Το πραγματικό νόημα του πραξικοπήματος στον Νίγηρα

Μετά την ανατροπή του δημοκρατικά εκλεγμένου προέδρου του Νίγηρα τον Ιούλιο από μια ομάδα ανώτερων στρατιωτικών, ο μαχόμενος (αλλά τότε ακόμη ζωντανός) Ρώσος μισθοφόρος ηγέτης, Yevgeny Prigozhin, παρομοίασε το πραξικόπημα με μια δεύτερη ανεξαρτησία για την δυτικοαφρικανική χώρα. «Αυτό που συνέβη στον Νίγηρα δεν είναι τίποτα άλλο από τον αγώνα του λαού του Νίγηρα με τους αποικιοκράτες του», είπε σε ένα φωνητικό μήνυμα που αναρτήθηκε στο Telegram. «Με τους αποικιοκράτες που προσπαθούν να επιβάλουν τους δικούς τους κανόνες ζωής στους [Νιγηριανούς] και τις προϋποθέσεις τους και να τους κρατήσουν στην κατάσταση στην οποία βρισκόταν η Αφρική πριν από εκατοντάδες χρόνια».

Υποστηρικτής του πραξικοπήματος στον Νίγηρα κρατά μια πινακίδα που γράφει «Γκρεμίστε την Γαλλία» στη Νιαμέι, στον Νίγηρα, τον Αύγουστο του 2023. Mahamadou Hamidou / Reuters
------------------------------------------

Ίσως δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι η άποψη του Prigozhin για το πραξικόπημα ήρθε σε έντονη αντίθεση με εκείνη των περισσότερων Αφρικανών ηγετών, των βορειοαμερικανικών και ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και της Οικονομικής Κοινότητας των Δυτικοαφρικανικών Κρατών, οι οποίοι καταδίκασαν έντονα την στρατιωτική κατάληψη [της εξουσίας]. Αλλά ο αρχηγός των μισθοφόρων της Βάγκνερ δεν ήταν ο μόνος που παρουσίαζε τις Δυτικές χώρες -και ιδιαίτερα την Γαλλία- ως συνωμότες που είχαν συνωμοτήσει για να κρατήσουν την Αφρική σε μια μόνιμη κατάσταση υποταγής. Τέτοια είναι η επικρατούσα άποψη στον Νίγηρα, ο οποίος κυβερνιόταν από την Γαλλία μέχρι το 1960 και όπου η Γαλλία στάθμευσε ένα μεγάλο απόσπασμα αντιτρομοκρατικών δυνάμεων στο πλαίσιο μιας συμφωνίας με την προηγούμενη κυβέρνηση. Η άποψη αυτή είναι επίσης ευρέως διαδεδομένη στις πρώην γαλλικές αποικίες σε όλο το Σαχέλ, όπου πολλοί άνθρωποι έχουν απογοητευτεί από τις πολιτικές κυβερνήσεις που θεωρούν υποταγμένες στην Γαλλία και ως εκ τούτου καλωσορίζουν τους στρατιωτικούς ηγέτες ως απαραίτητο διορθωτικό μέσο.

Η προοπτική αυτή έχει δύο συμπληρωματικές όψεις, μια επικριτική για την Γαλλία και την Δύση και μια θετική για την Ρωσία, η οποία έχει τοποθετηθεί ως αντίπαλος της Δύσης και σύμμαχος των πρώην αποικιοκρατούμενων αφρικανικών χωρών. Και τα δύο ρεύματα κερδίζουν έδαφος στο Σαχέλ, γεγονός που εκδηλώθηκε στο πραξικόπημα του Νίγηρα καθώς και σε μισή ντουζίνα άλλα που προηγήθηκαν στην περιοχή. Τα αισθήματα αυτά έχουν τις ρίζες τους στην δίκαιη οργή για την συνεχιζόμενη επιρροή της Γαλλίας στις πρώην αποικίες της και τις αντιτρομοκρατικές πολιτικές της στο Σαχέλ, οι οποίες απέτυχαν να αποτρέψουν την εξάπλωση των τζιχαντιστικών κινημάτων στην Μπουρκίνα Φάσο, το Μάλι, και τον Νίγηρα, ειδικότερα. Η Γαλλία είχε συνεργαστεί με τις κυβερνήσεις καθεμιάς από αυτές τις χώρες για την καταπολέμηση των τρομοκρατών, πριν ανατραπούν.

Όμως οι συμπεριφορές αυτές δεν είναι τόσο βαθιά ριζωμένες όσο φαίνεται με την πρώτη ματιά: οι ελίτ και οι απλοί άνθρωποι σε όλο το Σαχέλ παραμένουν γοητευμένοι από την Δύση -τις ιδέες της, την οικονομική της γενναιοδωρία, και την πολιτική της τροχιά. Όχι μόνο χιλιάδες νέοι άνθρωποι ψηφίζουν με την στάση τους κάθε χρόνο μεταναστεύοντας σε Δυτικές χώρες, αλλά και η πνευματική και πολιτική ελίτ της περιοχής –πολλά μέλη της οποίας εκπαιδεύτηκαν σε Δυτικά πανεπιστήμια- παραμένει επίσης κολλημένη στην Δύση, ακόμη και αν ένας αυξανόμενος αριθμός από αυτά έχει πειστεί ότι αυτή είναι η ρίζα των προβλημάτων τους. Όλα τούτα υποδηλώνουν ότι, αν και κάποιο επίπεδο αντιδυτικών και φιλορωσικών αισθημάτων θα παραμείνει πιθανότατα -μια βολική διέξοδος για την οργή ενάντια στην πολιτική και οικονομική στασιμότητα-, οι πιο ισχυρές εκδηλώσεις αυτού του συναισθήματος θα μπορούσαν τελικά να εξασθενήσουν, δίνοντας στην Γαλλία και σε άλλες Δυτικές χώρες την ευκαιρία να αποκαταστήσουν το κύρος τους στην Δυτική Αφρική με μια λιγότερο σκληρή προσέγγιση στην περιοχή.

ΓΑΛΛΙΑ, ΦΥΓΕ!

Το πραξικόπημα στον Νίγηρα, κατά το οποίο ο πρόεδρος, Μοχάμεντ Μπαζούμ, αντικαταστάθηκε από μια χούντα υπό τον στρατηγό Αμπντουραχμάνε Τσιάνι, ήταν το τελευταίο σε μια σειρά στρατιωτικών επιθέσεων κατά συνταγματικά εκλεγμένων κυβερνήσεων στην Δυτική Αφρική. Το έκτο μέσα σε μόλις δύο χρόνια, μοιράζεται πολλά από τα χαρακτηριστικά των προηγούμενων στρατιωτικών ανατροπών στην Μπουρκίνα Φάσο, την Γουινέα, την Γουινέα Μπισάου, και το Μάλι, συμπεριλαμβανομένης της επιμονής των ηγετών του ότι ενεργούσαν από πατριωτικό καθήκον για να σώσουν την χώρα τους από την λαίλαπα της ανασφάλειας, της διαφθοράς, και της οικονομικής δυσπραγίας.

Μια άλλη ομοιότητα αφορά τους ρόλους της Γαλλίας και της Ρωσίας. Όπως και με τα προηγούμενα πραξικοπήματα, αυτό περιλάμβανε το θέαμα νεαρών ατόμων που ποδοπατούσαν γαλλικές σημαίες και έκαιγαν [σε φωτογραφία] τον Γάλλο πρόεδρο, Εμμανουέλ Μακρόν, ενώ τυλίγονταν με ρωσικές σημαίες και ανέμιζαν αφίσες με την εικόνα του Ρώσου προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν.

Η σημασία αυτών των συμβολικών πράξεων έχει ίσως υπερτιμηθεί, αλλά είναι σαφώς αντανάκλαση της πραγματικής και αυξανόμενης εχθρότητας προς το Παρίσι στις πρώην γαλλικές αποικίες της Δυτικής Αφρικής. France dégage! -σε ελεύθερη μετάφραση «Γαλλία, ξεκουμπίσου!»- είναι η διάθεση σε μεγάλο μέρος της περιοχής. Δεκάδες αντιγαλλικές συγκεντρώσεις έχουν οργανωθεί τα τελευταία χρόνια, ιδίως στο Μπενίν, την Μπουρκίνα Φάσο, το Καμερούν, το Τσαντ, το Μάλι, τον Νίγηρα, και την Σενεγάλη. Εξοργισμένοι διαδηλωτές έχουν έρθει αντιμέτωποι με αυτοκινητοπομπές του γαλλικού στρατού στο Μπενίν, τη Μπουρκίνα Φάσο, και τον Νίγηρα, έχουν πυρπολήσει την περίμετρο της γαλλικής πρεσβείας στη Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα, και έχουν αλλοιώσει ή καταστρέψει μνημεία που θεωρούνται ότι εξυμνούν το αποικιακό παρελθόν της Γαλλίας στο Καμερούν.

Η αφορμή για αυτές τις διαμαρτυρίες διέφερε από τόπο σε τόπο. Στη Μπουρκίνα Φάσο και τον Νίγηρα, μεγάλο μέρος της οργής προήλθε από την αντιληπτή φιλία μεταξύ των προηγούμενων πολιτικών κυβερνήσεων και των Γάλλων, ενώ στο Καμερούν, η απογοήτευση προήλθε από την γαλλική κριτική στην κυβέρνηση και τον κακό χειρισμό μιας τοπικής σύγκρουσης. Σε μεγάλο μέρος του Σαχέλ, η αντίληψη ότι τα γαλλικά στρατεύματα όχι μόνο απέτυχαν να περιορίσουν τις ισλαμιστικές εξεγέρσεις αλλά και τροφοδότησαν την εξάπλωσή τους δηλητηρίασε περαιτέρω την κατάσταση.

Αλλά πίσω από αυτά τα συγκεκριμένα παράπονα κρύβονται δυσαρέσκειες παλαιότερων εποχών. Αν και η πλειονότητα των χωρών της Δυτικής Αφρικής και του Σαχέλ απέκτησαν την ανεξαρτησία τους την δεκαετία του 1960, η Γαλλία εξακολουθεί να ασκεί σημαντική πολιτική και οικονομική επιρροή στις πρώην αποικίες της. Διατηρεί ευχάριστους δεσμούς με τις κυρίαρχες οικογένειες και ελίτ, συχνά σε άμεση σύγκρουση με την λαϊκή επιθυμία για αλλαγή. Και στο μυαλό πολλών, το Παρίσι συνεχίζει να κάνει κουμάντο, χειραγωγώντας το πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον προς όφελος των ελίτ που φαίνεται να έχουν μεγαλύτερη συμπάθεια για την Γαλλία παρά για τους πολίτες των χωρών τους. Ανεξάρτητα από το αν η αντίληψη αυτή είναι βάσιμη ή όχι, η Γαλλία δεν έχει κάνει καλό στον εαυτό της με τις επανειλημμένες στρατιωτικές επεμβάσεις στην περιοχή. Μεταξύ 1962 και 1995, η Γαλλία πραγματοποίησε 19 ξεχωριστές στρατιωτικές επεμβάσεις στην Αφρική˙ έκτοτε, έχει αναπτύξει στρατεύματα σε πολλές περιπτώσεις, μεταξύ άλλων για μεγάλες επιχειρήσεις στην Κεντροαφρικανική Δημοκρατία και το Μάλι. Και παρόλο που το Παρίσι υπερασπίζεται τις αποστολές αυτές ως απαραίτητες για την διαφύλαξη των συμφερόντων του ή την προστασία νόμιμων κυβερνήσεων, οι Αφρικανοί τείνουν να βλέπουν τις γαλλικές στρατιωτικές δράσεις ως ιμπεριαλισμό με άλλο όνομα.

Ακόμα και όταν δεν έχει εμπλακεί σε συγκρούσεις, η Γαλλία έχει αντιμετωπίσει επικρίσεις για το εκτεταμένο δίκτυο στρατιωτικών βάσεων που διαθέτει σε όλη την Αφρική. Οι εγκαταστάσεις αυτές έχουν γίνει ανεπιθύμητες υπενθυμίσεις συνθηκών στρατιωτικής συνεργασίας που είτε υπογράφηκαν μυστικά είτε θεωρείται ότι δέσμευσαν τους Αφρικανούς υπογράφοντες σε δυσμενείς πολιτικούς και οικονομικούς όρους. Το γεγονός ότι ο Μακρόν προσπάθησε να κατευνάσει τα αντι-γαλλικά αισθήματα υποσχόμενος τον Μάρτιο να μειώσει δραστικά την στρατιωτική παρουσία της Γαλλίας στην Αφρική μιλάει για την τοξικότητα αυτών των βάσεων.

Άλλα σύμβολα της διαρκούς επιρροής της Γαλλίας που ενοχλούν τους Δυτικοαφρικανούς είναι η συνεχιζόμενη χρήση του φράγκου CFA -του περιφερειακού νομίσματος, ενός αποικιακού απομειναριού που είναι συνδεδεμένο με το ευρώ- και το καθεστώς της γαλλικής ως επίσημης γλώσσας στις περισσότερες πρώην γαλλικές αποικίες. Όταν τον Ιούλιο το Μαλί εγκατέλειψε τα γαλλικά ως επίσημη γλώσσα του -υποβιβάζοντάς τα σε «γλώσσα εργασίας» και αντικαθιστώντας τα με 13 τοπικές γλώσσες- η εν πολλοίς συμβολική κίνηση χαιρετίστηκε από ορισμένες πλευρές ως ένα καθυστερημένο νεύμα προς την εθνική ταυτότητα.

ΨΕΥΤΙΚΗ ΑΝΕΞΑΡΤΗΣΙΑ;

Αλλά αν η άνοδος του αντι-γαλλικού αισθήματος έχει να κάνει σε μεγάλο βαθμό με την ανάμειξη του Παρισιού στο παρελθόν και το παρόν στην Αφρική, πρέπει επίσης να εξεταστεί στο πλαίσιο του ευρύτερου αντι-Δυτικού αισθήματος στην ήπειρο. Αν και τα αισθήματα αυτά έχουν τις ρίζες τους ομοίως στο αποικιοκρατικό παρελθόν, η πρόσφατη άνοδός τους μπορεί να αποδοθεί εν μέρει στην άνοδο της ρητορικής της «αποαποικιοκρατίας» μεταξύ της αφρικανικής διανοητικής και, σε κάποιο βαθμό, πολιτικής ελίτ.

Με σκεπτικισμό, αν όχι με περιφρόνηση, απέναντι στο αρχικό κίνημα αποαποικιοποίησης που τροφοδότησε την πολιτική ανεξαρτησία της Αφρικής, αυτή η σχολή σκέψης υποστηρίζει ότι οι πρώην αποικιοκρατούμενες χώρες παραμένουν δέσμιες των Δυτικών επιστημολογιών και ιδεών -με αποτέλεσμα οι θεωρητικά ανεξάρτητες αφρικανικές χώρες να έχουν στην πραγματικότητα ελάχιστη ή και καθόλου δράση. Για τους μελετητές της αποαποικιοκρατίας, η μόνη λύση είναι οι πρώην αποικίες να απαρνηθούν τις Δυτικές φιλοσοφίες και τα Δυτικά πλαίσια υπέρ των υποτιθέμενων αυτοχθόνων. Παρ' όλη την εξόφθαλμη ασυνέπειά του, ο αποαποικιακός λόγος έχει κατακτήσει την φαντασία όχι μόνο της αφρικανικής ακαδημαϊκής κοινότητας (όπως μαρτυρά ο τεράστιος όγκος των βιβλίων, των άρθρων σε περιοδικά, και των παρουσιάσεων σε συνέδρια που υποτίθεται ότι «αποαποικιοποιούν» το ένα ή το άλλο πράγμα), αλλά και του πραγματικού κόσμου της χάραξης αφρικανικής πολιτικής, της διεθνούς βοήθειας, και της διπλωματίας -όλα αυτά έχουν αποτελέσει στόχους παρόμοιων προσπαθειών αποαποικιοποίησης.

Παραδόξως, επιδιώκοντας να καθαρίσει την Αφρική από τις Δυτικές ιδέες, ο αποαποικιακός λόγος τροφοδότησε μια αφρικανική εμμονή με την Δύση, αν και αρνητική. Έχει προωθήσει μια άποψη για την Δύση ως ουσιαστικά τοξική, οδηγώντας σε μια παράλογη απόρριψη των υποτιθέμενων Δυτικών ιδεών όπως η δημοκρατία και τα ανθρώπινα δικαιώματα, και σε έναν αντανακλαστικό εναγκαλισμό με την Ρωσία και την Κίνα απλώς και μόνο επειδή θεωρούνται αντίπαλοι της Δύσης. Η Μόσχα, τώρα στην δεύτερη εμφάνισή της ως ο απίθανος σωτήρας της Αφρικής, είναι ο παράταιρος δικαιούχος αυτής της ιστορικής στενόμυαλης σκέψης που εξυμνεί την υλική και ηθική υποστήριξη της Ρωσίας στα αφρικανικά εθνικιστικά κινήματα και τα κινήματα ανεξαρτησίας, αλλά παραμελεί κατά κάποιο τρόπο την δική της ταυτότητα ως αποικιακής δύναμης.

ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΕΙ ΤΗΝ ΔΥΣΗ

Όσο διαδεδομένο και πολιτικά εμφανές και αν είναι, το αντι-Δυτικό συναίσθημα μπορεί να μην είναι τόσο βαθύ. Η συμπεριφορά των αφρικανικών ελίτ υποδηλώνει ότι η δυσαρέσκεια προς την Δύση είναι συχνά περισσότερο τακτική παρά πραγματικά αισθητή, ένα χρήσιμο εργαλείο για την συγκέντρωση δημόσιας υποστήριξης, αλλά όχι ένδειξη πραγματικής επιθυμίας να απαρνηθούν τα οφέλη των καλών σχέσεων με την Ευρώπη και την Βόρεια Αμερική. Παρά τις διαμαρτυρίες των μελετητών της αποαποικιοκρατίας, η έρευνα και η συζήτηση στην αφρικανική ακαδημαϊκή κοινότητα συνεχίζουν να διαμορφώνονται από ιδέες, φιλοσοφίες, πλαίσια, και μεθοδολογίες Δυτικής προέλευσης. Και τα αφρικανικά πανεπιστήμια, οι δεξαμενές σκέψης, και οι μη κυβερνητικές οργανώσεις εξακολουθούν να εξαρτώνται από Δυτικές πηγές για οικονομική στήριξη. Με άλλα λόγια, η αφρικανική ακαδημία χρειάζεται τον φανταστικό ανταγωνιστή της για να επιβιώσει.

Επιπλέον, οι Αφρικανοί διανοούμενοι συνεχίζουν να συρρέουν στα πανεπιστήμια της Δύσης. Υπολογίζεται ότι 20.000 Αφρικανοί ακαδημαϊκοί και ερευνητές μετακομίζουν κάθε χρόνο στις Δυτικές χώρες -μια σιωπηρή αναγνώριση των ανώτερων συνθηκών και ανταμοιβών στα ευρωπαϊκά και βορειοαμερικανικά πανεπιστήμια και των καλύτερων ερευνητικών και επαγγελματικών ευκαιριών που προσφέρουν. Ορισμένοι από αυτούς τους ακαδημαϊκούς έχουν επιστρέψει στην πατρίδα τους στην Αφρική για να ενταχθούν στις τάξεις της οικονομικής και πολιτικής ελίτ (αν και ένας αυξανόμενος αριθμός από αυτούς έχει επιλέξει να παραμείνει στην Δύση), και ακόμη και εκείνοι που θεωρούν σκόπιμο να καταγγείλουν την Δύση σπάνια θέλουν να εγκαταλείψουν τα προνόμια των ταξιδιών και των επιχειρηματικών σχέσεων στις Δυτικές χώρες.

Όπως συμβαίνει με τους Αφρικανούς διανοούμενους, έτσι συμβαίνει και με την πολιτική ελίτ: καυχώνται ότι στέλνουν τα παιδιά τους σε ακριβά εκπαιδευτικά ιδρύματα σε όλες τις Δυτικές χώρες, επισκέπτονται νοσοκομεία σε κορυφαίες Δυτικές χώρες, και προεδρεύουν στις υποθέσεις χωρών που βασίζονται σε σημαντική Δυτική βοήθεια για την κάλυψη βασικών αναγκών. Η ξένη βοήθεια θεωρείται ότι αντιπροσωπεύει το ένα τέταρτο των δαπανών του Νίγηρα και η Ευρωπαϊκή Ένωση λέει ότι μόνο το 62% του ετήσιου προϋπολογισμού της χώρας χρηματοδοτείται από το εσωτερικό της χώρας.

Οι φτωχοί Αφρικανοί συνεχίζουν επίσης να μεταναστεύουν κατά μεγάλους αριθμούς στην Δύση, αναλαμβάνοντας συχνά τεράστιους κινδύνους για να το πράξουν. Σύμφωνα με την Υπηρεσία Προσφύγων του ΟΗΕ, περισσότεροι από 2.000 μετανάστες από την Αφρική έχασαν την ζωή τους ή αγνοούνται στην Μεσόγειο το 2022. Πιο ισχυρό -και τραγικό- σύμβολο της συνεχιζόμενης ελκυστικότητας της Δύσης είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς.

Η έξαρση του αντι-γαλλικού και αντι-Δυτικού συναισθήματος που σαρώνει την Αφρική είναι ασφαλώς πραγματική, αντανακλώντας μια διάχυτη αίσθηση αδυναμίας που παραμένει ακόμη κι 60 χρόνια μετά την ανεξαρτησία των περισσότερων χωρών. Αλλά από κάτω κρύβονται πιο αμφίσημες συμπεριφορές, ακόμη και μια διαρκής έλξη προς την Δύση. Αυτό υποδηλώνει ότι οι Δυτικές χώρες θα μπορούσαν να λάβουν βελτιωτικά μέτρα για να ενισχύσουν την θέση τους στην περιοχή. Μια ειλικρινής αποκήρυξη του είδους της ρεαλιστικής πολιτικής που οδήγησε την Γαλλία και άλλες Δυτικές χώρες να αγκαλιάσουν πολλούς δικτάτορες θα ήταν μια καλή αρχή. Μακροπρόθεσμα, ωστόσο, εναπόκειται στις αφρικανικές χώρες να αναγνωρίσουν ότι το αντι-Δυτικό συναίσθημα, όσο ειλικρινές κι αν είναι, δεν μπορεί ποτέ να υποκαταστήσει την ειλικρινή ενδοσκόπηση σχετικά με τους λόγους για τους συνεχείς αγώνες της Αφρικής -και την ανάληψη ευθύνης για την ανάπτυξη της ηπείρου.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/niger/real-meaning-nigers-coup