Κανονικές χώρες | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Κανονικές χώρες

Η Ανατολή, 25 χρόνια μετά τον κομμουνισμό
Περίληψη: 

Είκοσι πέντε χρόνια μετά την πτώση τού Τείχους τού Βερολίνου, οι επικριτές λένε ότι οι μετα-κομμουνιστικές μεταρρυθμίσεις έχουν αποτύχει. Όμως, τα στοιχεία λένε το αντίθετο. Τα κράτη σε μετάβαση στην Ευρώπη και την Ευρασία έχουν γίνει κανονικές χώρες - όχι χειρότερες, και μερικές φορές καλύτερες, από όσο άλλες χώρες με παρόμοια επίπεδα ανάπτυξης.

Ο ANDREI SHLEIFER είναι καθηγητής Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο Harvard.
Ο DANIEL TREISMAN είναι καθηγητής Πολιτικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια, στο Λος Άντζελες, και ο συγγραφέας τού βιβλίου με τίτλο The Return: Russia’s Journey From Gorbachev to Medvedev.

Είκοσι πέντε χρόνια αφότου έπεσε το Τείχος τού Βερολίνου, η αίσθηση της χαμένης ευκαιρίας επικρέμεται πάνω από τις χώρες που κάποτε εκτείνοντο στα ανατολικά του. Τότε, οι ελπίδες ήταν υψηλές εν μέσω της ευφορίας που χαιρέτιζε την ξαφνική κατάρρευση του κομμουνισμού. Από την Μπρατισλάβα μέχρι την Ουλάν Μπατόρ, η δημοκρατία και η ευημερία φαινόταν να κρύβεται στην γωνία τού δρόμου.

Σήμερα, η διάθεση είναι πιο μελαγχολική. Με λίγες εξαιρέσεις, όπως η Εσθονία και η Πολωνία, οι μετα-κομμουνιστικές χώρες θεωρούνται ως αποτυχημένες, οι οικονομίες τους κατοικούνται από συνταξιούχους που αγωνίζονται και από κορδωμένους ολιγάρχες, η πολιτική σκηνή τους αμαυρωμένη από νοθεία και αναδυόμενους δικτάτορες. Από την πρώην Γιουγκοσλαβία ως την Τσετσενία και τώρα την ανατολική Ουκρανία, οι πόλεμοι έχουν διατηρήσει τα 40 και πλέον χρόνια τής ψυχρής ειρήνης στην ευρωπαϊκή ήπειρο, αφήνοντας πίσω τους θύλακες σιγοκαίουσας βίας. Για πολλούς παρατηρητές, το αυταρχικό χέρι και η επιθετική γεωπολιτική τού Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν συμβολίζουν μια πιο γενική δημοκρατική αποσύνθεση που εξαπλώνεται από τα ανατολικά. «Το χειρότερο πράγμα στον κομμουνισμό», χαριτολόγησε ο συντάκτης τής πολωνικής εφημερίδας και αντικομουνιστής αντιφρονών, Adam Michnik, «είναι αυτό που έρχεται μετά».

Μια επέτειος είναι μια καλή στιγμή για να γίνει απολογισμός. Πολλά έχουν αλλάξει από τότε που οι μετα-κομμουνιστικές χώρες - τα 15 κράτη τής πρώην Σοβιετικής Ένωσης, οι 14 πρώην κομμουνιστικές χώρες τής Ανατολικής Ευρώπης και η πρώην Σοβιετική δορυφόρος Μογγολία - αποτίναξαν τις μαρξιστικές τυραννίες πριν από μια γενιά. Δεν ήταν κάθε αλλαγή προς το καλύτερο. Αλλά η αποκήρυξη των μετα-κομμουνιστικών μεταρρυθμίσεων ως αποτυχημένων θα ήταν ένα λάθος, ένα λάθος με επιπτώσεις πολύ πέρα από την περιοχή. Ορισμένοι παρατηρητές, που έχουν πληγεί από την άνοδο της Κίνας και σοκαρισμένοι από την παγκόσμια οικονομική κρίση, έχουν προσφάτως αναγάγει τον αυταρχικό κρατικό καπιταλισμό ως μια ζωηρή εναλλακτική λύση στις δυσλειτουργίες τής φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η λανθασμένη πεποίθηση ότι η μεταρρύθμιση της αγοράς σκόνταψε στην Ανατολική Ευρώπη ενισχύει αυτή την αυταπάτη.

Η αλήθεια είναι ότι η επικρατούσα ζοφερή αφήγηση σχετικά με τον μετα-κομμουνιστικό κόσμο είναι ως επί το πλείστον λάθος. Βάζοντας τις εικόνες από τα μήντια κατά μέρος, η ζωή έχει βελτιωθεί δραματικά σε όλο το πρώην ανατολικό μπλοκ. Από την μετάβασή τους, οι μετα-κομμουνιστικές χώρες έχουν αναπτυχθεί ραγδαία˙ Σήμερα, οι πολίτες τους ζουν μια πιο πλούσια, μεγαλύτερη και πιο ευτυχισμένη ζωή. Ως επί το πλείστον, τα κράτη αυτά φαίνονται τώρα ακριβώς όπως και οποιαδήποτε άλλα με παρόμοια επίπεδα οικονομικής ανάπτυξης. Έχουν γίνει κανονικές χώρες - και, κατά κάποιο τρόπο, καλύτερες από κανονικές.

Παρά το γεγονός ότι, κατά μέσο όρο, μοιάζουν με τους ομολόγους τους, τα μεταβατικά κράτη έχουν γίνει πολύ πιο ποικιλόμορφα. Απορρίπτοντας το μοντέλο που επέβαλε η Μόσχα, επωφελήθηκαν από την βαρυτική έλξη των πλησιέστερων μη κομμουνιστικών γειτόνων τους: Οι χώρες τής Κεντρικής Ευρώπης έχουν γίνει πιο ευρωπαϊκές˙ Εκείνες της Κεντρικής Ασίας, περισσότερο ασιατικές. Στα χρόνια που έρχονται, οι δρόμοι τους θα συνεχίσουν πιθανόν να αντανακλούν τον ανταγωνισμό μεταξύ των ίδιων δύο δυνάμεων: Της παγκόσμιας δυναμικής τού εκσυγχρονισμού και του βαριδιού τής γεωγραφίας.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ ΤΗΣ ΑΓΟΡΑΣ

Για να γίνει κατανοητό το πόσο έχουν αλλάξει οι μετα-κομμουνιστικές χώρες, ας θυμηθούμε το πώς ξεκίνησαν. Πολιτικά, όλες ήταν αυταρχικά κράτη, κυβερνημένα από το εξουσιαστικό κόμμα. Κάθε μια είχε προπαγανδιστές για να λένε στους ανθρώπους τι να σκεφτούν, μυστική αστυνομία για τον εντοπισμό διαφωνούντων, και στρατόπεδα συγκέντρωσης για να στεγάζουν τους επικριτές τού καθεστώτος. Όλες έστηναν εκλογές- φάρσες στις οποίες το κόμμα κέρδιζε περισσότερο από 95% των ψήφων. Με τις εξαιρέσεις τής Γιουγκοσλαβίας και μετά το 1960 της Αλβανίας, η καθεμιά έπαιρνε εντολές από την Μόσχα, η οποία έστειλε τανκς στην Ουγγαρία το 1956 και στην Τσεχοσλοβακία το 1968 για να συντρίψει λαϊκές εξεγέρσεις.

Όλες οι χώρες τού κομμουνιστικού μπλοκ είχαν κεντρικά ελεγχόμενες οικονομίες. Τα περισσότερα ή όλα τα ακίνητα ανήκαν στο κράτος, και οι τιμές καθορίζοντο από προγραμματιστές και όχι από τις αγορές. Η βαριά βιομηχανία κυριαρχούσε καθώς οι υπηρεσίες ήταν άτονες. Στην Σοβιετική Ένωση ο στρατός κατανάλωνε έως και 25% του ΑΕΠ στα τέλη τής δεκαετίας τού 1980, σε σύγκριση με κάτω από 6% στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μέχρι το 1986, τα σοβιετικά εργοστάσια είχαν παράξει ένα απόθεμα 45.000 πυρηνικών κεφαλών.

Η ικανοποίηση των καταναλωτών δεν αποτελούσε προτεραιότητα. Για να πάρουν ένα διαμέρισμα στην δεκαετία τού 1980, οι αιτούντες στην Βουλγαρία έπρεπε να περιμένουν έως και 20 χρόνια, και εκείνοι στην Πολωνία, μέχρι και 30 χρόνια˙ Το ένα τέταρτο των ανθρώπων που συμπλήρωναν τις σοβιετικές λίστες αναμονής ήταν ήδη συνταξιούχοι. Οι αγοραστές αυτοκινήτων στην Ανατολική Γερμανία έπρεπε να δώσουν τις παραγγελίες τους 15 χρόνια νωρίτερα. Στην Ρουμανία, ο δικτάτορας Νικολάε Τσαουσέσκου έθεσε όλους τους πολίτες σε μια δίαιτα χαμηλή σε θερμίδες στις αρχές τής δεκαετίας τού 1980 για να εξοικονομήσει χρήματα για την αποπληρωμή τού εξωτερικού χρέους τής χώρας. Περιόρισε τον φωτισμό σε μια λάμπα 40-watt ανά δωμάτιο, την θέρμανση στα δημόσια κτίρια έως τους 57 βαθμούς φαρενάιτ, και τα τηλεοπτικά προγράμματα σε δύο ανιαρές ώρες την ημέρα.

Πάντως, οι κομμουνιστικές χώρες θα μπορούσαν να διεκδικήσουν και κάποια επιτεύγματα. Με μόλις 8% του παγκόσμιου πληθυσμού, η Σοβιετική Ένωση και άλλες χώρες του ανατολικού συνασπισμού κέρδισαν το 48% των μεταλλίων στους Ολυμπιακούς Αγώνες τής Σεούλ το 1988 και καυχήθηκαν για τους 53 από τους 100 κορυφαίους σκακιστές τού κόσμου εκείνη την χρονιά. Τα ποσοστά εκπαίδευσης και παιδείας ήταν υψηλά.