Τάξη μετά την αυτοκρατορία

Η ιστορία της αυτοκρατορίας περιλαμβάνει μια σύγχυση. Στο μυαλό πολλών, συνδέεται με την ευρωπαϊκή κυριαρχία σε μεγάλα τμήματα του αναπτυσσόμενου κόσμου που αμαυρώνει για πάντα την φήμη της Δύσης. Όμως η αυτοκρατορία έχει πάρει πολλές μη Δυτικές μορφές, ιδίως στη Μέση Ανατολή. Ξεκινώντας με την δυναστεία των Ουμαγιάδων στην Δαμασκό του 7ου αιώνα, μια σειρά μουσουλμανικών χαλιφάτων εγκαθίδρυσε μια εκτεταμένη κυριαρχία, που μερικές φορές εκτεινόταν σε όλη τη Μεσόγειο. Στους επόμενους αιώνες, τους ακολούθησαν οι Οθωμανοί οι οποίοι επέκτειναν την κυριαρχία τους στα Βαλκάνια, και το σουλτανάτο του Ομάν το οποίο τον 10ο ένατο αιώνα εξαπλώθηκε από τον Περσικό Κόλπο σε τμήματα του Ιράν και του Πακιστάν, καθώς και στη μουσουλμανική Ανατολική Αφρική. Μόνο στα μεταγενέστερα στάδια της ιστορίας της αυτοκρατορίας οι Ευρωπαίοι αποτέλεσαν σημαντικό μέρος αυτής της ιστορίας.

Επίσκεψη στο Μουσείο Ιστορίας Panorama 1453 στην Κωνσταντινούπολη, τον Μάιο του 2023. Murad Sezer / Reuters
-------------------------------------------------------

Σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, αυτή η ποικίλη εμπειρία της αυτοκρατορίας εμπόδισε την ανάπτυξη εθνικών κρατών όπως εκείνα της Ευρώπης και, ως εκ τούτου, συμβάλλει στην έλλειψη της σταθερότητας στην περιοχή. Πράγματι, για πολλά καθεστώτα της Μέσης Ανατολής δεν έχει επιλυθεί το ζήτημα του πώς να εξασφαλιστεί ένας λογικός βαθμός τάξης με τον ελάχιστο δυνατό βαθμό καταναγκασμού.

Ένας σημαντικός λόγος για την βία και την αστάθεια στη Μέση Ανατολή τις τελευταίες δεκαετίες, όσο ενοχλητικός και αν είναι για τις σύγχρονες ευαισθησίες, είναι ότι για πρώτη φορά στην σύγχρονη ιστορία, η περιοχή στερείται οποιουδήποτε είδους αυτοκρατορικά επιβαλλόμενης τάξης. Το γεγονός ότι η δημοκρατία δεν έχει μέχρι στιγμής καταφέρει να ριζώσει -ακόμη και σε χώρες όπου έχει δείξει κάποια προοπτική, όπως η Τυνησία- αποτελεί ένδειξη της εξουθενωτικής κληρονομιάς της αυτοκρατορικής κυριαρχίας. Η αυτοκρατορία, παρέχοντας μια δυσάρεστη αλλά διαρκή λύση για την τάξη, απέτρεψε άλλες εναλλακτικές από το να εδραιωθούν.

Η καταθλιπτική αλλά αναμφισβήτητη πραγματικότητα είναι ότι οι αυτοκρατορίες με τη μια ή την άλλη μορφή κυριαρχούσαν στην παγκόσμια ιστορία (και ιδιαίτερα στην ιστορία της Μέσης Ανατολής) από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι την σύγχρονη εποχή, επειδή προσέφεραν, σε σχετικούς όρους τουλάχιστον, τα πιο πρακτικά και προφανή μέσα πολιτικής και γεωγραφικής οργάνωσης. Οι αυτοκρατορίες ίσως να αφήνουν χάος στο πέρασμά τους, αλλά έχουν επίσης αναδυθεί ως λύσεις στο χάος.

ΕΚΤΟΣ ΤΑΞΗΣ

Για αιώνες, η χρυσή εποχή του Ισλάμ στη Μέση Ανατολή ήταν αυτοκρατορική. Η ιστορία αυτή εκτυλίχθηκε κυρίως υπό τα χαλιφάτα των Ουμαγιάδων και των Αββασιδών, αλλά και υπό τα χαλιφάτα των Φατιμιδών και των Χαφσίντ. Η μογγολική αυτοκρατορία μπορούσε να είναι πέρα για πέρα σκληρή, ωστόσο οι Μογγόλοι υποδούλωσαν και κατέστρεψαν κυρίως άλλες αυτοκρατορίες: την αββασιδική, την χβαραζμιανή, την βουλγαρική, την σουνγκική κ.ο.κ. Η οθωμανική αυτοκρατορία στη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια και η αυτοκρατορία των Αψβούργων στην κεντρική Ευρώπη παρείχαν επιδεικτικά προστασία στους Εβραίους και σε άλλες μειονότητες σύμφωνα με τις πιο διαφωτισμένες αξίες της συγκεκριμένης εποχής τους. Η γενοκτονία των Αρμενίων δεν συνέβη σε μια περίοδο κατά την οποία η Οθωμανική Αυτοκρατορία κυριαρχούσε πλήρως στην περιοχή, αλλά σε μια περίοδο κατά την οποία οι Νεότουρκοι εθνικιστές βρίσκονταν στην διαδικασία αντικατάστασης της αυτοκρατορίας. Ο μονοεθνικός εθνικισμός, περισσότερο από τον πολυεθνικό ιμπεριαλισμό με την κοσμοπολίτικη ποιότητά του, υπήρξε πιο θανατηφόρος απέναντι στις μειονότητες.

Η Οθωμανική Αυτοκρατορία, η οποία κυβερνούσε τη Μέση Ανατολή από την Αλγερία έως το Ιράκ για 400 χρόνια, κατέρρευσε μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Το 1862, ο Οθωμανός υπουργός Εξωτερικών, Αλή Πασάς, προειδοποίησε προφητικά σε μια επιστολή του ότι αν οι Οθωμανοί αναγκάζονταν ποτέ να υποκύψουν στις «εθνικές φιλοδοξίες», «θα χρειάζονταν έναν αιώνα και χείμαρρους αίματος για να εγκαθιδρύσουν έστω και μια αρκετά σταθερή κατάσταση πραγμάτων». Στην πραγματικότητα, περισσότερο από έναν αιώνα μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, η Μέση Ανατολή δεν έχει ακόμη βρει επαρκή αντικαταστάτη της τάξης που επέβαλε η αυτοκρατορία.

Μέχρι το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου, οι βρετανικές και γαλλικές αυτοκρατορικές εντολοδόχες Αρχές κυβερνούσαν τα κράτη του Λεβάντε και της Εύφορης Ημισελήνου, από τον Λίβανο μέχρι το Ιράκ. Στην συνέχεια, κατά την διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου, οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Σοβιετική Ένωση ήταν αυτοκρατορικές τόσο από την άποψη της δυναμικής της ισχύος τους όσο και από την επιρροή τους στα καθεστώτα της Μέσης Ανατολής. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν de facto συμμαχίες με το Ισραήλ και με αραβικές μοναρχίες στην Βόρεια Αφρική και την Αραβική Χερσόνησο˙ η Σοβιετική Ένωση υποστήριζε την Αλγερία, την Αίγυπτο του Νάσερ, τη Νότια Υεμένη, και άλλες χώρες που ευθυγραμμίζονταν ή ήταν φιλικά προσκείμενες στην κομμουνιστική γραμμή της Μόσχας.

Η Σοβιετική Ένωση διαλύθηκε το 1991 και η επιρροή και η ικανότητα των Ηνωμένων Πολιτειών να προβάλλουν ισχύ στην περιοχή μειώνεται σταθερά μετά την εισβολή στο Ιράκ το 2003. Δυστυχώς, χωρίς την παρουσία της αυτοκρατορίας σε κάποια μορφή, η περιοχή εισήλθε σταδιακά σε μια περίοδο αναταραχής, με την κατάρρευση ή την αποσταθεροποίηση καθεστώτων: Λιβύη, Συρία, Υεμένη κ.ο.κ. Εννοείται ότι η Αραβική Άνοιξη κατέδειξε όχι απλώς την λαχτάρα για δημοκρατία, αλλά και την απόρριψη της κουρασμένης και διεφθαρμένης δικτατορικής διακυβέρνησης. Εν ολίγοις, χωρίς κάποιο βαθμό αυτοκρατορικής επιρροής, η Μέση Ανατολή, και ο αραβικός κόσμος ειδικότερα, συχνά παρουσίαζε μια «σχάσιμη τάση... προς την διαίρεση», όπως έχει γράψει ο αραβιστής, Tim Mackintosh-Smith.

ΚΑΚΗ ΕΠΙΡΡΟΗ

Η ιδέα ότι οι αυτοκρατορίες έφεραν κάποια στοιχειώδη τάξη και σταθερότητα στη Μέση Ανατολή έρχεται σε αντίθεση με μεγάλο μέρος της σύγχρονης επιστήμης και δημοσιογραφίας. Σύμφωνα με την κοινή άποψη, η απουσία της δημοκρατίας και όχι η αυτοκρατορία είναι αυτή που ευθύνεται για την αστάθεια της περιοχής. Η θέση αυτή είναι κατανοητή. Με την εμπειρία της σύγχρονης ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας να είναι ακόμη νωπή σε πολλές χώρες, οι μελετητές και οι δημοσιογράφοι παραμένουν απασχολημένοι με τα εγκλήματα των Βρετανών, των Γάλλων, και άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή, την Αφρική, και αλλού. Επειδή ζούμε σε μια εποχή μετα-αποικιακής εξιλέωσης και αναθεωρητισμού, είναι φυσικό τα κακώς κείμενα των ευρωπαϊκών δυνάμεων κατά τους περασμένους αιώνες να προβάλλονται σε μεγάλο βαθμό. Η πρόκληση είναι να υπερβούμε αυτά τα κακώς κείμενα χωρίς να τα υποβαθμίσουμε.

Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ενέργειες των ευρωπαϊκών δυνάμεων στη Μέση Ανατολή ήταν αθώες, το αντίθετο μάλιστα. Τα λιγότερο σταθερά μέρη της περιοχής σήμερα είναι εκείνα που φέρουν μερικά από τα πιο σαφή αποτυπώματα της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας. Τα εντελώς τεχνητά σύνορα του Λεβάντε, για παράδειγμα, κατασκευάστηκαν από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Γαλλία μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έτσι, τα σύνορα της σύγχρονης Συρίας και του Ιράκ δεν αντικατοπτρίζουν την φύση των καλά λειτουργουσών παραδοσιακών κοινωνιών που λειτουργούσαν επί μακρόν χωρίς σκληρά εδαφικά σύνορα. Τα σύγχρονα κράτη χώρισαν κάτι που θα έπρεπε να διατηρηθεί ολόκληρο, καθώς οι Βρετανοί και Γάλλοι ιμπεριαλιστές προσπάθησαν να επιβάλουν τάξη σε ένα τοπίο που αποτελείται εν μέρει από άμορφα εδάφη ερήμου. Όπως σημείωσε ειρωνικά ο διανοούμενος του εικοστού αιώνα και ειδικός στις περιοχές της Μέσης Ανατολής, Elie Kedourie: «τι άλλο μπορούν να είναι τα σύνορα όταν ξεφυτρώνουν εκεί όπου δεν υπήρχαν πριν;».

Πράγματι, τα καταπιεστικά μπααθικά κράτη που αναδύθηκαν στην Συρία και ιδιαίτερα το Ιράκ κατά το δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα ήταν αποτέλεσμα της ευρωπαϊκής αυτοκρατορίας. Οι Ηνωμένες Πολιτείες εισέβαλαν στο Ιράκ το 2003 και το αποτέλεσμα ήταν το χάος˙ οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν επενέβησαν στην Συρία το 2011 και το αποτέλεσμα ήταν επίσης το χάος. Παρόλο που πολλοί κατηγορούν την πολιτική των ΗΠΑ για όσα έγιναν και στις δύο χώρες, εξίσου σημαντικός μοχλός των γεγονότων σε κάθε περίπτωση ήταν η κληρονομιά του Μπααθισμού, ενός θανατηφόρου μείγματος αραβικού εθνικισμού και σοσιαλισμού στο στυλ του ανατολικού μπλοκ που σχεδιάστηκε εν μέρει υπό την επιρροή της Ευρώπης κατά την διάρκεια της φασιστικής εποχής της δεκαετίας του 1930 από δύο μέλη της μεσαίας τάξης της Δαμασκού, ο ένας Χριστιανός και ο άλλος Μουσουλμάνος: ο Michel Aflaq και ο Salah al-Din Bitar. Γιατί δεν ήταν μόνο η αποικιοκρατία, αλλά και οι επικίνδυνες ευρωπαϊκές ιδεολογίες των αρχών του εικοστού αιώνα που κατέστησαν τη Μέση Ανατολή την λιγότερο σταθερή από όλες τις περιοχές.

Η τραγωδία της Μέσης Ανατολής μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας έχει να κάνει τόσο με την δυναμική αλληλεπίδραση της Δύσης με την περιοχή όσο και με την ίδια τη Μέση Ανατολή. Ο Marshall Hodgson, αναμφισβήτητα ο μεγαλύτερος σύγχρονος χρονικογράφος της ιστορίας της Μέσης Ανατολής, έχει γράψει ότι η «ριζωμένη δυσαρέσκεια και η αναστάτωση» του ισλαμικού κόσμου, που εκφράζεται μέσω του αντιαποικιοκρατισμού, του εθνικισμού, και του θρησκευτικού εξτρεμισμού, είναι τελικά αντιδράσεις στη μεγαλύτερη επαφή του με τον απειλητικό βιομηχανικό και μεταβιομηχανικό κόσμο στην περιφέρειά του, του οποίου ο Δυτικός ιμπεριαλισμός ήταν φυσικά υποπροϊόν.

Βεβαίως, η Ευρώπη και οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν είχαν την πρόθεση να προκαλέσουν αυτή την αντίδραση. Όμως ο δυναμισμός της Δύσης στο πεδίο των ιδεών και της τεχνολογίας τόσο συγκλόνισε όσο και εκσυγχρόνισε βίαια τα εδάφη της πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ενισχύοντας τις αρνητικές συνέπειες του ιμπεριαλισμού. Έτσι, ο μαρξισμός, ο ναζισμός, και ο εθνικισμός, όλες οι ιδέες που είχαν τις ρίζες τους στην σύγχρονη Δύση, επηρέασαν τους Άραβες διανοούμενους που ζούσαν στη Μέση Ανατολή και την Ευρώπη και παρείχαν το σχέδιο για τα καθεστώτα που κατέληξαν στην κυριαρχία του μεγαλύτερου και του νεότερου Άσαντ στην Συρία και του Σαντάμ Χουσεΐν στο Ιράκ. Μια αυτοψία αυτών των διαλυμένων χωρών θα αποκάλυπτε όχι μόνο τοπικές αλλά και Δυτικές παθογένειες. Η αυτοκρατορία, η οποία κάποτε είχε σταθεροποιήσει τη Μέση Ανατολή, την αποσταθεροποίησε έμμεσα αργότερα.

Σκεφτείτε την Συρία. Μεταξύ 1946 και 1970, η χώρα γνώρισε 21 αλλαγές κυβέρνησης, σχεδόν όλες εξωθεσμικές, συμπεριλαμβανομένων δέκα στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Τον Νοέμβριο του 1970, ο Μπααθιστής στρατηγός της Πολεμικής Αεροπορίας, Χαφέζ αλ Άσαντ, μέλος της αίρεσης των Αλαουιτών, ενός κλάδου του Ισλάμ που έχει συγγένειες με τον σιιτισμό, ανέλαβε τον έλεγχο με ένα ήρεμο και αναίμακτο πραξικόπημα -ένα «διορθωτικό κίνημα», όπως το αποκάλεσε. Ο Άσαντ θα κυβερνούσε μέχρι τον φυσικό του θάνατο 30 χρόνια αργότερα. Αποδείχθηκε από τις πιο ιστορικές, αν και υποτιμημένες, προσωπικότητες της σύγχρονης Μέσης Ανατολής, ο οποίος μετέτρεψε μια πρακτικά μπανανία -την πιο ασταθή χώρα του αραβικού κόσμου, και όχι μόνο- σε ένα σχετικά σταθερό αστυνομικό κράτος. Αλλά ακόμη και ο Άσαντ, ο οποίος διοικούσε ένα λιγότερο αιματηρό και λιγότερο καταπιεστικό κράτος από όσο ο Σαντάμ στο Ιράκ, δεν μπόρεσε να κυβερνήσει χωρίς κατά καιρούς άθλια βαρβαρότητα. Ως απάντηση σε μια βίαιη εξέγερση κατά της διακυβέρνησής του από εξτρεμιστές Σουνίτες Μουσουλμάνους, σκότωσε περίπου 20.000 ανθρώπους στην πόλη Χάμα, στην οποία κυριαρχούσαν οι Σουνίτες, το 1982, μια καταστολή που ήταν τόσο αποτελεσματική όσο και βίαιη. Το τίμημα για την αποτροπή της αναρχίας ήταν βαρύ, καθιστώντας στην καλύτερη περίπτωση περιορισμένη την επιτυχία του γηραιού Άσαντ στην επίτευξη της σταθερότητας στην Συρία. Τέτοια ήταν η κληρονομιά του οθωμανικού και γαλλικού ιμπεριαλισμού.

Ή δείτε την περίπτωση της Λιβύης, η οποία αποτελείται από διαφορετικές περιοχές και δεν έχει καμία ιστορική συνοχή, εκτός από το αποικιακό της παρελθόν. Η δυτική Λιβύη, γνωστή ως Τριπολιτάνια, είναι πιο κοσμοπολίτικη και ιστορικά έχει στραφεί προς την Καρχηδόνα και την Τυνησία. Από την άλλη πλευρά, η ανατολική Λιβύη, ή Κυρηναϊκή, είναι συντηρητική και έχει ιστορικά στραφεί προς την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Οι περιοχές της ερήμου που βρίσκονται ενδιάμεσα, συμπεριλαμβανομένης της Φεζάν στα νότια, έχουν μόνο φυλετικές και υποπεριφερειακές ταυτότητες. Αν και οι Οθωμανοί αναγνώριζαν όλες αυτές τις ξεχωριστές μονάδες, οι Ιταλοί αποικιοκράτες τις συγχώνευσαν στις αρχές του εικοστού αιώνα σε ένα ενιαίο κράτος, το οποίο αποδείχθηκε τόσο τεχνητό που, όπως και στην Συρία και το Ιράκ, ήταν συχνά αδύνατο να κυβερνηθεί παρά μόνο με τα πιο ακραία μέσα. Όταν ο δικτάτορας Μουαμάρ αλ Καντάφι ανατράπηκε το 2011, ακριβώς 100 χρόνια μετά την ιταλική κατάληψη, το κράτος απλώς διαλύθηκε. Όπως και με την Συρία και το Ιράκ, η μοίρα της Λιβύης δείχνει πόσο θανατηφόρα μπορεί να είναι τα επακόλουθα του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού.

ΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΓΙΑ ΒΑΣΙΛΙΑ

Αντίθετα, χώρες όπως η Αίγυπτος και η Τυνησία, των οποίων οι ρίζες προϋπήρχαν τόσο της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας όσο και του ίδιου του Ισλάμ, είχαν ευκολότερες εποχές. Η τελευταία, για παράδειγμα, υποστηρίζεται από μια ξεχωριστή προϊσλαμική ταυτότητα υπό τους Καρχηδονίους, τους Ρωμαίους, τους Βανδάλους, και τους Βυζαντινούς. Τα καθεστώτα αυτών των χωρών μπορεί να είναι στείρα και καταπιεστικά, αλλά η τάξη που επιβάλλουν δεν αμφισβητείται. Το ζήτημα είναι πώς να γίνουν αυτά τα συστήματα λιγότερο αυταρχικά. Ωστόσο, ακόμη και η Τυνησία παλεύει από τότε που η δική της λαϊκή εξέγερση πυροδότησε την Αραβική Άνοιξη στα τέλη του 2010. Η χώρα συνέχισε γενναία ως δημοκρατία στην πρωτεύουσά της και σε άλλες μεγάλες πόλεις, ακόμη και όταν ο κεντρικός έλεγχος στις επαρχίες και τις παραμεθόριες περιοχές αποδυναμώθηκε, μέχρι που πέρυσι, υπό τον πρόεδρο, Κάις Σαΐντ, διολίσθησε ξανά στην απολυταρχία. Παρ' όλα αυτά, η Τυνησία παραμένει το πιο ελπιδοφόρο παράδειγμα δημοκρατικού πειράματος στην περιοχή. Αυτό δείχνει μόνο πόσο δύσκολο ήταν στη Μέση Ανατολή να αντιγραφεί το πολιτικό σχέδιο της Δύσης για την εγκαθίδρυση μιας μη καταναγκαστικής τάξης. Αντί για την δημοκρατία, η εκσυγχρονιστική απολυταρχία -που είναι η ίδια παράγωγο του ευρωπαϊκού ιμπεριαλισμού- έδωσε την πιο εύκολη απάντηση στο φάσμα της αναρχίας.

Τα λιγότερο καταπιεστικά καθεστώτα στη Μέση Ανατολή ήταν οι παραδοσιακές μοναρχίες της Ιορδανίας, του Μαρόκου, και του Ομάν. Λόγω της εγγενούς και σκληρά κερδισμένης ιστορικής νομιμοποίησής τους, μπόρεσαν να κυβερνήσουν με τον ελάχιστο δυνατό βαθμό σκληρότητας παρά το γεγονός ότι είναι αυταρχικά. Το χομπσιανό εργαστήριο της Μέσης Ανατολής αποδεικνύει ότι μαζί με την αυτοκρατορία, η μοναρχία υπήρξε η πιο φυσική μορφή διακυβέρνησης. Το Ομάν, για παράδειγμα, λειτουργεί εδώ και δεκαετίες ως απόλυτη βασιλική δικτατορία με κάπως προοδευτικές πολιτικές και μέτριες ατομικές ελευθερίες. Αποτελεί μια από τις πολλές αποδείξεις ότι ο κόσμος δεν μπορεί να χωριστεί με ακρίβεια σε κακές δικτατορίες και υποδειγματικές δημοκρατίες, αλλά μάλλον περιέχει πολλές γκρίζες αποχρώσεις στο ενδιάμεσο. Οι ξένοι ανταποκριτές το καταλαβαίνουν γενικά αυτό, αλλά οι διανοούμενοι και οι πολιτικοί στη Νέα Υόρκη και την Ουάσιγκτον το αντιλαμβάνονται λιγότερο.

Δείτε την Σαουδική Αραβία και τα σεϊχτάμια του Περσικού Κόλπου, στα οποία υπάρχει ένα γνήσιο κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ ηγεμόνα και κυβερνώμενου. Οι κυβερνώντες παρέχουν ικανή, προβλέψιμη διακυβέρνηση και ομαλές μεταβάσεις εξουσίας, επιτρέποντας μια αξιοζήλευτη ποιότητα ζωής˙ σε αντάλλαγμα, οι πληθυσμοί δεν αμφισβητούν την εξουσία τους. Ο πετρελαϊκός πλούτος έχει μεγάλη σχέση με αυτό. Αλλά οι κυβερνήτες του Κόλπου έχουν επίσης επιδείξει έναν σκληροτράχηλο, μακιαβελικό εμπειρισμό που είναι μάλλον αμοραλιστικός παρά ανήθικος. Θεωρούν ότι η αναρχία που εξαπέλυσαν οι πολλές απόπειρες δημοκρατίας κατά την διάρκεια της Αραβικής Άνοιξης είναι η απόδειξη ότι η Δύση δεν έχει να τους διδάξει κανένα χρήσιμο μάθημα.

ΑΞΙΟΠΡΕΠΕΙΑ, ΟΧΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

Φυσικά, αυτό δεν είναι ακόμα όλη η ιστορία. Η Μέση Ανατολή προχωρά με γοργούς ρυθμούς, αν και όχι σε γραμμική κατεύθυνση. Η ψηφιακή τεχνολογία, συμπεριλαμβανομένων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, έχει ισοπεδώσει τις ιεραρχίες και έχει ενδυναμώσει τις μάζες, οι οποίες κατά συνέπεια αποδίδουν όλο και λιγότερο δέος στις εξουσίες οι οποίες λογοδοτούν όλο και περισσότερο. Οι δικτάτορες έχουν εμμονή με την κοινή γνώμη με έναν τρόπο που δεν συνήθιζαν ποτέ στον Περσικό Κόλπο και αλλού. Εν τω μεταξύ, παρόλο που οι θαλάσσιες αυτοκρατορίες των Πορτογάλων, των Ολλανδών, και των Βρετανών βοήθησαν να ενταχθεί η Μέση Ανατολή σε ένα παγκόσμιο εμπορικό σύστημα κατά την πρώιμη νεωτερική και την σύγχρονη εποχή, η ένταση αυτής της αλληλεπίδρασης κατακλύζει την περιοχή όσο περνάει ο καιρός. Το μέλλον της Μέσης Ανατολής θα εκδηλώσει μια ακόμη μεγαλύτερη συγχώνευση τόσο με την Δύση όσο και με τα πολλά διασταυρούμενα ρεύματα της παγκοσμιοποίησης. Αυτό θα μπορούσε τελικά να αλλάξει την πολιτική της περιοχής. Αλλά ακριβώς επειδή η εποχή της αυτοκρατορίας στη Μέση Ανατολή διήρκεσε τόσο πολύ -στην πραγματικότητα πριν από την γέννηση του Ισλάμ- κανείς δεν πρέπει να περιμένει ένα γρήγορο τέλος αυτής της ασταθούς μεταϊμπεριαλιστικής φάσης. Εξάλλου, δεν υπάρχει τίποτα πιο αιώνιο στον κόσμο της πολιτικής από την αναζήτηση της τάξης.

Βεβαίως, η περιοχή δεν έχει τελειώσει με την αυτοκρατορία. Οι Ηνωμένες Πολιτείες, αν και αποδυναμωμένες από τον πόλεμο στο Ιράκ, παραμένουν η πιο κυρίαρχη εξωτερική δύναμη από άποψη ασφάλειας και στρατιωτικής ανάπτυξης, με αεροπορικές και θαλάσσιες βάσεις να περικυκλώνουν μεγάλο μέρος της Αραβικής Χερσονήσου μεταξύ της Ελλάδας στα βορειοδυτικά, του Ομάν στα νοτιοανατολικά, και του Τζιμπουτί στα νοτιοδυτικά. Εν τω μεταξύ, η κινεζική πρωτοβουλία Ζώνη και Οδός προβλέπει ένα δίκτυο ενεργειακών διαδρομών από τον Περσικό Κόλπο προς την δυτική Κίνα, αγκυρωμένο με ένα υπερσύγχρονο λιμάνι στο νοτιοδυτικό άκρο του Πακιστάν. Το Πεκίνο, με μια στρατιωτική βάση στο Τζιμπουτί, εξετάζει άλλες τέτοιες βάσεις στο Πορτ Σουδάν και στο Jiwani, στα σύνορα Ιράν-Πακιστάν. Επιπλέον, η κινεζική κυβέρνηση έχει επενδύσει δεκάδες δισεκατομμύρια δολάρια σε έναν βιομηχανικό και εφοδιαστικό κόμβο κατά μήκος της διώρυγας του Σουέζ στην Αίγυπτο και σε υποδομές και άλλα έργα τόσο στην Σαουδική Αραβία όσο και στο Ιράν.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Κίνα δεν έχουν αποικίες ή εδάφη υπό την εντολή τους. Δεν κυβερνούν ανθρώπους πέρα από τα σύνορά τους. Αλλά έχουν αυτοκρατορικά συμφέροντα. Και σε αυτή την ιστορική συγκυρία, τα συμφέροντα αυτά απαιτούν σταθερότητα και όχι πόλεμο, ειδικά καθώς οι επενδύσεις της Κίνας την ενσωματώνουν βαθύτερα στην εσωτερική λειτουργία των οικονομιών της Μέσης Ανατολής. Η πρόσφατη συμφωνία μεταξύ της Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν για την αποκατάσταση των επίσημων διμερών σχέσεων, με τη μεσολάβηση της Κίνας, και η δημόσια αντίδραση της κυβέρνησης Μπάιντεν σε αυτήν, δείχνουν το πώς η αυτοκρατορία, ή μάλλον μια χαλαρή εκδοχή της, μπορεί ακόμη να βοηθήσει στην σταθεροποίηση της Μέσης Ανατολής. Και με την σχετική σταθερότητα, τα καθεστώτα ίσως να έχουν κίνητρο να χαλαρώσουν κάπως τους εσωτερικούς ελέγχους για να δημιουργήσουν πιο επιχειρηματικές κοινωνίες ικανές να επιβιώσουν στις κακουχίες μιας πιο συνδεδεμένης και αυστηρότερης παγκόσμιας οικονομίας. Το καθεστώς της Σαουδικής Αραβίας, για παράδειγμα, παρά το άθλιο ιστορικό του για τα ανθρώπινα δικαιώματα, ανοίγει σταθερά την κοινωνία του, χαλαρώνοντας τους περιορισμούς για τις γυναίκες και ενσωματώνοντάς τες στο εργατικό δυναμικό. Η διαδικασία αυτή παρακολουθείται στενά σε όλο τον αραβικό κόσμο και θα μπορούσε να αποτελέσει πρότυπο για πιο ευέλικτα καθεστώτα και για την αντίσταση στο πολιτικό Ισλάμ.

Ο δημοσιογράφος, Ρόμπερτ Γουόρθ, μετά από χρόνια βαθιάς ενημέρωσης στον αραβικό κόσμο για τους New York Times, έχει γράψει ότι, μέσα από όλα αυτά, αυτό που θέλουν τελικά οι Άραβες είναι λιγότερο την δημοκρατία παρά το καράμα, ή αλλιώς την αξιοπρέπεια: ένα κράτος, δημοκρατικό ή μη, «που θα προστατεύει τους υπηκόους του από την ταπείνωση και την απελπισία». Η αυτοκρατορία, είτε οθωμανική είτε ευρωπαϊκή, παρείχε σταθερότητα αλλά λίγη αξιοπρέπεια˙ η αναρχία δεν παρέχει τίποτα από τα δύο. Μια πιο συμβουλευτική διακυβέρνηση, κατά τον τρόπο των μεταρρυθμίσεων στις εγχώριες παραδοσιακές μοναρχίες του Μαρόκου και του Ομάν, μπορεί να αποτελέσει μια μέση οδό. Προς αυτή την κατεύθυνση ίσως να βρίσκεται η καλύτερη ελπίδα για την συνέχιση της εξέλιξης της Μέσης Ανατολής, ακόμη και αν αυτή δεν θα ακολουθήσει απαραίτητα ένα Δυτικό σενάριο.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.amazon.com/Loom-Time-Between-Anarchy-Mediterranean-ebook/dp/....

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/middle-east/order-after-empire

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition