Κανονικές χώρες

Μια επαναλαμβανόμενη εξήγηση για την απόκλιση των οικονομικών αποτελεσμάτων είναι ότι σε ορισμένες χώρες οι αξιωματούχοι υπονόμευσαν τις επιδόσεις επιδιώκοντας μεταρρυθμίσεις πάρα πολύ επιθετικά. Σύμφωνα με αυτή την λογική, μια πιο αργή, πιο μεθοδική προσέγγιση επέτρεψε σε άλλες χώρες να καταφέρουν πιο επιτυχημένες μεταβάσεις. «Οι σταδιακές πολιτικές οδηγούν σε λιγότερο πόνο βραχυπρόθεσμα, σε μεγαλύτερη κοινωνική και πολιτική σταθερότητα, και σε ταχύτερη ανάπτυξη μακροπρόθεσμα», υποστήριξε ο οικονομολόγος Τζόζεφ Στίγκλιτς το 2002 στο βιβλίο του Η Παγκοσμιοποίηση και η Δυσαρέσκεια για Αυτήν (Globalization and Its Discontents). «Στον αγώνα μεταξύ της χελώνας και του λαγού, φαίνεται ότι η χελώνα έχει κερδίσει και πάλι». Αυτή η εξήγηση άρεσε σε εκείνους του πρώην σοβιετικού μπλοκ που είδαν τα προνόμιά τους να απειλούνται από την φιλελευθεροποίηση και σε εκείνους τής Δύσης που δεν εμπιστεύοντο τις δυνάμεις τής αγοράς. Αλλά ήταν λάθος: Από τα μέσα τής δεκαετίας τού 1990, οι χώρες που είχαν υιοθετήσει ολόψυχα τις μεταρρυθμίσεις είχαν πολύ καλύτερες επιδόσεις από εκείνες που τις είχαν καθυστερήσει.

Μια απλή ματιά στα στοιχεία υποστηρίζει αυτό το συμπέρασμα. Για την μέτρηση του ρυθμού των μεταρρυθμίσεων, ανατρέξαμε στους δείκτες που αναπτύχθηκαν από την «Ευρωπαϊκή Τράπεζα για την Ανασυγκρότηση και την Ανάπτυξη», προσαρμόζοντάς τους να προσδώσουν σε κάθε χώρα μια ετήσια βαθμολογία μεταξύ μηδέν και 100, με βάση το πόσο στενά θα έμοιαζε σε μια οικονομία τής ελεύθερης αγοράς. Χαρακτηρίσαμε εκείνες που ανέβηκαν περισσότερο από 40 πόντους στα τρία πρώτα χρόνια τής μετάβασης ως «ριζικούς μεταρρυθμιστές». Εννέα κράτη έπιασαν αυτό το μέτρο: Η Τσεχική Δημοκρατία, η Εσθονία, η Ουγγαρία, το Κιργιστάν, η Λετονία, η Λιθουανία, η Πολωνία, η Ρωσία και η Σλοβακία. Χαρακτηρίσαμε τις χώρες των οποίων οι βαθμολογίες ανέβηκαν κατά 25 έως 40 μονάδες «σταδιακούς μεταρρυθμιστές», και εκείνες με μια άνοδο μικρότερη από 25 βαθμούς ως «αργούς μεταρρυθμιστές».

Η σύγκριση της οικονομικής απόδοσης των τριών αυτών ομάδων αποκαλύπτει ότι οι πιο γρήγορες και πιο εμπεριστατωμένες μεταρρυθμίσεις συνεπάγοντο λιγότερο, όχι περισσότερο, οικονομικό πόνο. Για να είμαστε δίκαιοι, από την αρχή τής μετάβασης τους, πολλές χώρες στην ριζική ομάδα είχαν βιώσει μια ελαφρώς μεγαλύτερη πτώση τής παραγωγής από όση είχαν οι σταδιακοί μεταρρυθμιστές. Αλλά μετά από τρία χρόνια, οι ριζικοί όρμησαν μπροστά, ξεπερνώντας κατά πολύ τους σταδιακούς. Εν τω μεταξύ, οι αργοί μεταρρυθμιστές είχαν το χειρότερο αποτέλεσμα και συνεχίζουν να σέρνονται πίσω από τις άλλες δύο ομάδες μέχρι σήμερα.

Οι σταδιακοί μεταρρυθμιστές τελικά πρόφθασαν τους ριζικούς μεταρρυθμιστές, αλλά όχι πριν να υποφέρουν πολλά χρόνια δαπανηρής υποαπόδοσης. Σε σύγκριση με τις χώρες που ανυπόμονα αγκάλιασαν τις ελεύθερες αγορές, οι σταδιακοί χρειάστηκαν περισσότερο χρόνο για να ανακάμψουν στα προηγούμενα επίπεδα της κατανάλωσης των νοικοκυριών και να σταθεροποιήσουν τον πληθωρισμό. Και στον βαθμό που μπορεί κανείς να πει από τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, η ανεργία έπληξε τους αργούς μεταρρυθμιστές, όπως η Αρμενία και η Πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία τής Μακεδονίας, πιο σκληρά από όσο τα υπόλοιπα μεταβατικά κράτη. Συνολικά, δεν υπάρχει καμία απόδειξη ότι μια σταδιακή προσέγγιση μείωσε τον πόνο τής μετάβασης. Όλα τα σημάδια δείχνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση: Ήταν οι λαγοί, όχι οι χελώνες, οι οποίοι κέρδισαν. Πολλές από τις χελώνες τελικά πρόφθασαν, αλλά μόνο μετά από ένα πιο εξαντλητικό ταξίδι.

Εκτός από αυτή την παραλλαγή, ένα άλλο εντυπωσιακό μοτίβο ξεπηδά από κάθε χάρτη τής περιοχής. Οι παλιές προβλέψεις ότι όλες οι χώρες σε μεταβατικό στάδιο θα καταλήξουν να μοιάζουν με Δυτικά κράτη ποτέ δεν υλοποιήθηκαν. Οι χώρες έχουν πράγματι συγκλίνει, αλλά προς έναν διαφορετικό στόχο: Τους γείτονές τους. Με πολλούς τρόπους, τα μετα-κομμουνιστικά κράτη έχουν γίνει περισσότερο σαν τις πλησιέστερες στα σύνορά τους μη κομμουνιστικές χώρες.

Τα κράτη τής Βαλτικής ήρθαν πιο κοντά στην Φινλανδία, καθώς και οι χώρες τού Καυκάσου έχουν μετακινηθεί προς το Ιράν και την Τουρκία. Τα κράτη τής Κεντρικής Ασίας έχουν γίνει περισσότερο όμοια με το Αφγανιστάν και το Ιράν. Οι χώρες τής Κεντρικής Ευρώπης έχουν προσεγγίσει την Αυστρία και την Γερμανία, αλλά με τις περιστασιακές αποκλίσεις προς τους γείτονες προς τα ανατολικά τους. Υπάρχουν μερικές εξαιρέσεις σε αυτό το πρότυπο - κυρίως η Λευκορωσία, η οποία έχει γίνει πολύ πιο αυταρχική από τα γειτονικά μη κομμουνιστικά κράτη. Αλλά στις περισσότερες περιπτώσεις, έχοντας ξεφύγει από την Μόσχα, οι πρώην δορυφόροι τής ΕΣΣΔ επιτάχυναν προς τα έξω, συγχωνευόμενοι με το τοπικό περιβάλλον τους.

Τα χαρακτηριστικά τού εκάστοτε πλησιέστερου μη κομμουνιστικού γείτονα του κάθε κράτους το 1990, προσφέρουν ισχυρές ενδείξεις για το πώς θα εξελιχθεί το κράτος στην συνέχεια. Λαμβάνοντας υπόψη το σημείο εκκίνησης της κάθε χώρας, όσο πιο πλούσιοι, δημοκρατικοί και οικονομικά φιλελεύθεροι είναι οι μη κομμουνιστικοί γείτονες, τόσο πιο πλούσιο, δημοκρατικό και οικονομικά φιλελεύθερο θα γίνει τελικά το κράτος. Η σύγκλιση αυτή εκδηλώθηκε επίσης με πιο λεπτούς τρόπους - για παράδειγμα, σε ποσοστά εγγραφής στα Πανεπιστήμια, τα επίπεδα της κατανάλωσης αλκοόλ, και ακόμη και το προσδόκιμο ζωής. Μερικές φορές, οι γείτονες επηρέασαν άμεσα τις προοπτικές ανάπτυξης των χωρών, όπως όταν οι ισλαμιστές μαχητές επιτέθηκαν στο Τατζικιστάν από τα σύνορα με το Αφγανιστάν ή όταν γερμανικές εταιρείες έστησαν μονάδες παραγωγής στην Τσεχική Δημοκρατία. Όμως, ένα πιο σημαντικό κίνητρο σύγκλισης ήταν πιθανώς τα υποκείμενα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που προηγήθηκαν τόσο του κομμουνισμού όσο και των σύγχρονων εθνικών συνόρων.

ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΡΟΣΔΟΚΙΕΣ