Ασύμμετρη συμμαχία

Η διπλωματία σχετικά με την Βόρειο Κορέα έχει προσλάβει όλη την κωμική προβλεψιμότητα ενός έργου του Σάμιουελ Μπέκετ. Ο ηγέτης Κιμ Γιονγκ-ουν δοκιμάζει μια πυρηνική βόμβα [1]˙ ο κόσμος αλαλάζει σε κατάσταση συναγερμού. Τα Ηνωμένα Έθνη [2] μπαίνουν σε δράση και πραγματοποιούν συνομιλίες για την διεξαγωγή συνομιλιών. Τίποτα ουσιαστικό δεν συμβαίνει. Και στην Ουάσιγκτον, πολιτικοί και ειδήμονες παραμένουν σαστισμένοι για το γιατί η Κίνα δεν κάνει περισσότερα για να χαλιναγωγήσει την Βόρεια Κορέα [3].

Ο λόγος είναι απλός: Το Πεκίνο εξακολουθεί να χρειάζεται την Pyongyang [4] -ακόμα περισσότερο καθώς η Ουάσιγκτον «στρέφεται» προς την Ασία [5]. Ίσως περισσότερο από κάθε άλλη πρωτεύουσα, η Ουάσιγκτον θα πρέπει να κατανοήσει ότι η σχέση μεταξύ μιας μεγάλης δύναμης και ενός κράτους-πελάτη δίνει συνήθως το πάνω χέρι στο τελευταίο. Μια μεγάλη δύναμη μπορεί να απειλήσει, να δωροδοκήσει, να παρακαλέσει και να προσπαθήσει να δικαιολογήσει, αλλά αν είναι πεπεισμένη ότι η επιβίωση ενός κράτους-πελάτη είναι ζωτικής σημασίας για την δική της εθνική ασφάλεια, υπάρχουν λίγα που μπορεί να κάνει για να αλλάξει την συμπεριφορά του κράτους-πελάτη. Το ασθενέστερο κράτος συνήθως έχει πλήρη επίγνωση αυτού του γεγονότος. Οι Ηνωμένες Πολιτείες [6] το έζησαν αυτό, όταν υποστήριξαν τον ηγέτη της πρώην Δημοκρατίας της Κίνας [7] Τσιάνγκ Κάι-σεκ [8] ως προπύργιο κατά της εξάπλωσης του κομμουνισμού [9]. Ομοίως, η Ουάσιγκτον έχει λίγη αγάπη για την τοξική εξωτερική πολιτική της Σαουδικής Αραβίας [10] ή τις επιδόσεις της στα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά βλέπει το βασίλειο ως ακρογωνιαίο λίθο της σταθερότητας στην Μέση Ανατολή [11].

Η Κίνα [12] λειτουργεί με τον ίδιο τρόπο σχετικά με τα κράτη-πελάτες της. Πακιστανοί μαχητές επιτίθενται σε Κινέζους εργάτες [13] στο Μπαλουχιστάν και διακινούν όπλα στους Μουσουλμάνους αυτονομιστές στην Xinjiang [14], αλλά δεδομένου ότι το Πακιστάν προσφέρει στην Κίνα ένα κρίσιμο σημείο πρόσβασης στον Ινδικό Ωκεανό [15], το Πεκίνο μπορεί να κάνει λίγα εκτός από κηρύγματα και καλοπιάσματα. Η Μιανμάρ [16] μπορεί να είναι υπεύθυνη για βίαιες συγκρούσεις και λαθρεμπόριο ναρκωτικών κατά μήκος των κινεζικών συνόρων [17], αλλά, ειδικά πριν από την πρόσφατη μεταρρύθμιση, εμπορικές και γεωπολιτικές ανησυχίες πίεσαν την Κίνα να ζήσει με την χούντα. Και στην περίπτωση της Βόρειας Κορέας [18] η Κίνα είχε λίγες άλλες επιλογές από το να αγνοήσει τις υπερβολές της Πιονγιάνγκ επί δεκαετίες.

Η γεωστρατηγική σημασία της Βόρειας Κορέας [19] καίει βαθιά στο επίσημο μυαλό της Κίνας. Σίγουροι, υπάρχουν και άλλες σκέψεις. Οι δύο χώρες είναι οικονομικοί εταίροι με εμπορικές σχέσεις 6,39 δισεκατομμυρίων δολαρίων [20] από το 2014. Η Κίνα φοβάται επίσης μια πλημμύρα Βορειοκορεατών προσφύγων [21], εάν το καθεστώς του Kim καταρρεύσει˙ ο κατακλυσμός, υποτίθεται, θα εξαντλήσει τους περιφερειακούς πόρους της Κίνας [22] στην διαδικασία και, ενδεχομένως, θα εξαπλωθεί δυσαρέσκεια μεταξύ των εθνοτικών Κορεατών της Κίνας [23]. Αλλά αυτές οι εκτιμήσεις είναι χλωμές σε σύγκριση με τις γεωπολιτικές επιταγές.

Ιστορικά, η κορεατική χερσόνησος [24] υπήρξε το θέατρο για στρατούς που εισέβαλλαν στην Κίνα. Η ιαπωνική επιρροή στην Κορέα [25] οδήγησε στον Σινο-Ιαπωνικό πόλεμο του 1894-1845 [26], ο οποίος έληξε με ήττα για την Κίνα. Ο Πόλεμος της Κορέας [27] έφερε στρατεύματα των ΗΠΑ στο κατώφλι του Κινεζικού Κομμουνιστικού Κόμματος, απειλώντας την επιβίωση του κόμματος. Αυτές τις μέρες, η Κίνα εξακολουθεί να είναι αποφασισμένη να έχουν ένα βορειοκορεατικό «μαξιλάρι» απέναντι σε μια επίθεση [28], και ως εκ τούτου υποστηρίζει το καθεστώς του Κιμ εφ’ όσον της το παρέχει. Η στροφή [των ΗΠΑ] στην Ασία [29] βαθαίνει την αίσθηση της ανασφάλειας της Κίνας, καθιστώντας το «μαξιλάρι» της Βόρειας Κορέας ακόμα πιο σημαντικό.

ΜΙΑ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΕΠΑΝΕΞΙΣΟΡΡΟΠΗΣΗ

Η επανεξισορρόπηση της Ουάσιγκτον προς την Ασία [30] μόνο αύξησε τους φόβους του Πεκίνου ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες επιζητούν να ανασχέσουν την Κίνα [31]. Το Πεκίνο αισθάνεται -αρκετά δικαιολογημένα- σαν να περιβάλλεται από εχθρικές δυνάμεις σε όλο το μήκος των ακτών του. Η συζήτηση για την κινεζική απειλή από τους πολιτικούς και τους ειδήμονες στην Ουάσινγκτον και το Τόκιο κάνει λίγα για να κατευνάσει τις ανησυχίες αυτές. Σε έναν κόσμο σαν κι αυτόν, οι Κινέζοι πολιτικοί πρέπει να αναλάβουν τον κίνδυνο του πολέμου και των επακόλουθων προσπαθειών εισβολής στην Κίνα στα σοβαρά. Η ενδιάμεση ζώνη της Βόρειας Κορέας [32], τεράστια και δύσκολη στο να υποστεί εισβολή, παρέχει στην Κίνα κάποια προστασία σε ένα σημείο όπου ήταν πάντα ευάλωτη. Το «μαξιλάρι» είναι ατελές, αλλά σε έναν κόσμο όπου κάποιος μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με τις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ιαπωνία, κάθε πλεονέκτημα μετράει.

Αυτό δεν είναι για να πούμε ότι η Κίνα είναι ευχαριστημένη με την συμπεριφορά της Πιονγιάνγκ. Η Νότια Κορέα έχει πρόσφατα ανοίξει συζητήσεις με τις Ηνωμένες Πολιτείες σχετικά με την εφαρμογή ενός συστήματος Terminal High Altitude Area Defense [33] γύρω από την περιοχή, μετά τον τελευταίο γύρο δοκιμών πυραύλων της Βόρειας Κορέας [34]˙ αν ο Κιμ πιέσει τόσο την Νότια Κορέα ώστε να αναπτύξει ένα τέτοιο σύστημα, θα έχει βλάψει τα μακροπρόθεσμα κινεζικά συμφέροντα [35] φέρνοντας την οργή και την στρατιωτική δύναμη των Ηνωμένων Πολιτειών και άλλων συμμάχων στο κατώφλι της Κίνας. Αλλά για την Κίνα, εξακολουθεί να μην υπάρχει καλύτερη επιλογή από το να υποστηρίζει το καθεστώς του Κιμ. Η κατάρρευση του κράτους της Βόρειας Κορέας [36] θα μπορούσε να δημιουργήσει ένα κενό εξουσίας˙ κανείς δεν ξέρει τι θα το γεμίσει, αλλά το Πεκίνο θα φοβάται την αυξημένη αμερικανική επιρροή. Αν ο Kim αποδειχθεί πραγματικά αφόρητος, ένα περιπετειώδης Κινέζος ηγέτης θα μπορούσε να συλλογιστεί την εισβολή στην Βόρεια Κορέα [37] για να καθαιρέσει το καθεστώς του Kim και να γεμίσει το κενό ισχύος που θα προκύψει, αλλά μια τέτοια κίνηση θα τρομάξει την Ιαπωνία, τη Νότια Κορέα και τις Ηνωμένες Πολιτείες και θα υιοθετήσουν επικίνδυνα αντίμετρα. Ένα εξοπλισμένο με πυρηνικά και ασταθές καθεστώς Κιμ είναι μια κακή επιλογή. Αλλά για την Κίνα, είναι η λιγότερο κακή επιλογή. Έτσι ο Κιμ κάνει ό, τι θέλει και η Κίνα δεν κάνει τίποτα.

Ηγέτης της Βόρειας Κορέας Kim Jong Un παρακολουθεί ένα συμπόσιο για τους συμμετέχοντες στην πρόσφατη εκτόξευση πυραύλων, σε αυτή την αχρονολόγητη φωτογραφία που κυκλοφόρησε από το βορειοκορεατικό Κεντρικό Πρακτορείο Ειδήσεων (KCNA) στην Πιονγιάνγκ στις 15 Φεβρουαρίου 2016. REUTERS
----------------------------------

Αν οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι σοβαρές σχετικά με την αλλαγή του status quo, έχουν τρεις ρεαλιστικές επιλογές -δύο εκ των οποίων περιλαμβάνουν την βοήθεια της Κίνας, και μια που δεν την περιλαμβάνει. Με την βοήθεια του Πεκίνου, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσαν να επανεξετάσουν μια ιδέα που πηγάζει από την στρατηγική των ΗΠΑ της εποχής του Ψυχρού Πολέμου στην Ασία [38]. Τότε, ο Μάο Τσε Τουνγκ έπαιζε τον Kim και η Σοβιετική Ένωση έπαιζε τον ρόλο της Κίνας. Μια επιλογή που εξέτασαν οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ένα κοινό σοβιετο-αμερικανικό χτύπημα κατά των πυρηνικών εγκαταστάσεων της Κίνας [39]. Οι Σοβιετικοί δεν έδειξαν κανένα ενδιαφέρον (κάτι για το οποίο θα αποκτήσουν αργότερα λόγους για να μετανιώνουν), αλλά η ιδέα θα μπορούσε να αναβιώσει. Μια νέα έκδοση αυτού του σχεδίου θα συνίσταται σε ένα κοινό κινεζο-αμερικανικό χτύπημα στις πυρηνικές εγκαταστάσεις της Βόρειας Κορέας [40]. Θα λειτουργήσει μόνο, όμως, αν το Πεκίνο έχει διαβεβαιώσεις για την δική του ασφάλεια. Η Κίνα θα ζητήσει από τις Ηνωμένες Πολιτείες να έχουν περισσότερη κατανόηση σε θέματα όπως η κατασκευή νησιών στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας [41], η επανένταξη της Ταϊβάν, καθώς και το αίτημα της Κίνας για τα νησιά Σενκάκου [42]. Η Ουάσιγκτον θα ήταν απρόθυμη να κάνει οποιεσδήποτε παραχωρήσεις σε αυτά τα μέτωπα. Αξιωματούχοι στις Ηνωμένες Πολιτείες μπορεί να δουν αυτά τα ζητήματα ως αποκομμένα από την βορειοκορεατική πολιτική [43], αλλά για τους Κινέζους πολιτικούς είναι άρρηκτα συνδεδεμένα και ζωτικής σημασίας για την συνολική ασφάλεια του έθνους.

Μια παραλλαγή αυτής της επιλογής θα μπορούσε να περιλαμβάνει την χορήγηση έγκρισης στην Κίνα για μια εισβολή στην Βόρεια Κορέα, μόλις τα τακτικά χτυπήματα απαλείψουν τις πυρηνικές εγκαταστάσεις του έθνους. Το Πεκίνο θα μπορούσε στην συνέχεια να προσπαθήσει να αναδομήσει την Βόρεια Κορέα μέσα από την αλλαγή του καθεστώτος και την δημιουργία μιας προσωρινής κινεζικής κυβέρνησης, που θα ακολουθηθεί από μια επιτυχή μεταβίβαση της εξουσίας. Η επιλογή αυτή θα απαιτούσε μια τεράστια επιχείρηση οικοδόμηση έθνους, και θα έθετε ένα άβολο παγκόσμιο προηγούμενο. Αλλά αν η Ουάσιγκτον και το Πεκίνο είναι να συνεργαστούν για την Βόρεια Κορέα, κάτι τέτοιο μπορεί να είναι η λιγότερο κακή επιλογή και για τους δύο. Ένα τέτοιο σχέδιο θα καθησυχάσει την Κίνα σχετικά με αυτό το κρίσιμο «μαξιλάρι» ασφαλείας˙ η εξασφάλιση, με την σειρά της, θα πρέπει να επιτρέψει στην Ουάσιγκτον να αποφύγει δραστικές παραχωρήσεις σε άλλα ζητήματα, καθιστώντας την επιλογή αυτή ελαφρώς πιο ελκυστική για τις Ηνωμένες Πολιτείες. Μια τέτοια κίνηση είναι βέβαιο ότι θα ανατροφοδοτήσει την οργή της Ιαπωνίας και, ίσως σε μικρότερο βαθμό, της Νότιας Κορέας, αλλά αμφότερες θα μπορούσαν να πεισθούν ότι η κινεζική παρουσία στην Βόρεια Κορέα [44] είναι προτιμότερη από το καθεστώτος Κιμ.

Σίγουρα, για την Ουάσιγκτον, μια αποπυρηνικοποιημένη Βόρεια Κορέα είναι πιθανό να μην αξίζει τέτοιες παραχωρήσεις. Προς το παρόν, η ανερχόμενη Κίνα παραμένει μια πολύ μεγαλύτερη πρόκληση από ό, τι μια παραπαίουσα Βόρεια Κορέα, και η ενδυνάμωση της πρώτης για να υπογράψει τον θάνατο της δεύτερης δεν μπορεί να έχει πολύ στρατηγικό νόημα. Αυτό αφήνει την επιλογή της επαναπροσέγγισης. Καθώς οι σινο-σοβιετικές σχέσεις [45] επιδεινώθηκαν στο σημείο της συνοριακής σύγκρουσης το 1968-69, η Μόσχα ρώτησε την Ουάσιγκτον πώς θα αισθανόταν για [δυνητικά] σοβιετικά χτυπήματα στις κινεζικές πυρηνικές εγκαταστάσεις. Αντί να συνεργαστούν, ο Αμερικανός πρόεδρος Ρίτσαρντ Νίξον και ο πρώην υπουργός Henry Kissinger επεδίωξαν την προσέγγιση με το Πεκίνο. Ο Κινέζος ηγέτης Μάο Τσε Τουνγκ, που θεωρείτο επικίνδυνος και αναξιόπιστος, ήταν ακόμη οπλισμένος με πυρηνικά όπλα. Αλλά η ομάδα Nixon-Kissinger αποφάσισε ότι θα μπορούσε να ζήσει με μια πυρηνική Κίνα˙ ήταν απλά ένα ακόμη χαρτί στην μεγάλη ισορροπία του παιχνιδιού ισχύος. Μια τέτοια ρύθμιση δεν είναι αδιανόητη για την σύγχρονη Βόρεια Κορέα.

