Η γεωπολιτική σημασία του 1821 | Foreign Affairs - Hellenic Edition
Secure Connection

Η γεωπολιτική σημασία του 1821

Το ιστορικό νόημα της Ελληνικής Επανάστασης
Περίληψη: 

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε προφανώς ιστορική τομή μείζονος σημασίας για τους Έλληνες. Όμως, υπήρξε πολύ σημαντική και για τις μεγάλες δυνάμεις της εποχής, για διαφορετικούς λόγους για την κάθε μια. Ιδού το γιατί.

Ο ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΩΤΟΥΛΑΣ είναι ιστορικός, συγγραφέας της μελέτης Μετανάστευση και Κυρίαρχη Εθνική Κουλτούρα (Παπαζήσης 2011).

Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 υπήρξε ιστορική τομή μείζονος σημασίας για τους Έλληνες, εθνική ομάδα με μακραίωνη ιστορική παρουσία στην περιοχή που εκδηλώθηκε η Επανάσταση, η οποία θα αποτελούσε μετά την ολοκλήρωση των πολεμικών δραστηριοτήτων την επικράτεια του ελεύθερου ελληνικού κράτους. Η Επανάσταση αποκατέστησε την πολιτική αυτονομία του ελληνικού έθνους, η οποία είχε αναιρεθεί ως συνέπεια της οθωμανικής, αλλά και της ενετικής κατάκτησης περιοχών του ιστορικού ελληνικού χώρου.

ΤΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η Επανάσταση εδράστηκε σε τέσσερις ομάδες:

α. Τους πολεμιστές. Οι πολεμιστές, οι γνωστοί ως «κλέφτες και αρματολοί», διέθεταν εμπειρία στην διεξαγωγή ατάκτου πολέμου, η οποία θα αποδεικνυόταν ο πλέον καθοριστικός παράγοντας σε βάθος χρόνου για την διατήρηση της Επανάστασης. Η αποτελεσματικότητα των επαναστατών θα επιτεινόταν από την ορεινή διαμόρφωση και την κατάτμηση του γεωφυσικού τοπίου, η οποία παρατηρείται στην Πελοπόννησο και την Στερεά Ελλάδα. Αντιστοίχως η χωρική αυτάρκεια των νήσων του Αιγαίου και η ελληνική υπεροχή στην θάλασσα θα διασφάλιζε κατά κανόνα τον έλεγχο των οδών ανεφοδιασμού στο νότιο τμήμα του Αιγαίου.

β. Τους εμπόρους. Οι Έλληνες έμποροι με κύρια κέντρα τις νήσους Ύδρα, Σπέτσες και Ψαρά ήλεγχαν την ροή των αγαθών στον χώρο του Αιγαίου. Τα οικονομικά δίκτυα των Ελλήνων εμπόρων συνέδεαν το Αιγαίο Πέλαγος με τους λιμένες της Μαύρης Θάλασσας και με τους λιμένες της δυτικής Ευρώπης.

γ. Τους πολιτικούς/αξιωματούχους. Οι τοπικοί πρόκριτοι, προεστοί και κοτζαμπάσηδες, οι οποίοι ασκούσαν εξουσία υπό την οθωμανική διοίκηση, επεδίωκαν να διατηρήσουν την πολιτική υπεροχή τους στην μετεπαναστατική περίοδο. Στους αξιωματούχους ανήκουν επίσης οι Φαναριώτες, οι οποίοι συμμετείχαν, αν και σε περιορισμένο βαθμό, στις επαναστατικές διεργασίες.

δ. Τους διανοουμένους και τον κλήρο. Οι δυτικότροποι διανοούμενοι συνέβαλαν στην διάχυση στον ελλαδικό χώρο των ιδεών του Διαφωτισμού περί ενός συγκεντρωτικού εξισωτικού κράτους και του ρομαντικού εθνικισμού, ο οποίος κυριαρχούσε ως ιδεολογικό ρεύμα στην κεντρική Ευρώπη. Ο εκκλησιαστικός κλήρος από την πλευρά του συνέβαλε στην διατήρηση του ηθικού των επαναστατημένων αγροτών και στην επίταση της διάκρισης Χριστιανών και Μουσουλμάνων.

ΟΙ ΤΡΕΙΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΩΝ ΥΠΟΔΟΥΛΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Η Επανάσταση απετέλεσε την ριζοσπαστική επιλογή εκ των τριών εναλλακτικών, οι οποίες κυοφορούνταν μεταξύ του Ελληνισμού όσον αφορά στο ιστορικό πεπρωμένο του. Η πρώτη επιλογή ταυτιζόταν με την αντίληψη ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν δυνατόν να μετασχηματισθεί σε βάθος χρόνου από το ελληνικό στοιχείο κατά το προγενέστερο υπόδειγμα της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και του μετασχηματισμού της σε κράτος εν πολλοίς ελεγχόμενο από την ελληνική εθνότητα. Η επιλογή αυτή, η οποία υποστηριζόταν από τους Φαναριώτες και τους ανώτερους εκκλησιαστικούς κύκλους, δεν ελάμβανε υπ’ όψιν της την έντονη αντιστικτική διάκριση μεταξύ Μουσουλμάνων και μη-Μουσουλμάνων, η οποία απαντούσε στην παραδοσιακή ισλαμική αντίληψη, καθώς και τον υψηλό βαθμό εθνοτικής και θρησκευτικής/πολιτισμικής απόκλισης μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων.

Η δεύτερη επιλογή σχετιζόταν με την Ρωσική Αυτοκρατορία, παραδοσιακό προστάτη των χριστιανικών πληθυσμών εντός της επικρατείας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Βάσει αυτής της οπτικής, η οποία υιοθετείτο από τον Καποδίστρια, η ρωσική πίεση στο πλαίσιο του ρωσο-τουρκικού ανταγωνισμού στην περιοχή της Βαλκανικής Χερσονήσου, της Μαύρης Θάλασσας και του Καυκάσου θα επέφερε την απόδοση καθεστώτος αυτονομίας στους χριστιανικούς λαούς των Βαλκανίων, το οποίο μεσοπρόθεσμα θα μετατρεπόταν σε ανεξαρτησία.

Η τρίτη επιλογή ήταν η πλέον ριζοσπαστική και ταυτιζόταν με την ένοπλη εξέγερση του ελληνικού πληθυσμού ως αυτόνομου παράγοντα. Η εξέγερση θα αξιοποιούσε την στρατιωτική τεχνογνωσία των Ελλήνων ατάκτων, την ορεινή διαμόρφωση του νοτίου τμήματος του ελλαδικού χώρου και την διασπορά των Ελλήνων ανά την οθωμανική επικράτεια για την πρόκληση ποικίλων αντιπερισπασμών. Η επιλογή αυτή προωθήθηκε από την Φιλική Εταιρεία και τους Έλληνες οπλαρχηγούς και τελικώς επικράτησε.

Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ

Η χωρική εμβέλεια της Επανάστασης, βάσει του λεγομένου Γενικού Σχεδίου αφορούσε το σύνολο των περιοχών, όπου υπήρχε ελληνικός πληθυσμός, με έμφαση να αποδίδεται ευλόγως στις περιοχές, οι οποίες αποτελούσαν τις ιστορικές εστίες του Ελληνισμού και στις οποίες ήταν δυνατόν να αναληφθεί δράση (ελλαδικός χώρος, περιφέρεια Μολδοβλαχίας, Αιγαίο Πέλαγος, Κωνσταντινούπολη). Το Σχέδιο προέβλεπε την ταυτόχρονη εξέγερση των χριστιανικών εθνοτήτων των Σέρβων και των Μαυροβουνίων, την αποστασία της Μολδοβλαχίας ώστε να εμπλακεί η Ρωσική Αυτοκρατορία, την κατάληψη της Ηπείρου με την αξιοποίηση του αυτονομιστικού κινήματος του Αλή πασά και την καταστροφή του οθωμανικού στόλου στην Κωνσταντινούπολη. Οι επαναστάτες, δηλαδή, επεδίωκαν τον έλεγχο των ευρωπαϊκών οθωμανικών επαρχιών, στις οποίες ο ισλαμικός πληθυσμός ήταν μειονοτικός, επιδιώκοντας να αποκόψουν μέσω του Αιγαίου και των Στενών τις μικρασιατικές από τις ευρωπαϊκές επαρχίες. Η νότιος Ελλάδα θα αποτελούσε το εστιακό σημείο έντασης των εχθροπραξιών λόγω της πληθυσμιακής υπεροχής του ελληνικού πληθυσμού, του ετοιμοπόλεμου ανθρωπίνου δυναμικού και των γεωφυσικών (ορεινή διαμόρφωση) και γεωγραφικών δεδομένων (προσβασιμότητα από δυτικές θαλάσσιες δυνάμεις).

Η Επανάσταση εγκαινιάστηκε τον Φεβρουάριο του 1821 στην Μολδοβλαχία, περιοχή στην οποία διήρκεσε επτά μήνες έως την τελική καταστολή της από τις οθωμανικές δυνάμεις. Η Επανάσταση στην Μολδοβλαχία εδράστηκε κατά κύριο λόγο στον μειονοτικό ελληνικό πληθυσμό της περιοχής, καθώς και σε τμήμα του γηγενούς ρουμανικού πληθυσμού. Οι εθνοτικές αντιπαλότητες ανάμεσα στο κυρίαρχο από πολιτικής, οικονομικής και πολιτισμικής άποψης στρώμα των Ελλήνων και τους γηγενείς πληθυσμούς είχε ως συνέπεια την αποτυχία του επαναστατικού εγχειρήματος στην περιοχή αυτή.