γι' αυτό, επειδή φοβούνται τον Πούτιν και έναν χαοτικό κόσμο χωρίς αυτόν. Είναι αρκετά πατριώτες ώστε να πιστεύουν ότι παρά την πρόσθετη πίεση, το σύστημα μπορεί με κάποιον τρόπο να λειτουργήσει και ότι η χώρα θα τα καταφέρει. Είναι στην πρώτη γραμμή του μετώπου που η έκταση της αστοχίας έχει γίνει αναπόφευκτη και όπου υπάρχουν οι περισσότερες ενδείξεις διαφωνίας. Η σύντομη ανταρσία της ομάδας μισθοφόρων Wagner είχε να κάνει σε μεγάλο βαθμό με την επιθυμία του ηγέτη της, Γιεβγκένι Πριγκόζιν, να προστατεύσει το επιχειρηματικό του μοντέλο από το Υπουργείο Άμυνας. Αλλά ο Prigozhin αξιοποίησε επίσης μια ευρύτερη δυσαρέσκεια για την ανώτατη διοίκηση της Ρωσίας και για την χωρίς φαντασία στρατηγική της, τις σπάταλες τακτικές της, και τις διεφθαρμένες πρακτικές της.

Ο Πριγκόζιν έχασε τον άμεσο αγώνα εξουσίας, τον οπλισμό, και τις επιχειρήσεις του, αν όχι, ακόμη, την ζωή ή την ελευθερία του. Αντιμετωπίζοντας τον πρώην άνθρωπο εμπιστοσύνης του, ο Πούτιν έδειξε περισσότερο τρωτότητα παρά αδυναμία. Το αποτέλεσμα κατέστησε πολύ πιο δύσκολο να υποβιβάσει τον υπουργό Άμυνάς του, Σεργκέι Σοϊγκού, ή τον ανώτατο διοικητή, Βαλέρι Γκεράσιμοφ, παρά την αποδεδειγμένη ανικανότητά τους και την απώλεια υποστήριξης μεταξύ της τάξης των αξιωματικών. Αλλά η αφοσίωση προηγείται. Είναι οι στρατιωτικοί αξιωματούχοι οι οποίοι συνδέονται στενά με τον Πριγκόζιν που έχουν παραγκωνιστεί.

Εν τω μεταξύ, ο Γκεράσιμοφ φαίνεται ότι απέλυσε τον στρατηγό Ivan Popov, διοικητή της 58ης Στρατιάς Αεράμυνας Συνδυασμένων Όπλων, αφού παραπονέθηκε με πικρία για τις συνθήκες που επιβλήθηκαν στα στρατεύματά του, τα οποία κατά τα λεγόμενά του «μαχαιρώθηκαν πισώπλατα». Τα παράπονα στα οποία έδωσε φωνή ο Popov είναι ευρέως διαδεδομένα και δεν πρόκειται να εξαφανιστούν, ειδικά αν η Ουκρανία συνεχίσει να διαταράσσει την ρωσική διοικητική μέριμνα, και δεν είναι σαφές τι μπορούν να κάνουν οι Ρώσοι διοικητές για να τα αντιμετωπίσουν. Η ρωσική απάντηση στην προέλαση των ουκρανικών δυνάμεων ήταν να διοχετεύσει τα πάντα στις αντεπιθέσεις. Αυτό έχει οδηγήσει σε κάποιες έντονες εμπλοκές και περιστασιακές επιτυχίες, αλλά ο στρατός της Ουκρανίας έχει προσαρμοστεί μετά τις πρώτες απογοητεύσεις και συνεχίζει να έχει την πρωτοβουλία και την μεγαλύτερη δυναμική.

Καθώς αυτές οι εξελίξεις υπονομεύουν το ηθικό των δυνάμεων της πρώτης γραμμής, διαβρώνουν επίσης την εμπιστοσύνη της ελίτ, ακόμη και την θέση του Πούτιν. Οι προηγούμενες ρωσικές οπισθοδρομήσεις, ή τουλάχιστον εκείνες της κλίμακας που δεν μπορούσαν να κρυφτούν, προκάλεσαν σημαντικές αλλαγές στην ρωσική στρατηγική. Μετά την αποτυχία της αρχικής μάχης για το Κίεβο, δόθηκε εκ νέου έμφαση στη Ντονμπάς. Μετά το επίτευγμα της Ουκρανίας στο Χάρκοβο τον Σεπτέμβριο του 2022, η Μόσχα αποφάσισε να αυξήσει το διακύβευμα με πιο φιλόδοξους πολεμικούς στόχους, μαζική κινητοποίηση, και εκστρατεία βομβαρδισμών κατά των κρίσιμων υποδομών της Ουκρανίας. Μέχρι στιγμής, η πιο ουσιαστική απάντηση ήταν τιμωρητική: τερματισμός της συμφωνίας που επέτρεπε στην Ουκρανία να εξάγει σιτηρά και στην συνέχεια χτύπημα του ουκρανικού λιμανιού της Οδησσού.

Αν υπάρξει άλλη μια μεγάλη νίκη για την Ουκρανία (και τίποτα δεν είναι εγγυημένο εδώ), δεν είναι σαφές ποιες επιλογές θα είναι διαθέσιμες για να παράσχουν στη Μόσχα μια πιο αποτελεσματική στρατηγική. Η επιλογή θα ήταν δυσάρεστη για τον Πούτιν: πρέπει είτε να επιβεβαιώσει ότι η Ρωσία χάνει έναν περιττό πόλεμο είτε να επιμείνει στην διεξαγωγή ενός πολέμου που δεν μπορεί να κερδηθεί.

Μια διέξοδος από ένα τέτοιο δίλημμα θα μπορούσε να είναι να βάλει ο Πούτιν τους προπαγανδιστές του να επινοήσουν μια ιστορία για να εξηγήσουν γιατί, παρά την εμφάνιση της ήττας, η Ρωσία στην πραγματικότητα κέρδισε. Η πιο απλή ιστορία που μπορεί να πει είναι ότι ο πόλεμος της Ρωσίας δεν είναι με την Ουκρανία, αλλά με το ΝΑΤΟ. Το Κρεμλίνο έχει ήδη πει αυτή την ιστορία για να εξηγήσει τις ρωσικές οπισθοδρομήσεις και να δείξει το πώς η Ουκρανία ενεργεί ως πράκτορας της Δύσης. Το αφήγημα θα μπορούσε να μετατραπεί σε μια ηρωική αφήγηση για το πώς, ενάντια σε όλες τις πιθανότητες, η Ρωσία επέζησε από την οργή της ισχυρότερης συμμαχίας του κόσμου. Αλλά αυτή η ιστορία είναι επίσης, από την ρωσική οπτική γωνία, υποδεέστερη διότι αν η Ρωσία βρισκόταν πραγματικά σε πόλεμο με το ΝΑΤΟ, δεν θα είχε καμία πιθανότητα νίκης. Όπως και να έχει, κάθε νέα πρωτοβουλία των χωρών του ΝΑΤΟ για την υποστήριξη της Ουκρανίας ακολουθείται από τρομερές προειδοποιήσεις από τη Μόσχα, συνήθως από τις επαναλαμβανόμενες απειλές του πρώην προέδρου, Ντμίτρι Μεντβέντεφ, για τα τρομερά, απροσδιόριστα αντίποινα που θα ακολουθήσουν. Τέτοιες επικλήσεις του ολέθρου δεν έχουν ακόμη αποτρέψει τους συμμάχους της Ουκρανίας.

Η Μόσχα προέβαλε ένα πιο εύλογο επιχείρημα πέρυσι, ισχυριζόμενη ότι ο συνδυασμός της ενεργειακής στενότητας της Ευρώπης και της ανησυχίας για το κόστος θα οδηγούσε την Δύση να μειώσει την στήριξή της στην Ουκρανία. Ίσως ο Πούτιν ελπίζει τώρα να επιτύχει το ίδιο αποτέλεσμα με την έλλειψη τροφίμων, παρόλο που αυτό θα βλάψει κατά τα άλλα συμπαθούσες χώρες. Ίσως να απογοητευτεί: παρόμοιες ενέργειες δεν έχουν ακόμη κάμψει την Δυτική υποστήριξη προς την Ουκρανία. Τους τελευταίους έξι μήνες, περισσότερα και καλύτερα όπλα έχουν παραδοθεί στο Κίεβο. Από ορισμένες απόψεις, οι χώρες του ΝΑΤΟ υπόκεινται στις ίδιες πιέσεις που δέχεται και η Ρωσία˙ το να μην χάσει είναι επίσης ζωτικό συμφέρον της Δύσης.

Ο ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ

Προφανώς, αυτός είναι ο πόλεμος που θα κερδίσει ή θα χάσει η Ουκρανία, όχι το ΝΑΤΟ, αλλά αφού δεσμεύτηκε τόσο πολύ στον ουκρανικό αγώνα, η συμμαχία δεν θα τολμήσει να κάνει πίσω τώρα, ειδικά όταν έχει επενδύσει τόσα πολλά στον εξοπλισμό της χώρας για να πολεμήσει και να επικρατήσει. Η εξεύρεση των πόρων για την υποστήριξη της Ουκρανίας μπορεί να αποτελέσει πρόκληση, αλλά πρόκειται για μια πραγματικά συλλογική προσπάθεια, με τους περισσότερους συμμάχους των ΗΠΑ να συνεισφέρουν σημαντικά οικονομικά και υλικά. Η Ουκρανία είναι ενωμένη και αποτελεσματική στον αγώνα της. Επιπλέον, μια ρωσική νίκη θα αποτελούσε γεωπολιτική καταστροφή για το ΝΑΤΟ, θέτοντας τον πολύ μεγαλύτερο κίνδυνο ενός ολοκληρωτικού πολέμου μεταξύ της συμμαχίας και της Ρωσίας. Καλύτερα η Ρωσία να απωθηθεί από την Ουκρανία, με τον στρατό της να υποβαθμίζεται στην διαδικασία.

Τα κύρια ερωτήματα που αντιμετωπίζει το ΝΑΤΟ αφορούν την προοπτική αλλαγής της αμερικανικής κυβέρνησης -και την αλλαγή της πολιτικής για την Ουκρανία που μπορεί να συνεπάγεται- και τις ανησυχίες ότι η Ουκρανία δεν έχει την ικανότητα να κάνει σημαντική στρατιωτική πρόοδο. Το πρώτο ερώτημα δεν θα απαντηθεί μέχρι τον Νοέμβριο του 2024˙ το δεύτερο θα απαντηθεί τις επόμενες εβδομάδες και μήνες.

Ακόμη και αν η πρόοδος είναι πιο αργή από όσο ελπίζεται, η Ουκρανία δεν θα έχει κανένα ενδιαφέρον για μια κατάπαυση του πυρός όσο η Ρωσία κατέχει τόσο μεγάλο μέρος της γης της και εξαθλιώνει όσους ζουν υπό την κατοχή της. Το Κίεβο υποθέτει ότι η Μόσχα θα χρησιμοποιήσει οποιαδήποτε εκεχειρία για να ανασυγκροτήσει τις δυνάμεις της για τον επόμενο γύρο μαχών. Η ανάκαμψη και η ανασυγκρότηση στη μεταπολεμική Ουκρανία θα θέσει τρομακτικές προκλήσεις και θα εγείρει άβολα ερωτήματα σχετικά με τις εκτιμήσεις και τις αποφάσεις που ελήφθησαν πριν και κατά την διάρκεια των μαχών. Αλλά σε αντίθεση με την εκ των υστέρων άποψη στην Ρωσία, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία στην Ουκρανία ότι πρόκειται για έναν πόλεμο που έπρεπε να διεξαχθεί και θα μπορούσε να χαθεί.

Ο Πούτιν μπορεί απλώς να προσπαθήσει να περιμένει, αλλά δεδομένων των αυξανόμενων πιέσεων χρειάζεται μια στρατηγική για να δείξει ότι η Ρωσία έχει ακόμη δρόμο προς τη νίκη. Αυτό που κάνει ο Πούτιν θα πρέπει με την σειρά του να διαμορφώσει τις ουκρανικές ενέργειες. Το Κίεβο μπορεί να εντείνει τις ανησυχίες στη Μόσχα, αποδεικνύοντας ότι κανένα τμήμα της Ρωσίας δεν είναι ασφαλές, τιμωρώντας τις ρωσικές δυνάμεις στο μέτωπο, και με κάθε ευκαιρία απελευθερώνοντας εδάφη, ακόμη και αν δεν είναι ακριβώς αυτό που σκόπευαν οι στρατιωτικοί σχεδιαστές. Ετούτος έχει γίνει ένας πόλεμος αντοχής. Ακριβώς όπως ο Πούτιν πρέπει να ελπίζει ότι η Ουκρανία και οι Δυτικοί υποστηρικτές της θα κουραστούν πριν από την Ρωσία, η Ουκρανία και οι υποστηρικτές της πρέπει να δείξουν ότι μπορούν να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις του πολέμου για όσο διάστημα χρειαστεί.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Politics-Command-Lawrence-Freedman/dp/0197540678

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/ukraine/putin-running-out-options-ukraine

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition