Ο χειμώνας του πατριάρχη

Η εποχή του Nursultan Nazarbayev τελείωσε στο Καζακστάν. Έξι μέρες αναταραχής από την αρχή του νέου έτους έδωσαν τέλος στις τρεις δεκαετίες αυταρχικής διακυβέρνησής του, πρώτα ως προέδρου έως το 2019 και στην συνέχεια ως «ηγέτη του έθνους», προικισμένου ισοβίως με σημαντικές εξουσίες και νομική ασυλία. Μαζικές διαδηλώσεις φούντωσαν την 1η Ιανουαρίου και οδήγησαν σε πρωτοφανή βία σε πολλές πόλεις, η οποία άφησε πίσω της εκατοντάδες νεκρούς. Οι διαδηλώσεις και οι ταραχές κλόνισαν το καθεστώς που ο Nazarbayev είχε οικοδομήσει και οχυρώσει στην περίοδο των 30 ετών. Έδωσαν επίσης στον προσχηματικό διάδοχό του, τον πρόεδρο Kassym-Jomart Tokayev, την ώθηση να αποσπάσει επιτέλους την χώρα από την λαβή του.

Ένα πιτσιλισμένο με λάσπη ανάγλυφο του πρώην Καζάκου προέδρου, Νουρσουλτάν Ναζαρμπάγιεφ, στην Αλμάτι, στο Καζακστάν, τον Ιανουάριο του 2022. Pavel Mikheyev / Reuters
-----------------------------------------

Ο Nazarbayev είχε ανοίξει τον δρόμο για τον Tokayev όταν παραιτήθηκε από την προεδρία το 2019. Εκείνη την εποχή, η είδηση είχε πυροδοτήσει ενθουσιασμό και ελπίδες για ειλικρινή αλλαγή. Αλλά σύντομα έγινε προφανές ότι ο Nazarbayev δεν θα πήγαινε πουθενά. Ο Tokayev μετονόμασε την Αστάνα, την πρωτεύουσα, Nur-Sultan για να τιμήσει τον προκάτοχό του. Ο Nazarbayev παρέμεινε επικεφαλής του κυβερνώντος κόμματος Nur Otan και πρόεδρος του Συμβουλίου Ασφαλείας, ενός συνταγματικού συμβουλευτικού οργάνου. Συνέχισε επίσης να εκπροσωπεί το Καζακστάν σε μεγάλες διεθνείς συναντήσεις (η τελευταία τέτοια εμφάνιση του έγινε στην σύνοδο κορυφής της Κοινοπολιτείας Ανεξάρτητων Κρατών [Commonwealth of Independent States] στην Αγία Πετρούπολη τον Δεκέμβριο του 2021). Δεν μπορούσε να καμουφλαριστεί το γεγονός ότι ο Nazarbayev ακόμη έκανε κουμάντο.

Αυτό δεν ισχύει πλέον. Η ακριβής σειρά των γεγονότων είναι ακόμα θολή, αλλά φαίνεται ότι η λαϊκή αναταραχή αυτού του μήνα επίσπευσε μια σύγκρουση μεταξύ της κλίκας του Nazarbayev και του Tokayev. Ο πρώτος φέρεται να χρησιμοποίησε τα δίκτυά του για να προκαλέσει επιθέσεις και να εξαπολύσει χάος στην Αλμάτι, τη μεγαλύτερη πόλη του Καζακστάν, με στόχο την ανατροπή του εν ενεργεία προέδρου. Ο Tokayev κάλεσε στρατεύματα από τον Οργανισμό της Συνθήκης Συλλογικής Ασφάλειας (Collective Security Treaty Organization, CSTO) -την υπό την ηγεσία της Ρωσίας περιφερειακή συμμαχία- για να βοηθήσουν στην καταστολή της αναταραχής και να προστατεύσουν την κυβέρνηση. Προς το παρόν, ο Tokayev έχει αναδειχθεί νικητής, αναλαμβάνοντας πλήρεις εκτελεστικές εξουσίες, αφαιρώντας από τον Nazarbayev την θέση του ως προέδρου του Συμβουλίου Ασφαλείας και απολύοντας και θέτοντας υπό κράτηση πολιτικά πρόσωπα στενά ευθυγραμμισμένα μαζί του.

Αλλά θα ήταν λάθος να αντιληφθούμε αυτά τα γεγονότα απλώς μέσα από το πρίσμα ενός ανταγωνισμού για την εξουσία. Βαθύτερα ρεύματα αναδεύονται κάτω από την ίντριγκα του παλατιού. Η οργή στους δρόμους αντανακλούσε αυθεντικά και βαθιά πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα στην χώρα, η οποία έχει βιώσει τεράστιες αλλαγές από την ανεξαρτησία της, το 1991, και μετά. Οι διαδηλώσεις δεν ήταν προπέτασμα καπνού για μια απόπειρα πραξικοπήματος, αλλά μάλλον αντανάκλαση της απογοήτευσης που αισθάνονται οι Καζάκοι για την διευρυνόμενη ανισότητα, την εδραιωμένη διαφθορά των ελίτ, και ένα «πετρωμένο» πολιτικό σύστημα.

Ο Tokayev φαίνεται ότι γνωρίζει αυτά τα παράπονα και έχει ήδη κινηθεί για να τα αντιμετωπίσει. Ίσως επιδιώξει να αναδιανείμει κάποια από τα περιουσιακά στοιχεία που έχει συσσωρεύσει η οικογένεια Nazarbayev και οι φίλοι της και να κατανείμει καλύτερα τους πόρους της χώρας για να αντιμετωπίσει τις κοινωνικοοικονομικές ανισότητες. Αλλά η πραγματική συστημική αλλαγή στο Καζακστάν παραμένει μια μακρινή προοπτική.

ΜΙΑ ΦΩΤΙΑ ΕΞΑΠΛΩΝΕΤΑΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΖΑΝΑΟΖΕΝ

Μέχρι αυτόν τον μήνα, ο Nazarbayev ουσιαστικά κυβέρνησε το Καζακστάν για ολόκληρη την τριαντακονταετή ιστορία του ως ανεξάρτητη χώρα. Ο πρώτος πρόεδρος της χώρας επέβλεψε έναν τεράστιο μετασχηματισμό, καθώς το Καζακστάν έγινε οικονομία της αγοράς και επιδίωξε να κεφαλαιοποιήσει τα τεράστια αποθέματά του σε πετρέλαιο και φυσικό αέριο. Όπως η Ρωσία, [έτσι και] το Καζακστάν έσπευσε να υιοθετήσει οικονομικές μεταρρυθμίσεις, [με τη μορφή] θεραπείας του σοκ την δεκαετία του 1990. Οι μεταρρυθμιστές της χώρας, καθοδηγούμενοι από συμβούλους διεθνών χρηματοπιστωτικών θεσμών όπως η Παγκόσμια Τράπεζα (World Bank) και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ, International Monetary Fund), διέλυσαν επίσης το σοβιετικό κράτος πρόνοιας ως μέρος μιας σαρωτικής προσπάθειας για την δημιουργία μιας οικονομίας της αγοράς. Μείωσαν και ιδιωτικοποίησαν μερικώς τις προηγούμενες ολοκληρωμένες και εξισωτικές κοινωνικές παροχές.

Για παράδειγμα, οι λαμπεροί κοσμοπολίτικοι θύλακες πλούτου, ορατοί στο κέντρο της Αλμάτι, έρχονται σε αντίθεση με τα φτωχότερα προάστια της πόλης και τις φτωχοποιημένες αγροτικές περιοχές. Οι απλοί Καζάκοι δεν επωφελήθηκαν όσο θα έπρεπε από τον πλούτο που παρήχθη από αυτές τις αλλαγές. Τα έσοδα δεν κατανεμήθηκαν ποτέ ομοιόμορφα, αλλά αντίθετα βοήθησαν να δημιουργηθεί μιας τάξη ολιγαρχών και φίλων που στήριζαν το όλο και πιο διεφθαρμένο καθεστώς του Nazarbayev.

Το σπίρτο που άναψε την φωτιά αυτού του μήνα ήταν μια ακόμη μεταρρύθμιση φιλελευθεροποίησης. Την 1η Ιανουαρίου, η κυβέρνηση ήρε το ανώτατο όριο στην τιμή του βουτανίου και του προπανίου με την ελπίδα να εξαλείψει τις ελλείψεις που προκλήθηκαν από ορισμένες επιδοτήσεις. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα τον διπλασιασμό του κόστους του υγραερίου, ενός φθηνότερου καυσίμου που χρησιμοποιούν πολλοί άνθρωποι στο δυτικό Καζακστάν για να κινήσουν τα αυτοκίνητά τους. Ο θυμός για την εκτόξευση των τιμών πυροδότησε διαδηλώσεις στην Zhanaozen, μια πόλη στο δυτικό Καζακστάν, που αργότερα διογκώθηκαν σε πανεθνικό κύμα.

Παρά το σχετικά μικρό της μέγεθος και την περιφερειακή της τοποθεσία, η Zanaozen διατηρεί μια υπερβολικά συμβολική θέση στο πολιτικό τοπίο του Καζακστάν. Είναι εμβληματική του διευρυνόμενου χάσματος μεταξύ των στρατοσφαιρικά πλούσιων ελίτ της χώρας και του κοινού. H Zhanaozen βρίσκεται σε μια πετρελαιοπαραγωγό περιοχή, αλλά οι κάτοικοί της παραμένουν σχετικά φτωχοί, παρόλο που συμβάλλουν στην παραγωγή του πλούτου της χώρας. Οι κάτοικοι βλέπουν τους καρπούς της εργασίας τους να διοχετεύονται στην πρωτεύουσα, Nur-Sultan, στα βόρεια και στην εμπορική πρωτεύουσα, την Αλμάτι, στο νότο —και ακόμη πιο μακριά στους υπεράκτιους λογαριασμούς των Καζάκων ολιγαρχών. Τα παράπονα και οι διαμαρτυρίες δεν είναι άγνωστα στην πόλη. Το 2011, η αστυνομία σκότωσε τουλάχιστον 14 ανθρώπους (και ίσως δεκάδες άλλους) στην Zhanaozen εν μέσω της απεργίας των εργατών πετρελαίου. Αυτό το τραγικό γεγονός ήταν η μεγαλύτερη κηλίδα στην ιστορία του ανεξάρτητου Καζακστάν —μέχρι αυτόν τον μήνα.

ΤΟ ΞΕΘΩΡΙΑΣΜΕΝΟ ΧΑΡΙΣΜΑ ΕΝΟΣ ΧΑΡΙΣΜΑΤΙΚΟΥ ΗΓΕΤΗ

Αυτό που ξεκίνησε στην Zanaozen ως αγανάκτηση για τις τιμές των καυσίμων φούσκωσε γρήγορα σε μια ευρύτερη, πολιτική έξαρση οργής. Οι Καζάκοι κατηύθυναν την οργή τους στον Nazarbayev και στο καθεστώς που είχε οικοδομήσει, ζητώντας την απομάκρυνση της κυβέρνησης και την διεξαγωγή ελεύθερων και δίκαιων εκλογών. Συγκεντρώθηκαν στις πλατείες των πόλεων, τραγουδώντας τον εθνικό ύμνο και κυματίζοντας τη σημαία του Καζακστάν. Αν μη τι άλλο, αυτές οι διαδηλώσεις έδειξαν ότι τα 30 χρόνια οικοδόμησης του έθνους είχαν τουλάχιστον καταφέρει να παραγάγουν ενεργούς πολίτες. Το σύνθημα των διαδηλώσεων ήταν Shal, ket! («Γέρο, φύγε!») —μια όχι και τόσο ευγενική ενθάρρυνση στον 81χρονο Nazarbayev να εγκαταλείψει την εξουσία.

Για χρόνια, ο Nazarbayev είχε απολαύσει γνήσια λαϊκή υποστήριξη. Οδήγησε τις μεταρρυθμίσεις του Σοβιετικού προέδρου Μιχαήλ Γκορμπατσόφ έως την κορυφή της Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας του Καζακστάν και θεωρήθηκε ως ένας εξαιρετικά ικανός, ανοιχτόμυαλος, και χαρισματικός ηγέτης. Τρεις δεκαετίες αργότερα, αυτή η άλλοτε αστραφτερή εικόνα είναι αμαυρωμένη. Πολλοί Καζάκοι οικτίρουν το σύστημα που δημιούργησε ο Nazarbayev ως βαθιά διεφθαρμένο και άδικο. Τα μέλη της οικογένειάς του και οι φίλοι του έγιναν από τους πιο ισχυρούς ανθρώπους της χώρας, κατέχοντας κορυφαίες δημόσιες θέσεις. Κατατάχθηκαν επίσης μεταξύ των πλουσιότερων ανθρώπων στον πλανήτη, ζώντας ζωές εξωφρενικής, ορατής κατανάλωσης. Η διαφθορά υπέσκαψε την διακυβέρνηση, με τους δημόσιους λειτουργούς να ανταμείβονται για την πίστη τους στην κλίκα του Nazarbayev αντί για την οξυδέρκειά τους.

Χρησιμοποιώντας γνωστές τεχνικές, το καθεστώς κατέστειλε την πολιτική αντιπολίτευση μέσω του εξαναγκασμού και της ιδιοποίησης. Άσκησε συνεχή πίεση στα ανεξάρτητα μέσα ενημέρωσης και περιθωριοποίησε τις ομάδες ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Και επιδίωξε να εξυψώσει την προσωπολατρία του Nazarbayev, εν τη απουσία οποιασδήποτε σαφώς καθορισμένης πολιτικής ιδεολογίας.

Η ανοιχτή πολιτική αμφισβήτηση μπορεί να είχε γίνει αδύνατη, αλλά αυτό δεν σήμαινε ότι οι πολιτικές εντάσεις είχαν εξαφανιστεί. Αντίθετα, οι αντιπαλότητες σιγόβραζαν μέσα στην οικογένεια και στην αυλή και περιστασιακά ξεσπούσαν σε δημόσια θέα. Το 2001, ο γαμπρός του Nazarbayev, Rakhat Aliyev, απομακρύνθηκε από την θέση του ως ισχυρού προέδρου της Επιτροπής Εθνικής Ασφάλειας, αφότου εφέρετο να σχεδίαζε πραξικόπημα. Στην πραγματικότητα, οι Αρχές έχουν κατηγορήσει τέσσερις διαφορετικούς προέδρους αυτής της επιτροπής -συμπεριλαμβανομένου του συμμάχου του Nazarbayev, Karim Massimov, στον απόηχο της πρόσφατης αναταραχής- για προδοσία τις τελευταίες τρεις δεκαετίες, μια αντανάκλαση της εγγενούς αστάθειας του καθεστώτος του Καζακστάν.

Ο TOKAYEV ΕΠΙΚΕΦΑΛΗΣ

Η αναταραχή αυτού του μήνα προκάλεσε ένα μεγάλο τράνταγμα στο πολιτικό σύστημα του Καζακστάν. Τώρα που ασκεί τον αποκλειστικό εκτελεστικό έλεγχο, ο Tokayev έχει κινηθεί γρήγορα για να επιδείξει την κατανόησή του στο δημόσιο αίσθημα. Έχει ανακοινώσει οικονομικές αλλαγές και έχει υποσχεθεί μελλοντικές πολιτικές μεταρρυθμίσεις.

Η κατεύθυνση των κοινωνικοοικονομικών μεταρρυθμίσεων είναι ήδη καλά καθορισμένη. Ο Tokayev θέλει να οικοδομήσει ένα σύγχρονο κράτος πρόνοιας. Στο διάγγελμά του στο κοινοβούλιο, στις 11 Ιανουαρίου, αναγνώρισε την προβληματική κατανομή του πλούτου στην χώρα και το πώς τα οφέλη της οικονομικής ανάπτυξης έχουν συσσωρευθεί σε μια στενή τάξη. Επέκρινε τις κυβερνητικές υπηρεσίες για την υποβάθμιση των οικονομικών δυσκολιών στην χώρα, το καμουφλάρισμα «της πραγματικής κατάστασης με όρους όπως παραγωγική αυτοαπασχολούμενη άτυπη απασχόληση» και την εγκατάλειψη πολλών ανθρώπων «σε κατάσταση ανεργίας και κοινωνικής ανασφάλειας». [Ο Tokayev] ζήτησε «μια ποιοτική ανανέωση των κοινωνικών και εργασιακών πολιτικών». Μεταξύ των μέτρων που πρότεινε ήταν η μεταρρύθμιση των αποφάσεων για τον προϋπολογισμό μεταξύ του κέντρου και των επαρχιών, η υιοθέτηση ενός κοινωνικού κώδικα που θα καθορίζει τη νέα κατεύθυνση της κυβερνητικής πολιτικής και θα χρησιμεύει ως «βασικό στοιχείο του νέου κοινωνικού συμβολαίου», η ανάπτυξη στοχευμένων προγραμμάτων απασχόλησης και εκπαίδευσης, και η δημιουργία ενός δημόσιου-ιδιωτικού ταμείου με στόχο την επίλυση κοινωνικών και οικονομικών προβλημάτων. Αυτές οι μεταρρυθμίσεις υποδηλώνουν ότι ο Tokayev έχει δώσει προσοχή στις απαιτήσεις του κοινού. Αντανακλά επίσης μια αυξανόμενη διεθνή τάση απομάκρυνσης από τα οικονομικά της ελεύθερης αγοράς προς την βελτιωμένη προστασία της κοινωνικής πρόνοιας.

Συμπλοκές στην Aktobe, στο Kazakhstan, τον Ιανουάριο του 2022. Reuters
-----------------------------------------

Η κατεύθυνση των πολιτικών μεταρρυθμίσεων παραμένει ασαφής. Τα γεγονότα αυτού του μήνα οδήγησαν στην αναδιοργάνωση και στην ανακατανομή της εξουσίας στην κορυφή. Οι αισιόδοξοι ελπίζουν ότι ο Tokayev θα διαγράψει τα πιο απεχθή στοιχεία της εποχής του Nazarbayev. Ωστόσο, το πολιτικό σύστημα παραμένει θεμελιωδώς το ίδιο. Ο Tokayev έχει στο παρελθόν σηματοδοτήσει ότι θέλει να βελτιώσει τους διαύλους επικοινωνίας και εμπιστοσύνης μεταξύ του κράτους και του λαού, αλλά μια τέτοια ρητορική έχει μέχρι στιγμής αποδειχθεί ότι είναι απλώς λόγια.

Ο Tokayev θα πρέπει επίσης να αναμετρηθεί με την δημόσια ανησυχία για το ότι στράφηκε στην Ρωσία για βοήθεια. Η αναταραχή υπογράμμισε τόσο το πώς το Καζακστάν και οι ελίτ του παραμένουν εξαρτημένες από την Ρωσία όσο και την αυξανόμενη ευρεία επιθυμία για γνήσια κυριαρχία. Η απόφαση του Tokayev να προσκαλέσει στρατεύματα του CSTO έχει αφήσει άναυδους πολλούς πολίτες, οι οποίοι θεωρούν την κίνηση ως προδοσία της ανεξαρτησίας του Καζακστάν. [Οι πολίτες] φοβούνται ότι δίνει δύναμη στους Ρώσους νεοϊμπεριαλιστές που αμφισβητούν το δικαίωμα του Καζακστάν στις βόρειες περιοχές του που συνορεύουν με την Ρωσία. Το ότι η Ρωσία υπό τον πρόεδρο Βλαντιμίρ Πούτιν γίνεται πιο διεκδικητική στον μετασοβιετικό χώρο επιδεινώνει αυτές τις ανησυχίες και τους φόβους.

Τόσο οι διαδηλώσεις όσο και η πρόσκληση των ρωσικών στρατευμάτων να βοηθήσουν στην επίλυση της κρίσης στο Καζακστάν θα πυροδοτήσουν μεγάλους συλλογισμούς μεταξύ της διανόησης και του κοινού του Καζακστάν για την κατάσταση της χώρας. Η αναδιοργάνωση του πολιτικού συστήματος του Καζακστάν και η αποκάλυψη των μεγάλων ατελειών του θα μπορούσαν να ωθήσουν για την βελτίωση της διακυβέρνησης. Οι πολιτικές ελίτ ίσως συνειδητοποιήσουν ότι είναι προς το συμφέρον τους να αναλάβουν μεγαλύτερη ευθύνη για την ευημερία του κοινού. Ο Tokayev, ωστόσο, εξακολουθεί να είναι ένα προϊόν του παλιού συστήματος. Η κυβέρνησή του ίσως αποτύχει να πραγματοποιήσει τις υποσχεθείσες μεταρρυθμίσεις και να στηριχθεί στις συνήθειες της εποχής του Nazarbayev. Αλλά, τουλάχιστον, τα γεγονότα αυτού του μήνα έδειξαν ότι οι Καζάκοι δεν θα επιτρέψουν ήσυχα στους ηγέτες τους να αγνοήσουν την δυσαρέσκειά τους˙ θα κάνουν τις φωνές τους να ακουστούν.

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/kazakhstan/2022-01-18/winter-pat...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition