Οι πηγές της σοβιετικής συμπεριφοράς

Η πολιτική προσωπικότητα της σοβιετικής εξουσίας, όπως την γνωρίζουμε σήμερα, είναι προϊόν της ιδεολογίας και των περιστάσεων: της ιδεολογίας που κληρονόμησαν οι σημερινοί Σοβιετικοί ηγέτες από το κίνημα στο οποίο είχαν την πολιτική τους προέλευση, και των περιστάσεων της εξουσίας που έχουν ασκήσει για σχεδόν τρεις δεκαετίες στην Ρωσία. Ίσως να υπάρχουν λίγα έργα ψυχολογικής ανάλυσης πιο δύσκολα από το να προσπαθήσουμε να εντοπίσουμε την αλληλεπίδραση αυτών των δύο δυνάμεων και τον σχετικό ρόλο της καθεμιάς από αυτές στον καθορισμό της επίσημης σοβιετικής συμπεριφοράς. Ωστόσο, η προσπάθεια πρέπει να γίνει εάν η συμπεριφορά αυτή πρόκειται να κατανοηθεί και να αντιμετωπιστεί αποτελεσματικά.

Σοβιετικά τανκς απέναντι σε αμερικανικά στο Σημείο Ελέγχου Charlie, στο Βερολίνο, τον Οκτώβριο του 1961
--------------------------------------------------------------

Είναι δύσκολο να συνοψίσουμε το σύνολο των ιδεολογικών εννοιών με τις οποίες οι Σοβιετικοί ηγέτες ήρθαν στην εξουσία. Η Μαρξιστική ιδεολογία, με την ρωσο-κομμουνιστική προβολή της, ήταν πάντα σε διαδικασία λεπτών εξελίξεων. Τα υλικά στα οποία βασίζεται είναι εκτεταμένα και πολύπλοκα. Αλλά τα εξαιρετικά χαρακτηριστικά της κομμουνιστικής σκέψης όπως υπήρχε το 1916 μπορεί να συνοψιστούν ως εξής: (α) ότι ο κεντρικός παράγοντας στην ζωή του ανθρώπου, ο παράγοντας που καθορίζει τον χαρακτήρα της δημόσιας ζωής και την «φυσιογνωμία της κοινωνίας», είναι το σύστημα με το οποίο παράγονται και ανταλλάσσονται τα υλικά αγαθά, β) ότι το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής είναι ένα φαύλο σύστημα το οποίο αναπόφευκτα οδηγεί στην εκμετάλλευση της εργατικής τάξης από την τάξη που κατέχει το κεφάλαιο και είναι ανίκανο να αναπτύξει επαρκώς τους οικονομικούς πόρους της κοινωνίας ή να διανείμει δίκαια τα υλικά αγαθά που παράγει η ανθρώπινη εργασία, (γ) ότι ο καπιταλισμός περιέχει τους σπόρους της δικής του καταστροφής και πρέπει, εν όψει της ανικανότητας της τάξης που κατέχει το κεφάλαιο να προσαρμοστεί στην οικονομική αλλαγή, να οδηγήσει τελικά και αναπόφευκτα σε μια επαναστατική μεταφορά της εξουσίας στην εργατική τάξη, και δ) ότι ο ιμπεριαλισμός, η τελική φάση του καπιταλισμού, οδηγεί άμεσα στον πόλεμο και την επανάσταση.

Τα υπόλοιπα μπορούν να περιγραφούν με τα λόγια του ίδιου του Λένιν: «Η ανισότητα της οικονομικής και πολιτικής ανάπτυξης είναι ο άκαμπτος νόμος του καπιταλισμού. Από αυτό προκύπτει ότι η νίκη του σοσιαλισμού μπορεί να έλθει αρχικά σε λίγες καπιταλιστικές χώρες ή ακόμη και σε μια μόνο καπιταλιστική χώρα. Το νικηφόρο προλεταριάτο της χώρας αυτής, έχοντας απαλλοτριώσει από τους καπιταλιστές και έχοντας οργανώσει την σοσιαλιστική παραγωγή εγχωρίως, θα εγερθεί ενάντια στον υπόλοιπο καπιταλιστικό κόσμο, προσελκύοντας προς αυτήν τις καταπιεσμένες τάξεις άλλων χωρών κατά την διαδικασία» [βλέπε σημείωση 1]. Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν υπήρχε κανένα συμπέρασμα ότι ο καπιταλισμός θα χανόταν χωρίς την προλεταριακή επανάσταση. Χρειαζόταν μια τελική ώθηση από ένα επαναστατικό προλεταριακό κίνημα για να ανατραπεί η ασταθής δομή. Αλλά θεωρείτο αναπόφευκτο ότι αργά ή γρήγορα η ώθηση αυτή θα δινόταν.

Για 50 χρόνια πριν από το ξέσπασμα της επανάστασης, αυτή η μορφή σκέψης είχε ασκήσει μεγάλη γοητεία στα μέλη του ρωσικού επαναστατικού κινήματος. Απογοητευμένοι, δυσαρεστημένοι, ανυπόμονοι να βρουν αυτο-έκφραση -ή πολύ ανυπόμονοι να την επιδιώξουν- στα περιοριστικά όρια του τσαρικού πολιτικού συστήματος, ωστόσο χωρίς να έχουν ευρεία λαϊκή υποστήριξη για την επιλογή τους της αιματηρής επανάστασης ως μέσο κοινωνικής βελτίωσης, αυτοί οι επαναστάτες βρήκαν στη μαρξιστική θεωρία έναν εξαιρετικά βολικό εξορθολογισμό για τις δικές τους ενστικτώδεις επιθυμίες. Παρείχε ψευδο-επιστημονική δικαιολόγηση για την ανυπομονησία τους, για την κατηγορηματική τους άρνηση κάθε αξίας στο τσαρικό σύστημα, για την λαχτάρα τους για εξουσία και εκδίκηση, και για την τάση τους να βιάζονται κατά την επιδίωξή της. Δεν είναι λοιπόν περίεργο το γεγονός ότι έφτασαν να πιστεύουν τελείως στην αλήθεια και την ορθότητα των μαρξιστικών-λενινιστικών διδασκαλιών, τόσο ταιριαστή στις δικές τους παρορμήσεις και αισθήματα. Η ειλικρίνειά τους δεν χρειάζεται να αμφισβητηθεί. Αυτό είναι ένα φαινόμενο τόσο παλιό όσο και η ίδια η ανθρώπινη φύση. Ποτέ δεν περιγράφηκε πιο εύστοχα από όσο από τον Edward Gibbon, ο οποίος έγραψε στο Η Παρακμή και Η Πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (The Decline and Fall of the Roman Empire): «Από τον ενθουσιασμό μέχρι την εξαπάτηση, το βήμα είναι επικίνδυνο και ολισθηρό˙ ο δαίμονας του Σωκράτη προσφέρει ένα αξέχαστο παράδειγμα του πώς ένας σοφός άνδρας μπορεί να εξαπατήσει τον εαυτό του, πώς ένας καλός άνθρωπος μπορεί να εξαπατήσει τους άλλους, πώς η συνείδηση μπορεί να αποκοιμηθεί σε μια ανάμεικτη και ενδιάμεση κατάσταση μεταξύ αυταπάτης και εθελοντικής απάτης». Και ήταν με αυτό το σύνολο αντιλήψεων που τα μέλη του μπολσεβίκικου κόμματος εισήλθαν στην εξουσία.