Το κενό του Γκορμπατσόφ

Η ρωσική λαϊκή κουλτούρα λατρεύει την φιγούρα του άγιου αγαθού (holy fool). Προερχόμενος από τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό, ο άγιος αγαθός δεν συγχρονίζεται με την συμβατική κοινωνία. Ο άγιος αγαθός λέει την αλήθεια, αν και σε άλλους μπορεί να ακούγεται σαν ανοησία. Ο άγιος αγαθός σκοντάφτει στην ζωή, βιώνοντας επιτυχίες που είναι αποτυχίες και αποτυχίες που είναι επιτυχίες. Οι άγιοι αγαθοί μπορούν να είναι προφήτες. Αν και όλοι οι άλλοι είναι απασχολημένοι με τον κόσμο όπως είναι, ο άγιος αγαθός μπορεί να διαισθανθεί τον κόσμο όπως θα μπορούσε να είναι, και ίσως τον κόσμο όπως πρόκειται να είναι. Η σοφία μπορεί αρχικά να μοιάζει με ανοησία, και η ανοησία μπορεί να φαίνεται στην αρχή ως σοφία.

Ο Σοβιετικός πρώην πρόεδρος, Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, στην Ουάσιγκτον, τον Απρίλιο του 2001. Kevin Lamarque / Reuters
--------------------------------------

Είναι δυνατόν να δούμε τον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, τον πρώην σοβιετικό ηγέτη που πέθανε στις 30 Αυγούστου, σε ηλικία 91 ετών, ως άγιο αγαθό. Δεν ήταν συγχρονισμένος με την συμβατική σοβιετική κοινωνία στην οποία γεννήθηκε, το 1931, ακριβώς επειδή ήταν τόσο ειλικρινά Σοβιετικός —και επειδή δεν έπαψε ποτέ να είναι ειλικρινά Σοβιετικός, ακόμη και μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης το 1991. Είπε μια σημαντική αλήθεια για την διεθνή πολιτική, η οποία είναι ότι θα πρέπει να δείχνει κάποιο ενδιαφέρον για την ανθρωπότητα και όχι μόνο για τον εθνικό εγωισμό, μια αλήθεια που πήρε ιδιαίτερη σημασία στην πυρηνική εποχή. Και η μεγαλύτερη επιτυχία του, η μεταρρύθμιση της Σοβιετικής Ένωσης στα τέλη της δεκαετίας του 1980, αποδείχθηκε η μεγαλύτερη αποτυχία του, όταν η μεταρρύθμιση οδήγησε σε ειρηνικές επαναστάσεις σε όλη την σοβιετική αυτοκρατορία. Ο Γκορμπατσόφ [1] αναμόρφωσε την Σοβιετική Ένωση [και την οδήγησε] εκτός ύπαρξης.

Αλλά από άλλη άποψη, ο Γκορμπατσόφ ήταν το αντίθετο ενός αγίου αγαθού, γιατί κάθε άλλο παρά προφήτης ήταν. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, διαισθανόταν τον κόσμο όπως θα μπορούσε να ήταν. Η ουτοπία του παρουσίαζε μια Σοβιετική Ένωση με έναν λαμπερό λενινισμό στον πυρήνα της και μια Ευρώπη να εκτείνεται ειρηνικά από την Λισαβόνα μέχρι το Βλαδιβοστόκ: να έχουν επιτευχθεί τελικά η ελευθερία, η αδελφότητα, και η ισότητα. Αλλά δεν διαισθάνθηκε τον κόσμο όπως θα γινόταν όταν οι μεταρρυθμίσεις του θα έπαιρναν τον δρόμο τους. Δεν διαισθάνθηκε την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Δεν διαισθάνθηκε τον αποσπασματικότητα της Ευρώπη της δεκαετίας του 1990, μισή στην Ευρωπαϊκή Ένωση και μισή έξω, μισή στο ΝΑΤΟ και μισή έξω. Δεν διαισθάνθηκε την άνοδο του Ρώσου προέδρου, Βλαντιμίρ Πούτιν [2], ο οποίος δεν ήταν λιγότερο Σοβιετικός από τον Γκορμπατσόφ αλλά δεν είχε κάνει καμία επένδυση στον σοβιετικό ιδεαλισμό. Ο Πούτιν είχε μια εκτίμηση για την σοβιετική ισχύ (και τη ρωσική ισχύ) την οποία ο Γκορμπατσόφ δεν μοιράστηκε ποτέ [ως κοινή πεποίθηση].

Τελικά, το μυστήριο του Γκορμπατσόφ στηρίζεται σε μια διάκριση μεταξύ του άνδρα Γκορμπατσόφ και του πολιτικού Γκορμπατσόφ. Ήταν δύο πολύ διαφορετικοί άνθρωποι.

ΕΥΠΡΕΠΗΣ ΑΝΔΡΑΣ, ΑΙΣΧΡΟ ΣΥΣΗΜΑ

Στην ακμή του, ο Γκορμπατσόφ μπορούσε να είναι αλαζόνας. Είναι μια περίπτωση για μελέτη [περί ενός] διανοούμενου στην εξουσία, με τον πειρασμό του διανοούμενου να ακολουθεί μεγάλες ιδέες -μέχρι το σημείο της αυτοθυσίας. Ωστόσο, η ευπρέπεια του Γκορμπατσόφ ήταν εξαιρετική, και όχι μόνο για το σοβιετικό σύστημα, στο οποίο το έγκλημα και η κρατική εξουσία αναμειγνύονταν απρόσκοπτα. Λόγω της ευπρέπειάς του, θα δεχόταν κόστος που ελάχιστοι άλλοι πολιτικοί θα δέχονταν. Η αλαζονεία του Γκορμπατσόφ δεν τον εμπόδισε να θυσιαστεί για τις αρχές [του].

Αυτή η ευπρέπεια θα είχε από μόνη της κοσμοϊστορικές προεκτάσεις. Ο Γκορμπατσόφ δεν ήταν πραγματικά άνθρωπος της ειρήνης. Κατά καιρούς, συμπεριλαμβανομένης της Λιθουανίας τον Ιανουάριο του 1991, όταν Σοβιετικοί στρατιώτες σκότωσαν 14 ειρηνικούς διαδηλωτές και τραυμάτισαν άλλους 140, χρησιμοποίησε κρατική βία για να καταστείλει πολιτικές πρωτοβουλίες τις οποίες δεν ενέκρινε. Η ευπρέπεια του Γκορμπατσόφ, λοιπόν, δεν βρισκόταν στην απόρριψη της βίας, αλλά στην απόρριψη της μαζικής βίας και της μηδενιστικής βίας. Τα μέσα μαζικής βίας ήταν στην διάθεσή του, αλλά ως επί το πλείστον, επέλεξε να μην τα χρησιμοποιήσει ενάντια σε κινήματα αντιφρονούντων ή αποσχιστών στις δημοκρατίες της Βαλτικής, την Τσεχοσλοβακία, την Ανατολική Γερμανία, την Ουγγαρία, και την Πολωνία. Δεν ήθελε να αφήσει εκείνες τις σοβιετικές δημοκρατίες και τα δορυφορικά κράτη να φύγουν. Αλλά τους άφησε να φύγουν —ένα σπάνιο δώρο στα χρονικά της ευρωπαϊκής ιστορίας.

