Η υγιής δημοκρατία της Νότιας Αφρικής

Η δημοκρατία στη Νότια Αφρική βρίσκεται σε άσχημη κατάσταση. Ή τουλάχιστον αυτή είναι η ευρέως διαδεδομένη άποψη μετά την αναγκαστική παραίτηση του προέδρου Jacob Zuma στις 14 Φεβρουαρίου, η οποία τερμάτισε την σχεδόν εννιάχρονη θητεία του. Παρόλο που οι Νοτιοαφρικανοί είναι εν πολλοίς ενωμένοι στο να γιορτάσουν την αποχώρηση του Ζούμα, μια σειρά από σκάνδαλα, ισχυρισμοί περί διαφθοράς και μια αντιληπτή υπονόμευση θεσμών [1] οδήγησαν πολλούς στο συμπέρασμα ότι το -μετά το απαρτχάιντ- σχέδιο [2] υπό το Αφρικανικό Εθνικό Κογκρέσο (African National Congress, ANC) έχει σβήσει. Από αυτό το σημείο ευρείας θεώρησης των πραγμάτων, ενώ υπό τον Νέλσον Μαντέλα η χώρα ήταν ένας φάρος πολιτικής συμμετοχικότητας και σταθερότητας στην αφρικανική ήπειρο, υπό τον Zuma, η Νότια Αφρική έχει γίνει μια ακόμη «χρεοκοπημένη δημοκρατία». [3]

Αυτή η κρίση ταιριάζει άνετα με τις απόψεις των (τυπικά λευκών) επικριτών που προειδοποίησαν ότι η Νότια Αφρική υπό την πλειοψηφική διακυβέρνηση θα ακολουθούσε την πορεία χωρών όπως η Ζιμπάμπουε [4], διολισθαίνοντας στην προσωπική εξουσία, τον νεποτισμό και την οικονομική κατάρρευση. Η αφήγηση ότι οι θεσμοί της Νοτίου Αφρικής αποτυγχάνουν, συνοδεύεται επίσης από ισχυρισμούς σχετικά με την παρακμή της δημοκρατίας [5] σε όλο τον κόσμο.

Ο Jacob Zuma καταφθάνει για να ανακοινώσει την παραίτησή του, στην Πρετόρια, τον Φεβρουάριο του 2018. SIPHIWE SIBEKO / REUTERS
-----------------------------------------------------------------

Ωστόσο, η παραίτηση του Zuma, και τα γεγονότα που οδήγησαν σε αυτήν, σηματοδοτούν ακριβώς το αντίθετο. Η δημοκρατία δεν εγγυάται την επιλογή ειλικρινών ή ικανών ηγετών. Παρέχει, ωστόσο, μηχανισμούς στις κοινωνίες για να απομακρύνουν τους κακούς ηγέτες, είτε μέσω ανοικτών εκλογών είτε μέσω εσωτερικών κομματικών διαδικασιών. Η πολιτική αποβολή του Ζούμα, που έδειξε έντονη αδιαφορία για το κράτος δικαίου και μια τάση να αντιμετωπίζει τους κυβερνητικούς μηχανισμούς ως πλατφόρμες αυτο-πλουτισμού, υποδηλώνει ότι οι δημοκρατικοί θεσμοί της Νοτίου Αφρικής λειτουργούν όπως κάποιος θα ήλπιζε. Δεδομένου του σκηνικού του αυξανόμενου ανταγωνισμού στις τοπικές εκλογές της χώρας και της εμφάνισης συνεκτικών κομμάτων της αντιπολίτευσης, οι προοπτικές μιας εδραιωμένης δημοκρατικής διακυβέρνησης στη Νότια Αφρική φαίνονται τώρα αρκετά καλές.

ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΖΟΥΜΑ

Όταν ο Zuma ανέβηκε στην ηγεσία του ANC το 2007, και έπειτα στην προεδρία το 2009, λίγοι πίστευαν ότι θα ήταν ένας άγιος ηγέτης. Είχε φθαρεί από πολυάριθμα σκάνδαλα [6], συμπεριλαμβανομένων των ισχυρισμών περί φοροδιαφυγής, του φερόμενου βιασμού της Fezeka Kuzwayo, και της ευρέως καταδικασθείσας δήλωσής του ότι το ντους μετά το σεξ θα μπορούσε να «ελαχιστοποιήσει τους κινδύνους προσβολής [από τον ιό HIV]» [7]. Το 2005, προοιωνίζοντας το μέλλον, ο τότε πρόεδρος Thabo Mbeki απέλυσε [8] τον Zuma από την θέση του αναπληρωτή προέδρου αφότου ένα σκάνδαλο διαφθοράς ενέπλεξε τον οικονομικό σύμβουλο του Zuma.

Οι υποστηρικτές του ANC παρόλα αυτά ήλπιζαν ότι η νίκη του Zuma στις εκλογές το 2009 θα μπορούσε να συμβάλει στην αναζωογόνηση ενός κυβερνώντος κόμματος που [εκείνοι] φοβούνταν ότι δεν έρχεται πια σε επαφή με τους φτωχότερους πολίτες της χώρας. Σε αντίθεση με τους προκατόχους του, ο Zuma έφερε μια λαϊκίστικη αιχμή στην πολιτική, κάτι που εξυπηρετούσε τους αγροτικούς ψηφοφόρους, συμπεριλαμβανομένων των άμεσων εκκλήσεων στην «αφρικανική» ταυτότητα των πολιτών. Ο Zuma υπερήφανα ισχυριζόταν ότι είχε την εθνοτική κληρονομιά των Zulu και συχνά φωτογραφιζόταν με παραδοσιακή ενδυμασία.

Η προεδρία του Ζούμα καθορίστηκε από μια διελκυστίνδα [9] μεταξύ δύο αντιθέτων δυνάμεων: Τις προσπάθειες του Zuma να χρησιμοποιήσει την εκτελεστική εξουσία για προσωπικό και πολιτικό όφελος, και τις προσπάθειες της κοινωνίας των πολιτών, των μέσων ενημέρωσης, των μελών του κόμματος και των κρατικών αξιωματούχων να του επιβάλουν περιορισμούς. Για παράδειγμα, λίγο μετά την εκλογή του το 2009, ο Zuma ενέκρινε την δαπάνη 21 εκατομμυρίων δολαρίων από τα χρήματα των φορολογουμένων για βελτιώσεις στην προσωπική του κατοικία, τη Nkandla. Ερευνητές δημοσιογράφοι δημοσιοποίησαν την ιστορία αργότερα εκείνο το έτος και, μέχρι το 2014, ο Εθνικός Δημόσιος Προστάτης (National Public Protector), Thuli Madonsela, βρήκε ότι ο πρόεδρος είχε επωφεληθεί αδικαιολόγητα από τις βελτιώσεις. Τελικά, το Συνταγματικό Δικαστήριο της Νότιας Αφρικής διέταξε τον Zuma να επιστρέψει περισσότερα από 500.000 δολάρια, μια ετυμηγορία που εκείνος αποδέχτηκε.

Ένα δεύτερο παράδειγμα αυτής της δυναμικής ήταν η εκπληκτική απόλυση του εξαιρετικά σεβαστού υπουργού Οικονομικών Nhlanhla Nene τον Δεκέμβριο του 2015 από τον Ζούμα, αντικαθιστώντας τον με έναν γνωστό πολιτικό σύμμαχό του, τον David «Des» van Rooyen. Αυτή η προσπάθεια να εγκαταστήσει έναν πιο ευέλικτο προστάτη του εθνικού θησαυροφυλακίου δημιούργησε τεράστια αντίδραση από την επιχειρηματική κοινότητα, οδηγώντας σε συνεχείς ισχυρισμούς για «κατάληψη του κράτους» από ιδιωτικά συμφέροντα. Μέσα σε μια εβδομάδα, ο Ζούμα πιέστηκε να απομακρύνει τον van Rooyen και να τον αντικαταστήσει με τον ευυπόληπτο προκάτοχο του Nene, τον Pravin Gordhan.

Ο Zuma (δεξιά) με τον πρόεδρο του ANC, Cyril Ramaphosa, στο Ανατολικό Λονδίνο, στη Νότια Αφρική, τον Ιανουάριο του 2018. SIPHIWE SIBEKO / REUTERS
-----------------------------------------------------------------------

Κατά τους μήνες που οδήγησαν στην παραίτησή του στις 14 Φεβρουαρίου, κατέστη σαφές ότι ο Zuma έχανε επιτέλους τη μάχη. Στο πρώτο σημάδι δυσαρέσκειας, τα μέλη του ANC σε ολόκληρη την χώρα φοβήθηκαν ότι η δημοφιλία του Zuma μεταξύ ευρέων ομάδων ψηφοφόρων θα συνέχιζε να συρρικνώνει την φήμη του κόμματος και την εκλογική του τύχη. Στην διάσκεψη του κόμματος το 2017, τα στελέχη του ANC ψήφισαν λοιπόν (αν και με μικρή διαφορά) υπέρ του Cyril Ramaphosa για να ηγηθεί του ψηφοδελτίου του κόμματος στις εθνικές εκλογές του 2019.

Δεύτερον, και με κρίσιμο τρόπο, οι ελίτ των ανώτερων βαθμίδων του κυβερνώντος κόμματος έχασαν την υπομονή τους με τις καταφανείς καταχρήσεις εξουσίας του Zuma. Οι αποκαλύψεις των ακατάλληλων δεσμών και των σχέσεων του προέδρου με την πλούσια οικογένεια Gupta, μαζί με το συνεχές χάος σε διάφορες κρατικές επιχειρήσεις, έπεισαν τους κομματικούς ηγέτες ότι ήρθε η ώρα να ανακαλέσουν τον Zuma. Δεδομένου ότι ο πρόεδρος υπηρετεί υπό την αιγίδα του κοινοβουλίου της Νοτίου Αφρικής, στο οποίο τα μέλη του ANC κατέχουν μεγάλη πλειοψηφία εδρών, ο Ramaphosa και οι σύμμαχοί του μπορούσαν να μοχλεύσουν αυτή την δυσαρέσκεια σε μια αξιόπιστη απειλή μιας ψηφοφορίας άρσης της εμπιστοσύνης. Παρόλο που ο Zuma είχε ξεπεράσει προηγούμενες ψηφοφορίες μομφής που πραγματοποιήθηκαν από τα κόμματα της αντιπολίτευσης, αυτή την φορά δεν είχε άλλη επιλογή παρά να παραιτηθεί.

Ο Ζούμα δύσκολα μπορούσε να εκληφθεί ως υποδειγματικός δημοκράτης. Ωστόσο, στο τέλος, η απομάκρυνσή του αντικατοπτρίζει την βασική διαδικασία δημοκρατικής λογοδοσίας εν δράσει. Ο Ζούμα πήγε στον πόλεμο ενάντια στους περιορισμούς στην εκτελεστική εξουσία και κατέληξε άνεργος.

Είναι δελεαστικό να δούμε τους παραλληλισμούς μεταξύ της πτώσης του Ζούμα και της ανατροπής του Ρόμπερτ Μουγκάμπε στην Ζιμπάμπουε [10] τον Νοέμβριο του 2017. Τόσο ο Ζούμα όσο και ο Μουγκάμπε ήταν φιγούρες του απελευθερωτικού πολέμου εναντίων των καθεστώτων των λευκών μειονοτήτων και βασίστηκαν σε λαϊκίστικες και φυλετικές εκκλήσεις προσπαθώντας να κατακτήσουν και να ασκήσουν την εξουσία. Ωστόσο, στην Ζιμπάμπουε, ο Μουγκάμπε τελικά έπεσε από ένα αντιδραστικό πραξικόπημα από συντηρητικούς στρατιωτικούς ηγέτες που φοβούνταν μην χάσουν την εξουσία από μια νεότερη γενιά με επικεφαλής την σύζυγο του Μουγκάμπε, Γκρέις. Παρά τα όσα δήλωσαν οι στρατηγοί, ήταν σαφώς μια ανορθόδοξη και αντισυνταγματική κίνηση που αφορούσε την χρήση στρατιωτικής δύναμης εναντίον ενός εκλεγμένου πολιτικού προέδρου. Η αντικατάσταση του Zuma, αντίθετα, ακολούθησε μια θεσμοθετημένη διαδικασία συμβατή με το κράτος δικαίου και τις δημοκρατικές αρχές.

ΜΙΑ ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΤΙΚΗ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΗ

Η εκδίωξη του Zuma δεν είναι το μόνο σημάδι της πολιτικής υγείας της Νοτίου Αφρικής. Οι απαισιόδοξοι παρατηρητές της δημοκρατίας της χώρας επισημαίνουν συχνά ότι η κυβέρνηση του ANC κυριαρχούσε σε κάθε εθνικές εκλογές μετά τη μετάβαση της χώρας από το απαρτχάιντ στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Επομένως, όπως υποστηρίζουν, ο πολιτικός ανταγωνισμός και η λογοδοσία θα πρέπει να απουσιάζουν: Υπό την μονοκομματική διακυβέρνηση, διεφθαρμένοι ηγέτες όπως ο Ζούμα είναι βέβαιο ότι θα ανθίσουν.

Ωστόσο, η νοτιοαφρικανική πολιτική έχει σαφώς γίνει πιο ανταγωνιστική τα τελευταία χρόνια και οι πολιτικές ελίτ αντιμετωπίζουν περισσότερες πιέσεις από ποτέ για να ανταποκριθούν στις επιθυμίες και τις ανάγκες των πολιτών. Οι καλύτερες ενδείξεις αυτής της τάσης είναι ότι οι τοπικές εκλογές του 2016 ήταν μια πραγματική αιματοχυσία για το ANC. Ενώ το κυβερνών κόμμα είχε προηγουμένως ελέγξει επτά από τους οκτώ μεγάλους μητροπολιτικούς δήμους, το ANC εκδιώχτηκε από την εξουσία στο Γιοχάνεσμπουργκ, την Tshwane (Πραιτόρια) και στον Κόλπο Nelson Mandela (Port Elizabeth). Αλλού, το ANC αναγκάστηκε να συνάψει συμφωνίες συνασπισμού με μικρότερα κόμματα. Παρόλο που το ANC συγκέντρωσε και πάλι την πλειοψηφία των ψήφων, το περιθώριο νίκης του μειώθηκε απότομα σε πολλές περιοχές. Μια εύκολη νίκη στις εθνικές εκλογές του 2019 δεν μπορεί πλέον να θεωρηθεί δεδομένη.

Το ακίνητο του Jacob Zuma, Nklanda, τον Φεβρουάριο του 2018. ROGAN WARD / REUTERS
----------------------------------------------------------------------

Τα κόμματα της αντιπολίτευσης έχουν βρει επίσης ένα ισχυρότερο πάτημα και τώρα απειλούν το ANC από τα αριστερά και από τα δεξιά. Η Δημοκρατική Συμμαχία (DA), ο διάδοχος των δύο λευκών κομμάτων της εποχής του απαρτχάιντ, που σήμερα διευθύνονται από τον μαύρο Νοτιοαφρικανό Mmusi Maimane, καθώς και το αριστερό Μέτωπο Οικονομικής Ελευθερίας (EFF), με επικεφαλής τον ταραξία Julius Malema που παλαιότερα ανήκε στο ANC, αναδύθηκαν ως καλώς καθορισμένα κόμματα. Επιπλέον, καλύπτουν ξεχωριστά και μη αλληλεπικαλυπτόμενα τμήματα του εκλογικού σώματος. Η άνοδος του EFF είναι ιδιαίτερα σημαντική. Αντιμέτωποι με μόνο την αντιπολίτευση από την DA, οι υποστηρικτές του Zuma θα μπορούσαν να απορρίψουν τους δυσφημιστές τους ως απολογητές του λευκού ρατσισμού. Αλλά οι επικριτικές φωνές από κόμματα όπως το EFF -που περιλαμβάνει πολλά πρώην μέλη της ANC- δεν μπορούν να απορριφθούν με παρόμοιο τρόπο.

Δεδομένων όσων γνωρίζουμε για το πώς ο εκλογικός ανταγωνισμός κρατά τους πολιτικούς σε εγρήγορση, αυτές είναι σίγουρα θετικές εξελίξεις. Στην αυγή της νέας δημοκρατίας της Νότιας Αφρικής, οι σχολιαστές από τα αριστερά και τα δεξιά φοβούνταν ένα μέλλον μιας μονοκομματικής κυριαρχίας, παρόμοιο με την βασιλεία του Θεσμικού Επαναστατικού Κόμματος (PRI) στο Μεξικό. Αλλά αυτοί οι φόβοι δεν φαίνονται πλέον δικαιολογημένοι. Παρά την σχεδόν ιερή σχέση του ANC με τον Μαντέλα και τον απελευθερωτικό αγώνα κατά του απαρτχάιντ, τα αντίπαλα κόμματα βρήκαν τον βηματισμό τους και καταφέρνουν να προσελκύσουν υποστηρικτές. Αυτό, ίσως ακόμη περισσότερο από τη μη βίαιη απομάκρυνση του Zuma, είναι ένα άλλο υποσχόμενο μήνυμα δημοκρατικής εδραίωσης.

ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΜΠΡΟΣΤΑ

Την στιγμή της συγγραφής αυτού του κειμένου, το πολιτικό μέλλον της Νοτίου Αφρικής παραμένει αβέβαιο. Ο πολιτικός μήνας του μέλιτος του Ramaphosa είναι πιθανό να εξατμιστεί γρήγορα. Παρόλο που ο Ramaphosa ήταν ένας κατά του απαρτχάιντ πρώην ηγέτης εργαζομένων και φαινομενικά κληρονόμος του Μαντέλα, θεωρείται επίσης ως αντι-λαϊκιστής πολιτικός και ένας από την πλούσια ελίτ μετά το απαρτχάιντ. Οι επικριτές του δεν θα αφήσουν τους ανθρώπους να ξεχάσουν ότι, ως αναπληρωτής πρόεδρος, είχε θέση στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρείας εξόρυξης Lonmin και ενεπλάκη σε έντονη ιδιωτική άσκηση πίεσης (lobbying) [11] για να καταστείλει μια ξαφνική απεργία στο ορυχείο Marikana το 2012. Το επεισόδιο είχε ως αποτέλεσμα τον θάνατο τουλάχιστον 34 ανθρακωρύχων στα χέρια της αστυνομίας και πολλοί βλέπουν το αίμα τους στα χέρια του Ramaphosa. Τα οργανωμένα εργατικά συνδικάτα και οι οργανώσεις της κοινωνίας των πολιτών θα παρακολουθούν στενά τον Ramaphosa για να προφυλαχθούν από οποιεσδήποτε στρατηγικές υπέρ του κεφαλαίου που φαίνεται να χτίζονται στην πλάτη τους.

Με δεδομένους αυτούς τους περιορισμούς, υπάρχει λόγος να είμαστε αισιόδοξοι για την δημοκρατία της Νότιας Αφρικής; Η χώρα εξακολουθεί να αντιμετωπίζει σοβαρές πολιτικές προκλήσεις, όπως η τεράστια ανισότητα, ένα αδύναμο εκπαιδευτικό σύστημα και χαμηλή οικονομική ανάπτυξη. Και δεν υπάρχει καμία εγγύηση ότι η νέα ηγεσία της χώρας θα επιτύχει να επιλύσει αυτά τα προβλήματα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Πράγματι, είναι πιθανό ο Ramaphosa να αντιμετωπίσει δημοκρατικές πιέσεις που δυσχεραίνουν την αντιμετώπιση ορισμένων οικονομικών ή κοινωνικών προβλημάτων.

Αλλά η δημοκρατία δεν πρέπει να συγχέεται με την ορθή χάραξη πολιτικής. Το επεισόδιο Zuma -μια αλλαγή στην ηγεσία που εξαναγκάστηκε μέσω ρητορικής και ψηφοδελτίων, και όχι με σφαίρες- απεικονίζει την αυξανόμενη ωριμότητα του κυβερνητικού συστήματος. Με άλλα λόγια, η δημοκρατία της Νότιας Αφρικής μόλις επέζησε από μια σοβαρή δοκιμή αντοχής.

Copyright © 2018 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/south-africa/2018-02-20/south-af...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/articles/south-africa/2016-05-12/has-sout...
[2] https://www.foreignaffairs.com/articles/south-africa/2017-12-12/all-not-...
[3] https://www.nytimes.com/2018/02/14/opinion/jacob-zuma-resign-south-afric...
[4] https://www.theglobeandmail.com/news/world/parallels-abound-between-the-...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/world/2016-06-13/democracy-decline
[6] http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/7163332.stm
[7] http://news.bbc.co.uk/2/hi/africa/4879822.stm
[8] https://mg.co.za/article/2005-06-14-deputy-president-sacked
[9] https://www.foreignaffairs.com/articles/south-africa/2016-08-07/will-sou...
[10] https://www.nytimes.com/2017/11/19/world/africa/robert-mugabe-zimbabwe.html
[11] http://theconversation.com/cyril-ramaphosas-marikana-massacre-apology-is...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition