Ο θάνατος της γενιάς του Μουαμάρ Καντάφι

Οι σημερινοί άραβες επαναστάτες θα πρέπει να εξετάσουν την κληρονομιά του Καντάφι και να αποφύγουν τις παγίδες των παλιότερων εθνικιστικών κινημάτων. Όταν ο Καντάφι αναρριχήθηκε στην εξουσία, προσωποποίησε την αραβική απόρριψη των υπολειμμάτων της αποικιοκρατικής εξουσίας. Γιος ενός νεαρού ζευγαριού βεδουίνων, μεγάλωσε σε έναν οικισμό της Σύρτης δίπλα στην έρημο. Στα νεανικά του χρόνια, πριν μπει στην στρατιωτική ακαδημία σε ηλικία 19 ετών, άκουγε την ραδιοφωνική εκπομπή από το Κάιρο με τίτλο «Η φωνή των αράβων» και απομνημόνευε τις ομιλίες του Νάσσερ. Το 1969, η αντι-ιμπεριαλιστική ρητορική του αιγύπτιου ηγέτη ώθησε τον Καντάφι, που πλέον ήταν ένας 27χρονος λοχαγός, να ηγηθεί στρατιωτικού πραξικοπήματος κατά του βασιλιά Ιντρίς, ο οποίος είχε παραδώσει τις νεοανακαλυφθείσες πετρελαιοπηγές σε δυτικές εταιρείες οι οποίες επέστρεψαν μικρό μερίδιο αυτού του πλούτου στη Λιβύη.

Στην αρχή, το πραξικόπημα έφερε ευμάρεια στους απλούς λίβυους πολίτες. Το καθεστώς του Καντάφι πίεσε τις ξένες πετρελαϊκές εταιρείες να αποποιηθούν των πλειοψηφικών πακέτων στα πετρελαϊκά κοιτάσματα της Λιβύης και να παραδώσουν μεγαλύτερα μερίδια από τα κέρδη. Άλλοι ηγέτες στην περιοχή ακολούθησαν το παράδειγμα του Καντάφι και απαίτησαν παραχωρήσεις από τους πετρελαϊκούς γίγαντες, στο όνομα του αραβικού εθνικισμού. Ένας από αυτούς τους ηγέτες ήταν ο Σαντάμ Χουσεΐν: Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 ο Σαντάμ επέβλεψε την κατάσχεση των πετρελαϊκών εγκαταστάσεων των ξένων εταιρειών ακριβώς την εποχή που οι τιμές του πετρελαίου άρχιζαν να ανεβαίνουν. Αυτή η απροσδόκητη θετική εξέλιξη του επέτρεψε να εκσυγχρονίσει τις αγροτικές περιοχές του Ιράκ, διανέμοντας γη στους αγρότες και εκβιομηχανίζοντας την αγροτική παραγωγή. Το Ιράκ θα γινόταν μια από τις πλουσιότερες χώρες του αραβικού κόσμου – και μια από τις πιο καταπιεστικές.
Κατά τον ίδιο τρόπο, ο Καντάφι έχτισε σχολεία, σπίτια, νοσοκομεία, δρόμους και αυτοκινητόδρομους. Ηγήθηκε μιας εκστρατείας υπέρ της δωρεάν παιδείας και ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης και προσπάθησε να δημιουργήσει νέες βιομηχανίες. Το 1969, το προσδόκιμο ζωής στη Λιβύη ήταν 51. Σήμερα είναι τα 77 χρόνια. Και ενώ το κατά κεφαλήν ετήσιο εισόδημα –περίπου 14.000 δολάρια το 2010 –είναι χαμηλότερο από αυτό άλλων πετρελαιοπαραγωγών κρατών, είναι σημαντικά υψηλότερο από των γειτονικών χωρών, της Αλγερίας, της Τυνησίας και της Αιγύπτου.

Παρά αυτή την αρχική έκρηξη ευμάρειας, μεγάλο μέρος του πλούτου της Λιβύης, όπως και στο Ιράκ, σπαταλήθηκε ή απορροφήθηκε από τον δικτάτορα και τους ακολούθους του. Όπως και άλλοι άραβες ηγέτες της γενιάς του, ο Καντάφι έγινε γρήγορα δεσποτικός. Κατέστειλε κάθε αντιπολίτευση με εκκαθαρίσεις, λαϊκές δίκες, βασανισμούς και εκτελέσεις. Οι άνθρωποί του δολοφονούσαν διαφωνούντες σε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Επίσης, έσυρε την Λιβύη σε μια καταστροφική σύγκρουση με τον νότιο γείτονά του, το Τσαντ. Επιπροσθέτως έκανε σοβαρούς εχθρούς στη Δύση τις δεκαετίες του 1970 και του 1980 με το να υποστηρίζει τρομοκρατικές ομάδες και μεμονωμένα άτομα, όπως ο ιρλανδικός ΙΡΑ, την γερμανική Φράξια Κόκκινος Στρατός, τον Αμπού Νιντάλ και τον Κάρλος το Τσακάλι. Μετά την εμπλοκή λίβυων πρακτόρων στην έκρηξη της πτήσης 103 της Pan Am πάνω από το Λόκερμπι της Σκωτίας το 1988, οι ΗΠΑ επέβαλαν κυρώσεις στη Λιβύη και ο Καντάφι μετατράπηκε σε διεθνή παρία.

Αλλά με τον καιρό, ο Καντάφι φαντάστηκε τον εαυτό του ως έναν υπέρμαχο των λαών και έναν κυβερνήτη – φιλόσοφο. Συνέταξε τις άλλοτε παράξενες και άλλοτε εντυπωσιακά τετριμμένες σκέψεις του στο Πράσινο Βιβλίο, το τριών τόμων πόνημά του με στοχασμούς για την πολιτική, την οικονομία, την κοινωνική οργάνωση και πολλά άλλα θέματα. Το 1975 δημοσίευσε τον πρώτο τόμο (με τον καθόλου μετριόφρονα τίτλο: Η λύση για τα προβλήματα της Δημοκρατίας) και ισχυρίστηκε ότι θα χρησιμεύσει σαν ένα προσχέδιο για την διάσωση των καπιταλιστικών και κομμουνιστικών συστημάτων του κόσμου από την αποτυχία. Με το Πράσινο Βιβλίο, ο Καντάφι υποσχέθηκε να δείξει στον κόσμο έναν άλλο δρόμο: Η δική του «Τρίτη Παγκόσμια Θεωρία» θα εισήγαγε μια εποχή μαζικής δημοκρατίας όπου οι πολίτες θα κυβερνούσαν απευθείας τους εαυτούς τους.

Και για να αποδείξει τις θεωρίες του, το 1977 παραιτήθηκε από όλες τις επίσημες θέσεις του και ανακήρυξε τον εαυτό του «Οδηγό προς την Εποχή των Μαζών». Όπως υποστήριζε, οι λίβυοι πλέον θα κυβερνούσαν τους εαυτούς τους, αντικαθιστώντας την κυβέρνηση με «λαϊκές επιτροπές» και «λαϊκά συνέδρια» σε μια ουτοπία την οποία αποκάλεσε μεγάλη Σοσιαλιστική Λιβυκή Λαϊκή Αραβική Τζαμαχιρία (Ο όρος Τζαμαχιρία ήταν ένας από τους περίφημους νεολογισμούς του Καντάφι, ένα παιχνίδι με την αραβική λέξη «δημοκρατία», ο οποίος χοντρικά σήμαινε «η δημοκρατία των μαζών»). Φυσικά, ο Καντάφι και οι μπράβοι του διατήρησαν με σιδερένιο χέρι τον έλεγχο σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής στη Λιβύη. Όποτε τα «λαϊκά συνέδρια» συγκαλούνταν, απλώς επιβεβαίωναν τις επιθυμίες του ηγέτη τους.

Μέχρι το τέλος, ο Καντάφι προσποιείτο ότι δεν ήταν τίποτε άλλο από ένας καθοδηγητής του έθνους. Σε μια τηλεοπτική ομιλία του στα τέλη του περασμένου Φεβρουαρίου, αμέσως μετά το ξέσπασμα της εξέγερσης των λίβυων, μιλούσε για τον εαυτό του σε τρίτο πρόσωπο, υποσχόμενος να επιμείνει στις θέσεις του. «Ο Μουαμάρ Καντάφι δεν έχει καμιά επίσημη θέση για να μπορεί να απομακρυνθεί ή να παραιτηθεί, όπως κάνουν άλλοι πρόεδροι! Ο Μουαμάρ Καντάφι δεν είναι πρόεδρος! Είναι ο ηγέτης της επανάστασης μέχρι το τέλος του κόσμου!» μούγκριζε χτυπώντας το αναλόγιο που ήταν μπροστά του. Μετά πέρασε στο πρώτο πρόσωπο: «Βρίσκομαι ψηλότερα από τις θέσεις που κατέχουν πρόεδροι και αξιωματούχοι. Είμαι ένας μαχητής. Είμαι μουτζαχεντίν. Ένας επαναστάτης που ξεκίνησε από πάνινη σκηνή». Δυστυχώς για τον ίδιο και τη Λιβύη, πρόδωσε την ίδια του την επανάσταση, όπως ακριβώς έκαναν και άλλοι ισχυροί άνδρες της εποχής του. Με τον θάνατο του Καντάφι, το βάρος τώρα πέφτει στους νεότερους επαναστάτες να ενεργήσουν καλύτερα προκειμένου να εξασφαλίσουν τις ελπίδες των αράβων.