Ένα άλλο δώρο, λιγότερο προφανές και πιο περίπλοκο, ήταν ο τρόπος με τον οποίο ο Γκορμπατσόφ εγκατέλειψε την δική του εξουσία. Μέχρι τον Δεκέμβριο του 1991, είχε ξεπεραστεί από τον πρόεδρο του Ανώτατου Σοβιέτ της Ρωσικής Ομοσπονδίας, Μπόρις Γέλτσιν. Νωρίτερα εκείνο το έτος, τον Αύγουστο, ο Γκορμπατσόφ είχε αποδυναμωθεί από μια απόπειρα πραξικοπήματος που διεξήχθη από σοβιετικούς σκληροπυρηνικούς, οι οποίοι τον είχαν βάλει σε κατ' οίκον περιορισμό. Η ανικανότητα των συνωμοτών καταδίκασε την συνομωσία. Λίγους μήνες αργότερα, ο Γκορμπατσόφ τελικά αναγκάστηκε να φύγει, όταν ο Γέλτσιν και οι ομόλογοί του από την Ουκρανία και την Λευκορωσία άρχισαν να διαλύουν την Σοβιετική Ένωση. Αλλά ο Γκορμπατσόφ δεν κάλεσε τον στρατό, δεν έκανε έκκληση για βία στους δρόμους, ούτε αναζήτησε πιστούς μέσα στην KGB για να τον κρατήσουν στην εξουσία με την βία. Αντίθετα, ο Γκορμπατσόφ αποφάσισε να γίνει ο Τζορτζ Ουάσιγκτον της μετασοβιετικής Ρωσίας. Απέδειξε ότι μια ειρηνική μετάβαση της εξουσίας ήταν και απαραίτητη και δυνατή. Σε αντίθεση με τους σοβιετικούς ηγέτες όπως ο Ιωσήφ Στάλιν και ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ —και σε αντίθεση με τον Πούτιν [3], κατά πάσα πιθανότητα— ο Γκορμπατσόφ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ήταν καλύτερα να μην πεθάνει στην εξουσία. Καλύτερα για όσους είχαν την εξουσία να μην την κρατούν με κάθε κόστος.

ΕΝΑ ΚΕΝΟ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΜΟΡΦΗΣ

Ο Γκορμπατσόφ μπορεί να ήταν ένας αξιοπρεπής άνθρωπος. Ήταν όμως ένας καταστροφικά κακός πολιτικός. Παρά την αυτοπεποίθησή του, την διανοητική του λαμπρότητα, και την αξιοπρεπή συμπεριφορά του, ο Γκορμπατσόφ δεν είχε ιδέα τι έκανε. Στο όνομα της διατήρησης μιας μορφής λενινισμού που είχε ελάχιστα οφέλη για την πραγματική λειτουργία της Σοβιετικής Ένωσης, ανέλαβε μια σειρά ενεργειών που γρήγορα ξέφυγε από τον έλεγχο. Αφού έδωσε σε άτομα και ομάδες μεγαλύτερη ελευθερία για χάρη της σωτηρίας της Σοβιετικής Ένωσης, έπρεπε να προσέχει καθώς χρησιμοποιούσαν αυτήν την ελευθερία για να υπονομεύσουν την Σοβιετική Ένωση. Δεν καταλάβαινε τα κίνητρα των ανθρώπων που κυβερνούσε. Δεν καταλάβαινε τον εθνικισμό τους. Δεν καταλάβαινε τον κυνισμό τους. Δεν καταλάβαινε τον ρόλο που έπαιζε ο καταναγκασμός στην διατήρηση της Σοβιετικής Ένωσης στην ζωή, και επομένως ήταν αφελής για το τι θα συνέβαινε όταν αυτός ο εξαναγκασμός μειωνόταν μέσω της glasnost (διαφάνειας) και της περεστρόικα (αναδιάρθρωση), τα συνθήματα της θητείας του.

Ο Γκορμπατσόφ δεν μπορεί να κατηγορηθεί για τους τρομερούς πολέμους του Πούτιν στην Ουκρανία [4]. Ο Γκορμπατσόφ μπορεί να ήταν σκληρός στο πώς μίλησε εναντίον του Πούτιν, τον οποίο δεν συμπαθούσε, αλλά ο Γκορμπατσόφ δεν θα είχε κάνει αυτούς τους πολέμους. Ωστόσο, ο Γκορμπατσόφ φέρει ευθύνη για ένα σύνολο συνθηκών που χρησίμευσαν ως προϋπόθεση για τους πολέμους του Πούτιν και για την καταστροφική κατάσταση των σχέσεων της Ρωσίας με την Δύση. Η αδέξια πολιτική συμπεριφορά του Γκορμπατσόφ δημιούργησε ένα τεράστιο κενό στην ανατολική και κεντρική Ευρώπη. Δεν είχε βιώσιμο όραμα για αυτή την στρατηγικής σημασίας περιοχή. Ήταν πολύ αξιοπρεπής για να την κρατήσει κάτω από το χέρι της Μόσχας και πολύ Σοβιετικός για να διαπραγματευτεί κάποια άλλη σειρά διευθετήσεων, έτσι απλά παρασύρθηκε από την σύγχυση που επακολούθησε.

Το κενό που άφησε ο Γκορμπατσόφ όταν αναγκάστηκε να συνταξιοδοτηθεί, το 1991, έχει δημιουργήσει προβλήματα τόσο για την Ρωσία όσο και για την Δύση. Ο Πούτιν ερμήνευσε αυτό το κενό ως απώλεια της Ρωσίας, και ο Πούτιν μιλά εκ μέρους πολλών Ρώσων με αυτή την άποψη. Αυτό που έχασε η Ρωσία, υποστήριξε ο Πούτιν, πρέπει να το ανακτήσει —μέσω στρατιωτικής βίας, αν χρειαστεί. Το 2008 στην Γεωργία [5] και στην συνέχεια το 2014 στην Ουκρανία [6], ο Πούτιν ξεκίνησε τους πολέμους της σοβιετικής διαδοχής —λιγότερο από δύο δεκαετίες μετά την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Το κενό του Γκορμπατσόφ έχει ως επί το πλείστον ερμηνευθεί στην Δύση ως κέρδος της Δύσης, και ο μεγάλος αριθμός των πρόσφατα ανεξάρτητων χωρών το 1991 επικύρωσε αυτή την θέση. Αλλά αν η Δύση είχε βρει μια λειτουργική αρχιτεκτονική ασφαλείας για την Ευρώπη την δεκαετία του 1990, αν είχε καταλάβει πραγματικά το κενό του Γκορμπατσόφ, δεν θα υπήρχε πόλεμος [7] στην Ουκρανία σήμερα. Το ΝΑΤΟ και η ΕΕ κάλυψαν μεγάλο μέρος του κενού. Αλλά δεν το γέμισαν όλο, και στα διάκενα έχει διαμορφωθεί ένας νέος Ψυχρός Πόλεμος.

Η κριτική του πολιτικού Γκορμπατσόφ δεν πρέπει να επισκιάσει τον δίκαιο θαυμασμό για τον άνδρα Γκορμπατσόφ. Σίγουρα δεν ήταν άγιος, αλλά ούτε και εντελώς αγαθός. Και δεν ήταν κακός, παρά την περιφρόνηση που έχουν καταλήξει να νιώθουν πολλοί Ρώσοι γι’ αυτόν. Όπως είπε ο πρίγκιπας Άμλετ για τον νεκρό βασιλιά πατέρα του: «Ήταν ένας άνδρας, αποδεχτείτε τον συνολικά».

Σύνδεσμοι:
[1] http://www.foreignaffairs.com/authors/mikhail-s-gorbachev
[2] https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/world-putin-wants-fion...
[3] https://www.foreignaffairs.com/tags/vladimir-putin
[4] http://www.foreignaffairs.com/articles/ukraine/2022-02-18/what-if-russia...
[5] https://www.foreignaffairs.com/articles/russia-fsu/2008-11-01/five-day-war
[6] https://www.foreignaffairs.com/lists/first-crisis-ukraine
[7] https://www.foreignaffairs.com/tags/war-ukraine

Copyright © 2022 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/gorbachev-vacuum

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition