Ο θάνατος της γενιάς του Μουαμάρ Καντάφι

Τον Μάρτιο του 2008, ο Μουαμάρ αλ-Καντάφι [1] ανέβηκε στο βήμα της διάσκεψης του Αραβικού Συνδέσμου στη Δαμασκό για να προσφέρει στο ακροατήριο μία από τις πασίγνωστες σχοινοτενείς και απεραντολόγες ομιλίες του. Στο μέσον περίπου, διατύπωσε μια προφητική προειδοποίηση, επιτιμώντας τους συγκεντρωμένους ηγέτες που συναίνεσαν στην ανατροπή και στη συνακόλουθη εκτέλεση του Ιρακινού Σαντάμ Χουσεΐν. «Μια ξένη δύναμη έχει υπό την κατοχή της αραβική χώρα και κρεμάει τον ηγέτη της, ενώ όλοι κοιτάζουμε και γελάμε», βροντοφώναξε ο Καντάφι. «Σύντομα θα έρθει η σειρά σας!»

Το ακροατήριο ξέσπασε σε γέλια. Οι τηλεοπτικές κάμερες που έκαναν πανοραμική λήψη στην αίθουσα, έδειξαν τον οικοδεσπότη της διάσκεψης, τον Σύρο πρόεδρο, Μπασάρ αλ-Άσαντ, να κρύβει ένα πνιχτό γελάκι. Ο Καντάφι συνέχισε απτόητος : «Ακόμη και σεις, οι φίλοι της Αμερικής. Όχι, θα πω εμείς, εμείς οι φίλοι της Αμερικής. Η Αμερική θα στήσει την κρεμάλα μας μια μέρα». Τα γέλια εντάθηκαν.

Σήμερα δεν γελούν πια. Ο Καντάφι ήταν ο τελευταίος από τους ξεπερασμένους εθνικιστές ηγέτες του αραβικού κόσμου και ο θάνατός του την Πέμπτη [2] σφραγίζει το τέλος μιας εποχής. Οι σύγχρονοί του ηγέτες ήταν αντίστοιχοι του Σαντάμ και του Άσαντ πατρός και προκατόχου, του Χαφέζ αλ-Άσαντ, στρατιωτικοί από φτωχές οικογένειες και ασήμαντες πόλεις, που πάλεψαν να φθάσουν στην κορυφή, ηγούμενοι της πλημμυρίδας του επαναστατικού αισθήματος που σάρωσε τη Μέση Ανατολή στις δεκαετίες του 1960 και 1970. Πηγή έμπνευσής τους στάθηκε ο χαρισματικός αξιωματικός του αιγυπτιακού στρατού, Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσσερ, ο άνθρωπος που το 1952 ανέτρεψε τον υποστηριζόμενο από τους Βρετανούς βασιλιά Φαρούκ. Οι διεγερτικοί λόγοι του Νάσσερ, αναμεταδιδόμενοι σε όλη την περιοχή μέσω της πρόσφατης -τότε- εφεύρεσης του ραδιοφώνου τρανζίστορ, έκαναν να φουντώσει το όνειρο της αραβικής ενότητας. Ήταν μια εποχή αναταραχών, όταν οι εμπορικές και φεουδαρχικές ελίτ, οι σύμμαχοι -δηλαδή- των παλαιών ευρωπαϊκών αποικιακών δυνάμεων, έχαναν τον έλεγχο. Στην αρχή ήταν ο Σαντάμ, ο Καντάφι και ο Άσαντ που αντανακλούσαν αυτήν την πολλά υποσχόμενη νέα εποχή λαϊκιστικών μεταρρυθμίσεων.

Ο αραβικός εθνικισμός άρχισε να δύει ύστερα από την ταπεινωτική ήττα των Αράβων από το Ισραήλ το 1967, μια ήττα που σε πολλούς Άραβες άφησε μια πικρή γεύση προδοσίας από τους ηγέτες τους. Με τον θάνατο του Νάσσερ, τρία χρόνια αργότερα, η μεγάλη ελπίδα της αραβικής ενότητας έσβησε οριστικά. Οι πολίτες διαπίστωναν ότι οι ήρωές τους εξέπιπταν στην διαφθορά, γίνονταν αυταρχικοί δυνάστες που κατέστελλαν κάθε αντιπολίτευση, εκτελούσαν τους επικριτές τους και κατασπαταλούσαν τους εθνικούς πόρους. Μέχρι τη δεκαετία του 1980, τα ισλαμιστικά κινήματα είχαν κερδίσει έδαφος, παίρνοντας ώθηση από την Ισλαμική Επανάσταση στο Ιράν και τη τζιχάντ κατά της σοβιετικής κατοχής στο Αφγανιστάν. Οι αραβικές κοινωνίες έγιναν πιο συντηρητικές και τα ισλαμιστικά κινήματα εκτόπισαν τα παναραβικά κοσμικά κόμματα, ασκώντας σημαντική επιρροή στον πολιτισμό και στην προσωπική ζωή των πολιτών. Στην προσπάθειά τους να συντρίψουν κάθε πρόκληση κατά της αυθεντίας τους, οι τοπικοί δυνάστες οικοδόμησαν καλοστημένους μηχανισμούς ασφαλείας που στόχευαν τόσο τους ισλαμιστές όσο και τους κοσμικούς αντιπάλους τους. Το αραβικό απελευθερωτικό κίνημα θα εξέπνεε μέσα σε προδοσίες, εξορίες και ανθρωποσφαγές.

Τώρα, ένας προς έναν οι δικτάτορες παραπαίουν και εκπίπτουν. Μια νέα γενιά επαναστατών καλλιεργεί μια ανανεωμένη εκδοχή της παναραβικής ταυτότητας, με κεντρικό άξονα το αίτημα για ευρέα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα. Καθώς οι διαμαρτυρίες που ξεκίνησαν από την Τυνησία απλώθηκαν στην Αίγυπτο, στη Λιβύη, στην Υεμένη, στο Μπαχρέιν και στη Συρία, διαπιστώνεται ότι η κάθε εξέγερση εμπνέεται από τις άλλες. Μια προφυλακή από πολιτικούς ηγέτες αρχίζει να αναδύεται μέσα από τις εξεγέρσεις, και παρά το γεγονός ότι εν μέρει ακολουθεί την οδό των παλαιών αραβικών εθνικιστικών δογμάτων, όπως την αντι-αποικιοκρατική ρητορική και την εναντίωση στο Ισραήλ, έχει -εντούτοις- πλήρη επίγνωση των αποτυχιών της γενιάς Καντάφι.

Στο αποκορύφωμα του αραβικού εθνικισμού και του παναραβικού πάθους, ηγέτες όπως ο Νάσσερ επεδίωξαν να κινητοποιήσουν πολιτική υποστήριξη από το εξωτερικό με το να κάνουν ελκυστική την ιδέα ότι οι άραβες είναι ταγμένοι όλοι μαζί σε κοινή γλώσσα, κουλτούρα, ιστορία και πολιτική ταυτότητα. Οι σημερινοί επαναστάτες χρησιμοποιούν μια παρόμοια ρητορική στον αγώνα τους κατά των αυταρχικών καθεστώτων. Δεν είναι από λάθος ότι τα πλήθη στην Τυνησία, την Αίγυπτο, τη Συρία, την Υεμένη, το Μπαχρέιν και αλλού ήταν σε μεγάλο βαθμό ειρηνικά και επαναλάμβαναν το ίδιο αραβικό σύνθημα: Al-shaab yurid isqat al-nizam («Ο λαός θέλει την πτώση του καθεστώτος»). Οι άραβες εμπνεύστηκαν ο ένας από τις μεθόδους και τους στόχους του άλλου, και δεν δέχονται πλέον ένα κοινωνικό συμβόλαιο με το οποίο θα αποδεχτούν τα καταπιεστικά καθεστώτα, τις νομικές αυθαιρεσίες, τα κρατικά μέσα μαζικής ενημέρωσης και τη λογοκρισία, και τις μονοκομματικές εξουσίες, με αντάλλαγμα την ασφάλεια και τη σταθερότητα. Αντί για αυτά, απαιτούν δικαιοσύνη, ελευθερία και αξιοπρέπεια. «Ο λαός δεν πρέπει να φοβάται την κυβέρνησή του. Οι κυβερνήσεις πρέπει να φοβούνται τον λαό», έγραφε ένα δημοφιλές πλακάτ στην πλατεία Ταχρίρ του Καϊρου, νωρίτερα φέτος.
Οι τρέχουσες αραβικές επαναστάσεις είναι διαφορετικές από εκείνες στα μέσα του 20ου αιώνα κατά έναν κρίσιμο τρόπο: Δεν είναι κινήματα που ξεκίνησαν από την κορυφή, όπως αυτά που έφεραν τους αυταρχικούς ηγέτες στην εξουσία. Δεν έχουν καθοδηγηθεί ούτε υποκινηθεί από στρατιωτικούς ή χαρισματικές προσωπικότητες. Η εποχή των ισχυρών αράβων ανδρών έχει τελειώσει και παρότι παραμένει ασαφές ποιός ή τι θα πάρει τη θέση τους, οι σημερινοί επαναστάτες υπερασπίζονται τον αραβικό εθνικισμό κάνοντάς τον πιο λαϊκό και φέρνοντάς τον πίσω στις ρίζες του.