Υπάρχουν, βέβαια, σημαντικές διαφορές μεταξύ της Κίνας του Μάο και της Βόρειας Κορέας του Κιμ. Αλλά αν η Ουάσιγκτον είναι σοβαρή σχετικά με την «στροφή» της προς την Ασία, και αν ο στόχος αυτής της «στροφής» είναι η επανεξισορρόπηση έναντι της Κίνας, η προσέγγιση με την Πιονγιάνγκ είναι μια επιλογή που αξίζει να μελετηθεί. Το να επιτραπεί στην Πιονγιάνγκ να παραμείνει πυρηνική δύναμη βελτιώνοντας παράλληλα την σχέση της με τις Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσε να παρέχει στην Ουάσινγκτον προστιθέμενη δύναμη. Η Βόρεια Κορέα είναι στρατηγικά λιγότερο σημαντική για τις Ηνωμένες Πολιτείες από όσο ήταν η Κίνα για την Σοβιετική Ένωση, αλλά αυτό δεν είναι καθόλου αμελητέο. Αν η Πιονγιάνγκ δεν είναι πλέον απομονωμένη από την Ουάσιγκτον, το Πεκίνο επίσης ίσως πρέπει να επανεξετάσει τους ισχυρισμούς της ισχύος του στην περιοχή˙ η γνώση ότι οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι πιο φιλικές με την Βόρεια Κορέα, θα μπορούσε να προκαλέσει την Κίνα να διστάσει πριν να στείλει πλοία στις νήσους Senkaku, για παράδειγμα. Και οι Ηνωμένες Πολιτείες θα μπορούσαν να μειώσουν τους φόβους της Κίνας κάνοντας παραχωρήσεις από θέση ισχύος. Η διευθέτηση των συμφερόντων της Κίνας στην Κεντρική Ασία, την Αρκτική και ακόμη και στην Θάλασσα της Νότιας Κίνας θα είναι πιο εύκολο να τις χωνέψει η Ουάσιγκτον αν προκύψουν από επιλογή, όχι από φόβο. Οι σύμμαχοι των ΗΠΑ θα ήταν πιθανόν σοκαρισμένοι από μια προσέγγιση με την Βόρεια Κορέα, αλλά η εξωτερική πολιτική δεν μπορεί να αγκιστρώνεται στους συμμάχους.

ΕΚΜΑΙΕΥΟΝΤΑΣ ΜΙΑ ΑΝΤΙΔΡΑΣΗ

Το πώς η Πιονγκγιάνγκ θα ανταποκριθεί σε ανοίγματα από την Ουάσιγκτον είναι ασαφές. Ο Kim μπορεί να είναι πειθήνιος αν αυτό σήμαινε ότι θα μπορούσε να συνεχίσει να κάνει ό, τι θέλει, εφ’ όσον ο ίδιος δεν βλάπτει τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους. Τα οφέλη από μια κανονική σχέση -εμπόριο, επενδύσεις, και ίσως ακόμη και ταξίδια στο Χόλιγουντ για τον Kim- μπορεί να είναι δελεαστικά. Και κατά την διάρκεια των δεκαετιών, η βελτίωση των δεσμών θα μπορούσε ακόμα και να βελτιώσει τις συνθήκες για τους Βορειοκορεάτες πολίτες. Σε κάθε περίπτωση, είναι δύσκολο να δούμε πώς μια επαναπροσέγγιση είναι ουσιαστικά χειρότερη από το στάτους κβο. Οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν ήδη να ζήσουν με μια πυρηνική Βόρεια Κορέα˙ θα μπορούσαν κάλλιστα να προσπαθήσουν να τα πάνε καλά με το καθεστώς.

Η Βόρεια Κορέα μπορεί να μην αξίζει αυτές τις ριζικές στρατηγικές αλλαγές -στην οποία περίπτωση, το στάτους κβο παραμένει η λιγότερο κακή επιλογή. Αλλά αν η Ουάσιγκτον έχει αποφασίσει να κρατηθεί σταθερή, το να περιμένει κάποιος την Κίνα να αλλάξει τον δικό της τόνο στην Βόρεια Κορέα είναι αστείο. Η Κίνα έχει συμφέροντα και περιορισμούς όταν πρόκειται για τις υποθέσεις της Βόρειας Κορέας. Η Ουάσιγκτον μπορεί να επανεξισορροπήσει κατά της Κίνας ή να έχει την συνεργασία της Κίνας για μια αποπυρηνικοποιημένη Βόρεια Κορέα. Αλλά δεν μπορεί να έχει και τα δύο. Η απόφαση ανάμεσα σε δυσάρεστες επιλογές δεν έρχεται εύκολα, αλλά αυτή είναι η δουλειά της πολιτικής τέχνης. Η αποτυχία να ληφθεί αυτή η απόφαση είναι ο λόγος που οι Ηνωμένες Πολιτείες έχουν κολλήσει, όπως ένας χαρακτήρας του Μπέκετ, περιμένοντας την Κίνα και λέγοντας, «Δεν υπάρχει τίποτε για να γίνει».

Copyright © 2016 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/china/2016-02-18/unbalanced-alli...

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-11813699
[2] https://www.foreignaffairs.com/topics/united-nations
[3] http://www.scmp.com/news/china/diplomacy-defence/article/1905856/us-call...
[4] http://www.wsj.com/video/realpolitik-why-china-still-needs-north-korea/2...
[5] http://www.foreignpolicyi.org/content/obama-administrations-pivot-asia
[6] https://www.foreignaffairs.com/regions/united-states
[7] http://www.chinaknowledge.de/History/Rep/rep.html
[8] http://www.bbc.co.uk/history/historic_figures/chiang_kaishek.shtml
[9] http://www.history.com/topics/cold-war/domino-theory
[10] http://foreignpolicy.com/2015/09/10/the-king-and-isis-saudi-arabia-egypt...
[11] https://www.gov.uk/government/policies/peace-and-stability-in-the-middle...
[12] https://www.foreignaffairs.com/regions/china
[13] http://news.bbc.co.uk/2/hi/south_asia/4716820.stm
[14] http://www.bbc.com/news/world-asia-china-26414014
[15] http://cimsec.org/becoming-a-maritime-power-the-first-chinese-base-in-th...
[16] https://www.foreignaffairs.com/regions/burma-myanmar
[17] https://www.foreignaffairs.com/drug%2520smuggling%2520along%2520the%2520...
[18] https://www.foreignaffairs.com/regions/north-korea
[19] http://nationalinterest.org/feature/east-asias-ultimate-geopolitical-puz...
[20] http://www.cfr.org/china/china-north-korea-relationship/p11097
[21] http://www.theguardian.com/world/2015/nov/25/fears-for-north-korean-refu...
[22] http://www.cecc.gov/resources/legal-provisions/regional-ethnic-autonomy-...
[23] http://thediplomat.com/2015/08/chinas-koreans-part-i-a-brief-history/
[24] http://www.aljazeera.com/news/2015/08/korean-peninsula-tensions-prompt-c...
[25] http://www.pbs.org/hiddenkorea/history.htm
[26] http://www.britannica.com/event/Sino-Japanese-War-1894-1895
[27] http://www.history.com/topics/korean-war
[28] http://warontherocks.com/2014/04/deserting-a-friendship-sealed-in-blood-...
[29] https://www.chathamhouse.org/sites/files/chathamhouse/public/Research/Am...
[30] http://www.strategicasia.org/strategic-trends/u-s-rebalance-to-asia/
[31] http://thediplomat.com/2015/08/yes-the-us-does-want-to-contain-china-sor...
[32] http://thediplomat.com/2014/11/does-china-need-to-abandon-north-korea/
[33] http://www.mda.mil/system/thaad.html
[34] http://www.bbc.com/news/world-asia-17399847
[35] http://thediplomat.com/2015/07/chinas-elegant-flawed-grand-strategy/
[36] http://www.nationalinterest.org/feature/doomsday-the-coming-collapse-nor...
[37] http://theweek.com/articles/441214/case-invading-north-korea
[38] https://www.gilderlehrman.org/history-by-era/seventies/essays/united-sta...
[39] http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/china/7720461/USSR-planne...
[40] http://thediplomat.com/2016/01/how-will-china-respond-to-north-koreas-nu...
[41] http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-13748349
[42] http://www.bbc.com/news/world-asia-pacific-11341139
[43] http://www.cfr.org/north-korea/us-policy-toward-north-korea/p29962
[44] http://nationalinterest.org/feature/changing-chinas-north-korea-calculus...
[45] http://countrystudies.us/china/128.htm

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition