Το τέλος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Ο τρίτος πόλεμος για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, τον επί μακρόν αμφισβητούμενο αρμενικό θύλακα εντός του Αζερμπαϊτζάν, τελείωσε σχεδόν αμέσως μόλις ξεκίνησε. Στη 1 μ.μ. της 19ης Σεπτεμβρίου, οι δυνάμεις του Αζερμπαϊτζάν άρχισαν να επιτίθενται στην περιοχή με πυροβολικό και μη επανδρωμένα αεροσκάφη σε αυτό που αποκάλεσε «αντιτρομοκρατική» επιχείρηση. Μέσα σε 24 ώρες, οι Αρμένιοι του Καραμπάχ, ένας πληθυσμός που έχει ωθηθεί στα πρόθυρα της πείνας από έναν πολύμηνο οικονομικό αποκλεισμό, συνθηκολόγησαν, αφήνοντας στο Αζερμπαϊτζάν τον αποτελεσματικό έλεγχο της επικράτειας.

Πρόσφυγες από το Ναγκόρνο-Καραμπάχ στην Γκόρις, στην Αρμενία, τον Σεπτέμβριο του 2023. Irakli Gedenidze / Reuters
-------------------------------------------

Η επόμενη φάση της τραγωδίας τώρα εκτυλίσσεται. Σε σκηνικά που θυμίζουν τα Βαλκάνια της δεκαετίας του 1990, ουρές αυτοκινήτων γεμίζουν τον ορεινό δρόμο από το Καραμπάχ προς την Αρμενία μεταφέροντας χιλιάδες Καραμπάχους που φεύγουν από την πατρίδα τους με όσα μπορούν να κουβαλήσουν. Πολλοί ή το μεγαλύτερο μέρος αυτού του απομονωμένου πληθυσμού φαίνεται πιθανό να τους ακολουθήσουν τις επόμενες ημέρες και εβδομάδες, κάτι που θα μπορούσε να ισοδυναμεί με έναν ακόμη γύρο de facto εθνοκάθαρσης σε μια περιοχή που έχει γνωρίσει πολλές τέτοιες αναταραχές όλα αυτά τα χρόνια.

Υπάρχει μια μεγαλύτερη μακροπρόθεσμη αποτυχία εδώ, αυτή των διαδοχικών Δυτικών κυβερνήσεων να αποτρέψουν την βία εξ αρχής, και να πείσουν τους Αρμένιους και τους Αζέρους να συμφωνήσουν για μια δίκαιη επίλυση αυτής της σκληρά αμφισβητούμενης σύγκρουσης.

Για τον τοπικό πληθυσμό —μετά από 35 χρόνια ευφορίας, πολιορκίας, νίκης, ήττας, και πολλών μοιραίων λανθασμένων υπολογισμών από τους ηγέτες τους— αυτό το αποτέλεσμα είναι ένα πικρό τέλος. Σηματοδοτεί την πλήρη καταστροφή ενός έργου που ξεκίνησε το 1988 όταν οι Αρμένιοι του Καραμπάχ προσπάθησαν για πρώτη φορά να αποσχιστούν από το Σοβιετικό Αζερμπαϊτζάν. Και πηγαίνει ακόμα πιο πίσω από αυτό: η απώλεια ετούτου του εδάφους με αιωνόβια αρμενική ιστορία και κληρονομιά θα γίνεται αισθητή από τους Αρμένιους για χρόνια.

Η κυβέρνηση του Αζερμπαϊτζάν στο Μπακού πανηγυρίζει. Έχει ήδη ζητήσει την διάλυση όλων των πολιτικών δομών στην επικράτεια —την τοπική προεδρία, το κοινοβούλιο, και τον εκλεγμένο δήμαρχο— και δεν προσφέρει το είδος της πολιτικής αυτονομίας που έχουν λάβει άλλες ευρωπαϊκές μειονότητες σε ανάλογες καταστάσεις. Αντίθετα, ο πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν, Ιλχάμ Αλίεφ, υπενθύμισε στους Αρμένιους του Καραμπάχ ότι μια προηγούμενη προσφορά [συνολικού] καθεστώτος είχε «πάει στον διάολο» και αυτό που είχε απομείνει στο τραπέζι ήταν τα ακόμη ακαθόριστα «εκπαιδευτικά δικαιώματα, πολιτιστικά δικαιώματα, θρησκευτικά δικαιώματα, και δημοτικά εκλογικά δικαιώματα».

Υπό αυτούς τους όρους, ορισμένοι ηλικιωμένοι θα μπορούσε να επιλέξουν να μείνουν στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ και χιλιάδες Αζέροι που έζησαν εκεί μέχρι το 1991 ενδέχεται να επιστρέψουν. Αλλά ελάχιστα ή τίποτα δεν θα απομείνει από όλους τους τοπικούς θεσμούς που χτίστηκαν εκεί σε πάνω από τρεις δεκαετίες.

Αυτό το βάναυσο αποτέλεσμα θα είναι επίσης ένα τέλειο σχόλιο του ρόλου που διαδραμάτισε ο επίδοξος κυρίαρχος της περιοχής, η Ρωσία. Αν και ο θύλακας ήταν θεωρητικά υπό την προστασία των ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων, οι εγγυήσεις της Μόσχας κατέληξαν να μην έχουν αξία. Αντίθετα, η Ρωσία μεσολάβησε σε μια συμφωνία με την οποία ο τοπικός πληθυσμός συμφώνησε στον πλήρη αφοπλισμό των δικών του «αμυντικών δυνάμεων», που αριθμούσαν αρκετές χιλιάδες άνδρες, και να ξεκινήσουν συνομιλίες για την πλήρη «επανενσωμάτωσή» τους στο Αζερμπαϊτζάν.

Τελικά, η θέση της Μόσχας ήταν κρίσιμη. Η Μόσχα δεν ξεκίνησε την σύγκρουση Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν το 1988, αλλά για τέταρτη φορά (αν συμπεριλάβουμε και μια σύντομη μάχη το 2016), παρενέβη ώστε να μεσολαβήσει για μια κατάπαυση του πυρός στην οποία ορίζει ένα τίμημα και προωθεί την ατζέντα της . Ετούτη την φορά, το τίμημα ίσως να είναι ότι η Ρωσία θα κρατήσει την ειρηνευτική της δύναμη επί του εδάφους και ως εκ τούτου μια βάση στο Αζερμπαϊτζάν˙ και να ωθήσει τους Δυτικούς μεσολαβητές —την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες— περαιτέρω στο περιθώριο.

Η ΓΗ ΜΟΥ, ΟΧΙ Η ΓΗ ΣΟΥ

Η βία, όχι η διπλωματία, καθόριζε πάντα τα βασικά αποτελέσματα στην διαμάχη για το Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Αυτό έχει να κάνει πολύ με τα αμοιβαία αποκλειόμενα εθνοτικά-εθνικιστικά σχέδια στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν, κανένα από τα οποία δεν θα μπορούσε να δεχτεί μια ασταθή ρύθμιση που χρονολογείται πίσω στην αρχή της κομμουνιστικής εποχής. Το 1921, οι Μπολσεβίκοι έδωσαν στην αρμενικής πλειοψηφίας επαρχία καθεστώς αυτονομίας εντός του Σοβιετικού Αζερμπαϊτζάν.

Μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991, οι διεθνώς υποστηριζόμενες διαπραγματεύσεις προσπάθησαν να εξισορροπήσουν την εδαφική ακεραιότητα του Αζερμπαϊτζάν -την βιωσιμότητά του ως κράτος- με τις φιλοδοξίες των Αρμενίων του Καραμπάχ. Αλλά αυτό που βρισκόταν στο τραπέζι αντικατόπτριζε επίσης το αποτέλεσμα της χρήσης βίας στο έδαφος: πιο γενναιόδωρες προσφορές στους Αρμένιους μέχρι το 2020, όταν ήταν σε κυρίαρχη θέση, και μια κλίση προς το Αζερμπαϊτζάν μετά την επικράτησή του στην σύγκρουση εκείνο το έτος.