Αντίο Τσάβες

Δύο δεκαετίες πριν, μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Λατινική Αμερική φαίνονταν πιο έτοιμες από ποτέ να δημιουργήσουν πολιτικές και οικονομικές συνεργασίες. Η Λατινική Αμερική αναδυόταν από μια εποχή στασιμότητας και οικονομικής κρίσης και φαινόταν να κινείται προς την οικονομία της αγοράς και τις φιλελεύθερες δημοκρατίες. Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, με βάση το ευρείας αποδοχής όραμα του προέδρου των ΗΠΑ Τζωρτζ Μπους του πρεσβύτερου, για μια ζώνη ελεύθερου εμπορίου σε ολόκληρο το ημισφαίριο, το Μεξικό, ο Καναδάς και οι Ηνωμένες Πολιτείες διαπραγματεύτηκαν την Βορειοαμερικανική Συμφωνία Ελεύθερων Συναλλαγών. Στη διάσκεψη του Οργανισμού Αμερικανικών Κρατών το 1991, η οποία έφερε κοντά 34 χώρες, μια συμφωνία - ορόσημο κωδικοποίησε συλλογικές ενέργειες υπέρ της δημοκρατίας. Συνεχίζοντας αυτή την τάση, οι δημοκρατικά εκλεγμένοι ηγέτες του ημισφαιρίου συγκεντρώθηκαν για την πρώτη Σύνοδο της Αμερικής το 1994 και επιβεβαίωσαν την βαθειά δέσμευσή τους στις δημοκρατικές αρχές, στις οικονομικές πολιτικές υπέρ της ανάπτυξης και στην ευρεία συνεργασία ΗΠΑ-Λατινικής Αμερικής. Οι λέξεις όπως «συναίνεση» και «κοινωνία» χρησιμοποιούνταν για να καταγράψουν την αίσθηση της καλής θέλησης.

Από το 1999, ωστόσο, όταν ο πρόσφατα αποθανών πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες ανέλαβε την εξουσία, η αίσθηση της κοινότητας στην περιοχή υποβαθμίστηκε. Οι πολιτικές αποκλίσεις μεταξύ των χωρών της Λατινικής Αμερικής έγιναν πιο έντονες. Το ελεύθερο εμπόριο και η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν ήταν πλέον δημοφιλείς στόχοι. Και η Λατινική Αμερική και οι Ηνωμένες Πολιτείες, αν και εγκάρδια, τράβηξαν χωριστούς δρόμους. Βεβαίως, οι γενικεύσεις σχετικά με την Λατινική Αμερική είναι επικίνδυνες. Άλλωστε, για κάθε χώρα που παρέκκλινε από τα δημοκρατικά πρότυπα, μια άλλη μετακινείτο προς αυτά. Και ο Τσάβες δεν ήταν ο μόνος υπεύθυνος για την κατάρρευση του ελπιδοφόρου πνεύματος που επικρατούσε πριν από δύο δεκαετίες. Αλλά, η αδιάκοπη περιφρόνησή του για την Ουάσιγκτον και τους βασικούς συμμάχους της – που συχνά συνοδευόταν από επιθετική, ακόμα και πολεμική, ρητορική - πόλωσε την περιοχή.

Σίγουρα, η αυθάδεια του Τσάβες εν μέρει βοήθησε να εμπνεύσει υπερηφάνεια και πολιτική αυτοπεποίθηση στην περιοχή, εκτός από την αναζωογόνηση του ονείρου της αριστερής επανάστασης στην Λατινική Αμερική. Οι συνεισφορές του Τσάβες όμως, ήταν ελάχιστες σε σύγκριση με την θετική επίδραση μεγαλύτερων και πιο σημαντικών παραγόντων, όπως η άνοδος της Βραζιλίας, η άνοδος των τιμών των βασικών προϊόντων, η αυξανόμενη αυτοπεποίθηση πολλών χωρών της περιοχής, καθώς και οι οξείες δημοσιονομικές και πολιτικές παραλείψεις των Ηνωμένων Πολιτειών.
Μακράν της ενοποίησης της Λατινικής Αμερικής και ως εκ τούτου της υλοποίησης του οράματος του ήρωα του Τσάβες, του ηγέτη της ανεξαρτησίας τον 19ο αιώνα, Σιμόν Μπολίβαρ, ο Τσάβες συνέβαλε στον κατακερματισμό του ημισφαιρίου. Οι προσπάθειές του για περιφερειακή συνεργασία, όπως η σοσιαλιστική Μπολιβαριανή Εναλλακτική για την Αμερική (Bolivarian Alternative for the Americas , ALBA), προσέλκυσε μόνο λίγες από τις ομοϊδεάτισσες χώρες. Εξάλλου, τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό ο Τσάβες επεδίωκε κυρίως την συσσώρευση εξουσίας, όχι την προώθηση συνεργασιών. Αυτό είναι που τον παρακίνησε να περιορίσει την επιρροή της Ουάσιγκτον στην Λατινική Αμερική και σε όλο τον κόσμο.

Για την επίτευξη των στόχων του, ο Τσάβες όχι μόνο διέθεσε την αστείρευτη ενέργεια του και την σαγηνευτική ρητορική του, αλλά και πολλά χρήματα. Ο πρώην πρόεδρος εκμεταλλεύτηκε πλήρως τα πλεονεκτήματα τού να είναι στο τιμόνι ενός από τους μεγαλύτερους παραγωγούς πετρελαίου στον κόσμο. Παρά την μείωση της παραγωγής πετρελαίου και των εξαγωγών, που προέρχονταν από την θλιβερή διακυβέρνηση της Βενεζουέλας και τους καταρρέοντες θεσμούς, ο Τσάβες στάθηκε τυχερός κατά την διάρκεια της βασιλείας του: η τιμή του πετρελαίου εκτινάχθηκε στα ύψη, από μόλις 10 δολάρια το βαρέλι το 1999, σε περίπου 100 δολάρια σήμερα. Η μέγιστη τιμή, το 2008, ήταν 145 δολάρια ανά βαρέλι.

Όντας μόνος μεταξύ των ηγετών της Λατινικής Αμερικής από πλευράς φιλοδοξιών και οικονομικών πόρων, ο Τσάβες πραγματοποίησε αμυντικές και οικονομικές συμμαχίες με την Κίνα, το Ιράν και την Ρωσία. Επίσης, έγινε ο κύριος ευεργέτης μιας σειράς περιφερειακών κυβερνήσεων, στις οποίες προσέφερε επιδοτούμενο πετρέλαιο κάτω από ιδιαίτερα ευνοϊκούς όρους χρηματοδότησης. Το 2005, ο Τσάβες έκανε αυτό το πατρονάρισμα πιο επίσημο με την ίδρυση της συμμαχίας πετρελαίου «Petrocaribe» , η οποία περιλαμβάνει σήμερα περίπου 18 χώρες σε όλη την Κεντρική Αμερική και την Καραϊβική. Πολλά κράτη-μέλη έχουν επωφεληθεί από τη μεταπώληση μέρους του μεριδίου τους από το επιδοτούμενο πετρέλαιο της Βενεζουέλας. Στην Αϊτή, για παράδειγμα, αυτή η πρακτική εισφέρει περίπου 400 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο, ή 4 % του ΑΕΠ. Τα ακριβή στοιχεία είναι δύσκολο να βρεθούν, αλλά δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ένας αριθμός χωρών που ανήκουν στην «Petrocaribe» εξαρτάται από την γενναιοδωρία της Βενεζουέλας.

Στις χώρες της ALBA, η κοινή πολιτική ιδεολογία έχει βαθύνει την οικονομική εξάρτηση. Η Κούβα, για παράδειγμα, εισάγει περίπου 100.000 βαρέλια βενεζουελάνικου πετρελαίου κάθε μέρα σε προνομιακές τιμές. Η ετήσια επιχορήγηση είναι περίπου 3 έως 4 δισεκατομμύρια δολάρια τον χρόνο, ένα σημαντικό μέρος της συνολικής οικονομίας της Κούβας. Σύμφωνα με τον κανόνα του Τσάβες, η Βενεζουέλα αντικατέστησε ουσιαστικά την Σοβιετική Ένωση ως σωσίβιο της Κούβας. Ομοίως, η Νικαράγουα απολαμβάνει περίπου 500 εκατομμύρια δολάρια το χρόνο ως επιδοτήσεις από την Βενεζουέλα. Το κατά πόσο ακόμα και μια διάδοχη κυβέρνηση με τις ίδιες ιδέες θα μπορούσε να διατηρήσει αυτές τις δεσμεύσεις, αποτελεί μια σημαντική ανησυχία για τις εξαρτώμενες κυβερνήσεις, ιδίως υπό το πρίσμα των αυξανόμενων οικονομικών πιέσεων στη Βενεζουέλα.

Ο Τσάβες άφησε επίσης το αποτύπωμά του στην πρόσφατη ίδρυση περιφερειακών οργανισμών, οι οποίοι αποκλείουν τις Ηνωμένες Πολιτείες και τον Καναδά. Ο σημαντικότερος από αυτούς είναι η Ένωση των Εθνών της Νότιας Αμερικής (Union of South American Nations), που δημιουργήθηκε το 2008 και η Κοινότητα της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής (Community of Latin American and Caribbean States), η οποία ξεκίνησε το 2011 και περιλαμβάνει επίσης το Μεξικό και χώρες της Κεντρικής Αμερικής. Παρά το γεγονός ότι οι οργανισμοί σχεδιάστηκαν ώστε να αντανακλούν την ενότητα της Λατινικής Αμερικής, την ανεξαρτησία και τον αναπροσανατολισμό μακριά από τις Ηνωμένες Πολιτείες, υπάρχει σημαντική διαφωνία μεταξύ των μελών σχετικά με βασικά ζητήματα οικονομικής και εμπορικής πολιτικής, δημοκρατίας και σχέσεων με τις ΗΠΑ. Αυτό δημιουργεί αμφιβολίες σχετικά με το πόσο σημαντικό ρόλο μπορούν να διαδραματίσουν τέτοιοι θεσμοί στην περιοχή.

Φυσικά, ο Τσάβες αξίζει κάποια αναγνώριση για την προάσπιση της κοινωνικής πρόνοιας. Αντιμετώπισε ακούραστα την κοινωνική αδικία και την ανισότητα στην ίδια του την χώρα. Για το σκοπό αυτό, ο Τσάβες ανέπτυξε μια σειρά από κοινωνικά προγράμματα κατά τη διάρκεια της θητείας του, τα οποία προσέφεραν υπηρεσίες υγείας, εκπαίδευσης και διανομής τροφίμων σε μειωμένες τιμές στους φτωχούς της Βενεζουέλας. Αυτό, εν μέρει, εξηγεί γιατί παρέμεινε τόσο δημοφιλής.

Το πρόβλημα, ωστόσο, είναι ότι η προσέγγιση του Τσάβες στα σημαντικά κοινωνικά προβλήματα της χώρας τελικά αποδείχθηκε αναποτελεσματική και μη βιώσιμη. Τα προγράμματά του είχαν ως κίνητρο την πατρωνία και δεν έκανε σχεδόν τίποτα για να δημιουργήσει σταθερούς θεσμούς για την ευρεία, μακροπρόθεσμη οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη. Αν και οι οξείες επιθέσεις του εναντίον των παραδοσιακών ελίτ («μπαγιάτικη ολιγαρχία» ήταν ένας από τους αγαπημένους του χαρακτηρισμούς), είχαν κάποια λαϊκή απήχηση, η «τοξική» δύναμη του λόγου του, έκανε τα κοινωνικά προγράμματά του πιο αμφιλεγόμενα και διχαστικά από ό, τι χρειαζόταν, και υπονόμευσε τελικά την επιτυχία τους.

Όποιες και αν ήταν οι προθέσεις του Τσάβες, η ακόρεστη επιθυμία του για έλεγχο παρέλυσε την κυβέρνησή του. Παρ’ όλες τις προσπάθειές του και το νταηλίκι του, ο Τσάβες δεν κατάφερε να οικοδομήσει ένα συνεκτικό μοντέλο που θα μπορούσε να υιοθετηθεί και αλλού. Η κληρονομιά του στην περιοχή φαίνεται από την σύγκριση της δικής του διακυβέρνησης έναντι εκείνων άλλων χωρών, ιδίως άλλων αριστερών κυβερνήσεων που είναι επίσης ανεξάρτητες από τις Ηνωμένες Πολιτείες και είναι δεσμευμένες σε κοινωνική ατζέντα. Η κυβέρνηση του 2002-10 του προέδρου της Βραζιλίας, Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, του Εργατικού Κόμματος, είναι ένα καλό παράδειγμα. Ο Λούλα κατάφερε να συνδυάσει το δούναι και λαβείν της δημοκρατικής πολιτικής με την δημοσιονομική πειθαρχία και τις καλά σχεδιασμένες κοινωνικές πολιτικές βγάζοντας εκατομμύρια ανθρώπους από την φτώχεια. Η καταχρεωμένη οικονομία της Βενεζουέλας, που χαρακτηρίζεται από χρόνια ελλείμματα και υψηλό πληθωρισμό, δύσκολα αποτελεί μια ελκυστική εναλλακτική λύση. Οι χώρες της Λατινικής Αμερικής που ήταν αποδέκτες της ευεργεσίας του Τσάβες, ήσαν δικαιολογημένα ευγνώμονες αλλά είναι χαρακτηριστικό ότι καμία άλλη κυβέρνηση στην περιοχή δεν προσπάθησε να επαναλάβει το παράδειγμά του. Οι περισσότεροι από τους ηγέτες της περιοχής διακηρύσσουν ισχυρότερη υποστήριξη στην προσέγγιση του Λούλα από ό, τι του Τσάβες. Με πιο αποτελεσματικά μοντέλα διακυβέρνησης, που χαρακτηρίζονται από ρεαλισμό και μετριοπάθεια, οι προοπτικές για διαρκή ευημερία είναι καλύτερες σε χώρες όπως η Κολομβία και το Περού από ό, τι στην Βενεζουέλα.

Είναι δύσκολο να προβλέψουμε ποιος θα αναλάβει τα ηνία στη Βενεζουέλα. Ο αντιπρόεδρος της χώρας που έχει οριστεί ως διάδοχος του Τσάβες, ο Νίκολας Μαντούρο, είναι σε ισχυρότερη θέση, αλλά υπάρχουν και ο Ντιοσντάντο Καμπέλλο, ο πρόεδρος της Εθνοσυνέλευση της Βενεζουέλας και μέλος του κινήματος του Τσάβες, όπως και ο Ραφαέλ Ραμίρεζ, ο πρόεδρος της κρατικής εταιρείας πετρελαίου. Εν τω μεταξύ, η αντιπολίτευση παραμένει αδύναμη και δεν διαθέτει μία συνεκτική, ενοποιημένη πλατφόρμα. Ωστόσο, ο Ενρίκε Καπρίλες, ο ηττημένος από τον Τσάβες υποψήφιος στις προεδρικές εκλογές του Οκτωβρίου 2012, έδειξε ικανότητα ηγεσίας και θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ένας σημαντικός παράγοντας στο μέλλον. Εν μέσω αυτής της αβεβαιότητας, ένα πράγμα είναι σίγουρο: όποιος κι αν αναλάβει, η κληρονομιά του Τσάβες και το κενό που άφησε πίσω του δεν θα είναι εύκολο να αναπληρωθούν.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/139014/michael-shifter/so-long-ch...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/#!/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr