Καπιταλισμός και Ανισότητα

«Μέσα από την αξιοποίηση της παγκόσμιας αγοράς, η αστική τάξη έχει προσδώσει έναν κοσμοπολιτικό χαρακτήρα στην παραγωγή και στην κατανάλωση κάθε χώρας. Προς μεγάλη λύπη των αντιδραστικών, η αστική τάξη έχει τραβήξει κάτω από τα πόδια της βιομηχανίας το εθνικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο η τελευταία στεκόταν. Όλες οι παμπάλαιες εθνικές βιομηχανίες έχουν καταστραφεί ή καταστρέφονται καθημερινά. Εκτοπίζονται από νέες βιομηχανίες, των οποίων η καθιέρωση γίνεται ζήτημα ζωής και θανάτου για όλα τα πολιτισμένα έθνη, από βιομηχανίες που δεν επεξεργάζονται πλέον τις εγχώριες πρώτες ύλες, αλλά πρώτες ύλες από απομακρυσμένες περιοχές. Βιομηχανίες, των οποίων τα προϊόντα καταναλώνονται όχι μόνο στην εσωτερική αγορά αλλά σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Στη θέση των παλαιών αναγκών, που ικανοποιούνταν από την εγχώρια παραγωγή, βρίσκονται νέες ανάγκες, που για την ικανοποίησή τους απαιτούνται προϊόντα από μακρινά μέρη και χώρες. Στη θέση της παλαιάς τοπικής και εθνικής απομόνωσης και αυτάρκειας, έχουμε συναλλαγές προς κάθε κατεύθυνση, μια καθολική αλληλεξάρτηση των χωρών».

Στον 20ο αιώνα, ο οικονομολόγος Γιόζεφ Σουμπέτερ, θα επεκταθεί πάνω σ’ αυτά τα ζητήματα, με την αντίληψη ότι ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από «δημιουργική καταστροφή», στο πλαίσιο της οποίας νέα προϊόντα και μέθοδοι διανομής και οργάνωσης εκτοπίζουν παλαιότερες μεθόδους. Εντούτοις, σε αντίθεση με τον Μαρξ, που είδε ως πηγή αυτού του δυναμισμού την εξωπραγματική επιδίωξη αύξησης του «κεφαλαίου» (σε βάρος, όπως πίστευε, της εργατικής τάξης), ο Σουμπέτερ έδωσε έμφαση στον ρόλο του επιχειρηματία, εκείνου του καινοτόμου που εισάγει νέα προϊόντα και ανακαλύπτει νέες αγορές και μεθόδους.

Ο δυναμισμός και η ανασφάλεια που δημιουργήθηκαν από τον βιομηχανικό καπιταλισμό του 19ου αιώνα, οδήγησαν στη διαμόρφωση νέων θεσμών για τον περιορισμό της ανασφάλειας: η εταιρεία περιορισμένης ευθύνης προκειμένου να μειωθούν οι επενδυτικοί κίνδυνοι, οι εργατικές συνδικαλιστικές ενώσεις για την προώθηση των συμφερόντων των εργαζομένων, οι εταιρείες αλληλοβοήθειας για την παροχή δανείων και ασφάλισης της ταφής, καθώς και η εμπορική ασφάλεια ζωής. Στα μέσα του 20ου αιώνα, ως απάντηση στη μαζική ανεργία και τις στερήσεις που προκάλεσε η Μεγάλη Ύφεση (και στη μεγάλη πολιτική απήχηση του κομμουνισμού και του φασισμού, που έπεισε πολλούς δημοκράτες ότι η υπερβολική ανασφάλεια αποτελεί απειλή για την ίδια την καπιταλιστική δημοκρατία), οι δημοκρατίες της Δύσης ενστερνίστηκαν την ιδέα του κράτους πρόνοιας. Διάφορες χώρες δημιούργησαν διαφορετικούς συνδυασμούς ειδικών προγραμμάτων. Όμως, τα νέα κράτη πρόνοιας είχαν πολλά κοινά, όπως η ασφάλιση των ηλικιωμένων και των ανέργων, καθώς και ποικίλα μέτρα για τη στήριξη της οικογένειας.

Η επέκταση του κράτους πρόνοιας στις δεκαετίες που ακολούθησαν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, συνέβη σε μια εποχή κατά την οποία οι καπιταλιστικές οικονομίες της Δύσης εξελίσσονταν με ταχείς ρυθμούς. Η επιτυχία της βιομηχανικής οικονομίας επέτρεψε τη μετάγγιση των κερδών και των μισθών σε κρατικούς σκοπούς, μέσω της φορολογίας. Τα δημογραφικά χαρακτηριστικά της μεταπολεμικής περιόδου, στην οποία κυριάρχησε το οικογενειακό μοντέλο του εργαζόμενου-νοικοκύρη, ήταν επίσης ενισχυτικά, καθώς ο σχετικά υψηλός αριθμός γεννήσεων δημιούργησε μια ευνοϊκή αναλογία μεταξύ ενεργών εργαζομένων και εξαρτώμενων μελών. Οι ευκαιρίες εκπαίδευσης αυξήθηκαν, καθώς όλο και περισσότερο τα αριστοκρατικά πανεπιστήμια έκαναν δεκτούς φοιτητές με γνώμονα τα ακαδημαϊκά επιτεύγματα και τις ικανότητές τους, με αποτέλεσμα όλο και περισσότεροι άνθρωποι να αποκτούν ανώτατη εκπαίδευση. Εξίσου άρχισαν να υποχωρούν τα εμπόδια για την πλήρη συμμετοχή των γυναικών και των μειονοτήτων στην κοινωνία. Με την επίδραση όλων των ανωτέρω παραγόντων, επιτεύχθηκε μια πρόσκαιρη ισορροπία, στο πλαίσιο της οποίας οι προηγμένες καπιταλιστικές χώρες γνώρισαν ισχυρή οικονομική ανάπτυξη, υψηλά επίπεδα απασχόλησης και σχετική κοινωνικο-οικονομική ισότητα.

ΖΩΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Το τέλος του 20ου και η αρχή του 21ου αιώνα ήταν, σε γενικές γραμμές, μια περίοδος αξιοσημείωτης προόδου για την ανθρωπότητα, οφειλόμενη, σε μεγάλο βαθμό, στη εξάπλωση του καπιταλισμού ανά την υφήλιο. Η φιλελευθεροποίηση της οικονομίας της Κίνας, της Ινδίας, της Βραζιλίας, της Ινδονησίας και άλλων χωρών του αναπτυσσόμενου κόσμου, επέτρεψε σε εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων να ξεφύγουν από τη φτώχια και να μεταπηδήσουν στη μεσαία τάξη. Από την άλλη, οι καταναλωτές στις πιο ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, όπως στις ΗΠΑ, βίωσαν τη δραστική μείωση στις τιμές πολλών προϊόντων (από ρούχα μέχρι τηλεοράσεις), και τη διαθεσιμότητα μιας πλημμυρίδας αγαθών που άλλαξε τη ζωή τους.

Πιο αξιομνημόνευτες είναι, ίσως, οι αλλαγές που συνέβησαν στα μέσα που απέκτησαν οι άνθρωποι για την προσωπική τους καλλιέργεια. Όπως σημειώνει ο οικονομολόγος Τάιλερ Κόουεν, ο καρπός των πρόσφατων εξελίξεων είναι μάλλον «στο μυαλό μας και στους φορητούς υπολογιστές μας και όχι τόσο στον τομέα της οικονομίας που παράγει έσοδα». Ως αποτέλεσμα, «το μεγαλύτερο μέρος της αξίας του διαδικτύου απορροφάται σε προσωπικό επίπεδο και ποτέ δεν πρόκειται να μετρηθεί με δείκτες παραγωγικότητας». Πολλές από τις μεγάλες, κάθε είδους μουσικές συναυλίες του 20ου αιώνα, είναι δωρεάν διαθέσιμες στο YouTube. Πολλές από τις σπουδαίες κινηματογραφικές ταινίες του 20ου αιώνα, που άλλοτε προβάλλονταν μόνο περιστασιακά σε κινηματογραφικές λέσχες μητροπολιτικών περιοχών, είναι σήμερα προσιτές στον οποιονδήποτε και οποτεδήποτε, αντί μικρής μηνιαίας χρέωσης. Σύντομα οι μεγάλες πανεπιστημιακές βιβλιοθήκες θα είναι διαθέσιμες στο διαδίκτυο για όλον τον κόσμο, ενώ πρόκειται να επακολουθήσουν και άλλες, χωρίς προηγούμενο, ευκαιρίες ατομικής εξέλιξης.