Από την κρίση του ευρώ στην «πολυκρίση»

Επιλέγοντας τον τίτλο του παρόντος άρθρου, το οποίο αναφέρεται σε μακροοικονομικές κρίσεις, αντιμετώπισα το εξής δίλημμα: Ποια από τις δύο λέξεις-κλειδιά –«περμακρίση» (permacrisis) ή «πολυκρίση» (polycrisis)– απεικονίζει με μεγαλύτερη ακρίβεια την αλληλουχία υπαρξιακών σοκ και συχνἀ φρικτών, ιστορικού χαρακτήρα γεγονότων που συνέβησαν τα τελευταία χρόνια; Είχαμε την πανδημία, τον πόλεμο στην Ουκρανία με την εισβολή της Ρωσίας, τον εκτοπισμό εκατομμυρίων ανθρώπων από τον τόπο τους, την πρόκληση εκτεταμένων διακοπών στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα, καθώς και τον υψηλότερο πληθωρισμό στις ανεπτυγμένες οικονομίες εδώ και αρκετές δεκαετίες.

Ένα δίλημμα: «Περμακρίση» ή «Πολυκρίση»

Η πρώτη λέξη -permacrisis- ήταν η επιλεγμένη λέξη του έτους 2022 από το λεξικό Collins. Ορίζεται ως «μια εκτεταμένη περίοδος αστάθειας και ανασφάλειας, ειδικά αυτή που προκύπτει από μια σειρά καταστροφικών γεγονότων». Η δεύτερη λέξη -polycrisis-, που επινοήθηκε για πρώτη φορά την δεκαετία του 1970, έγινε πρόσφατα δημοφιλής από τον ιστορικό Adam Tooze, ο οποίος την χρησιμοποίησε για να περιγράψει ανόμοια σοκ που αλληλεπιδρούν έτσι ώστε το σύνολο να είναι χειρότερο από το άθροισμα των μερών.

Ο λόγος για τον οποίο επέλεξα τελικά την λέξη «πολυκρίση» είναι διττός: Πρώτον, επειδή το αφήγημα της «μόνιμης κρίσης» μπορεί να αντιμετωπιστεί από το γεγονός ότι η ζώνη του ευρώ έχει ενισχυθεί ως απάντηση στις προαναφερθείσες προκλήσεις που έχει αντιμετωπίσει και –όπως το έθεσε πρόσφατα ο πρόεδρος του Eurogroup, Paschal Donohoe– έχει δείξει τόσο πολιτικά όσο και οικονομικά την ανθεκτικότητά της τα τελευταία χρόνια [1].

Με την ίδια λογική, η Ελλάδα, χάρη σε μια συνετή και μεταρρυθμιστική οικονομική πολιτική που οδήγησε σε σημαντικά επιτεύγματα –παρά τις μεταγενέστερες κρίσεις στους τομείς της υγείας, της γεωπολιτικής, της ενέργειας, του πληθωρισμού, και της κλιματικής αλλαγής– έδειξε επίσης την ανθεκτικότητά της. Μάλιστα, μετά από δέκα και πλέον χρόνια, η Ελλάδα βγήκε από τον Ενισχυμένο Μηχανισμό Εποπτείας (Enhanced Surveillance Mechanism) τον περασμένο Αύγουστο, επιστρέφοντας έτσι στην κανονική ευρωπαϊκή παρακολούθηση και εποπτεία.

Ο δεύτερος λόγος που διάλεξα την λέξη «πολυκρίση» αντί για την λέξη «περμακρίση» είναι ότι απεικονίζει αυτούς τους ταραχώδεις καιρούς συνεχιζόμενης αβεβαιότητας με μάλλον λιγότερο απαισιόδοξα χρώματα. Γιατί πιστεύω ότι πρέπει να είμαστε συγκρατημένα αισιόδοξοι ακόμη και σε μια τέτοια κρίσιμη συγκυρία. Και έχουμε όντως λόγους να αποφύγουμε την υπερβολική απαισιοδοξία.

Κατ' αναλογία, τα λόγια του John Maynard Keynes στο δοκίμιο «Οικονομικές προοπτικές για τα εγγόνια μας», που γράφηκε το 1930, κατά την διάρκεια της Μεγάλης Οικονομικής Κρίσης του Μεσοπολέμου, θα αντηχούσαν ακόμη στις μέρες μας. Περιγράφοντας «τα δύο αντίθετα λάθη της απαισιοδοξίας», ο Keynes γράφει:

«Η επικρατούσα παγκόσμια κατάθλιψη, η τεράστια ανωμαλία της ανεργίας σε έναν κόσμο γεμάτο επιθυμίες, τα καταστροφικά λάθη που έχουμε κάνει μας τυφλώνουν ως προς το τι συμβαίνει κάτω από την επιφάνεια, ως προς το ποια είναι η σωστή ερμηνεία της φοράς των πραγμάτων. Διότι προβλέπω ότι αμφότερα τα αντίθετα λάθη της απαισιοδοξίας, που ξεσηκώνουν τώρα τόσο σάλο παντού στον κόσμο, θα καταφανούν στην εποχή μας: και η απαισιοδοξία των επαναστατών που πιστεύουν ότι τα πράγματα είναι τόσο άσχημα που τίποτα δεν μπορεί να μας σώσει παρά μόνον η βίαιη αλλαγή, και η απαισιοδοξία των αντιδραστικών που θεωρούν την ισορροπία της οικονομικής και κοινωνικής ζωής μας τόσο ασταθή ώστε να μην πρέπει να διακινδυνεύσουμε κανέναν πειραματισμό».

Ωστόσο, για να επιστρέψουμε στην σημερινή εποχή, η ευρωπαϊκή απάντηση, αντιμετωπίζοντας ένα πλήθος προκλήσεων, ήταν –όπως προαναφέρθηκε– σταθερή, πειστική και έδωσε πραγματικές λύσεις ταχύτατα, καταδεικνύοντας έτσι την ανθεκτικότητα της Ευρωζώνης και ιδιαίτερα της Ελλάδας τα τελευταία χρόνια.

Αλλά προτού αναλύσουμε τους πιο σημαντικούς και κρίσιμους παράγοντες που εξηγούν αυτή την ανθεκτικότητα, θα πρέπει να αναλογιστούμε πρώτα την προηγούμενη δεκαετία.

Η ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΧΡΗΜΑΤΟΠΙΣΤΩΤΙΚΗ ΚΡΙΣΗ, Η ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΕΥΡΩ, ΚΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ «ΜΕΓΑΛΗ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ»

Τι πραγματικά συνέβη κατά την διάρκεια της Παγκόσμιας Χρηματοπιστωτικής Κρίσης (Global Financial Crisis), της Κρίσης του Ευρώ (Eurocrisis) που ακολούθησε, και της «Ελληνικής Μεγάλης Κατάθλιψης» (Greek Great Depression);

Ο Alan Greenspan, πρώην πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ομοσπονδιακής Τράπεζας των ΗΠΑ, χαρακτηρίζει την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση αμέσως μετά την χρεοκοπία της Lehman τον Σεπτέμβριο του 2008 ως γεγονός που συμβαίνει «μια φορά κάθε αιώνα» και μάλιστα γεγονός που συμβαίνει «μια φορά στην διάρκεια ζωής οποιουδήποτε ανθρώπου». Σύμφωνα εξάλλου με τα λόγια του διαδόχου του, Ben Bernanke, υπήρξε μια ισχυρή και άνευ προηγουμένου διεθνής απάντηση από πλευράς νομισματικής πολιτικής, η οποία απέτρεψε την επικείμενη κατάρρευση του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Χωρίς αμφιβολία, το όνομα του παιχνιδιού (the name of the game) ήταν: παγκόσμια συνεργασία και συντονισμός.

Μετά την κατάρρευση της Lehman, θεσμικές διευθετήσεις διαφύλαξαν το status quo του δολαρίου ως παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος. Η επιτυχημένη συνεργασία των κεντρικών τραπεζών διαμόρφωσε ένα νέο παράδειγμα «νομισματικής ειρήνης» (monetary peace), έναν όρο που επινόησα για να περιγράψω τις συντονισμένες ενέργειες των μεγάλων κεντρικών τραπεζών του πλανήτη με στόχο την διατήρηση της παγκόσμιας προ κρίσης νομισματικής καθεστηκυίας τάξης [2].

Πρώτον, η Ομοσπονδιακή Τράπεζα των ΗΠΑ ενήργησε ως διεθνής δανειστής ύστατης προσφυγής για άλλες ξένες κεντρικές τράπεζες, καθιερώνοντας το σύστημα γραμμών ανταλλαγής (swap-lines) που περιελάμβανε τις μεγάλες ευρωπαϊκές κεντρικές τράπεζες, όπως την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα, την Τράπεζα της Αγγλίας και την Εθνική Τράπεζα της Ελβετίας, καθώς και τις κεντρικές τράπεζες του Καναδά και της Ιαπωνίας. Δεύτερον, η Λαϊκή Τράπεζα της Κίνας αποφάσισε να επανασυνδέσει το γουάν με το δολάριο κατά την περίοδο από τον Ιούλιο του 2008 έως τον Ιούνιο του 2010. Η Κίνα θα μπορούσε να πουλήσει ομόλογα του αμερικανικού δημοσίου, αλλά μια τέτοια κίνηση θα διέβρωνε την αξία του υπολειπόμενου δολαριακού χρέους που κατείχε η ασιατική γεωοικονομική υπερδύναμη. Τρίτον, καθώς η συνακόλουθη κρίση του ευρώ το 2010 εμφανίστηκε ως υπαρξιακή για το κοινό νόμισμα, η ασυνήθιστη αβεβαιότητα για το μέλλον του μεταφράστηκε σε σχετικά χαμηλότερη συναλλαγματική ισοτιμία –δηλαδή, σε ένα συγκριτικά πιο εξασθενημένο ευρώ–, γεγονός το οποίο βοήθησε τα ισχυρά εξαγωγικά κράτη της Ευρωζώνης να αναπτυχθούν με λογικό ρυθμό μέσα στην κρίση.

Ωστόσο, η Ελλάδα υπέστη μια σύγχρονη «Μεγάλη Κατάθλιψη» (Great Depression).
Στην αρχή της κρίσης, η επιδείνωση του μακροοικονομικού περιβάλλοντος, οι υποβαθμίσεις του αξιόχρεου της χώρας, και τα διευρυνόμενα περιθώρια κινδύνου των κυβερνητικών ομολόγων εξαιτίας των μεγάλων μακροοικονομικών και δημοσιονομικών ανισορροπιών προκάλεσαν ξαφνική διακοπή του διεθνούς δανεισμού στις αρχές του 2010, αποκόπτοντας το ελληνικό δημόσιο και τις ελληνικές εμπορικές τράπεζες από τις διεθνείς αγορές κεφαλαίου και χρήματος.

Μια πραγματική τραγωδία εκτυλίχθηκε. Όπως λέγεται, μια εικόνα μπορεί να αξίζει όσο χίλιες λέξεις.

Ακόμη πιο συγκλονιστικό από το βάθος της σύγχρονης Μεγάλης Κατάθλιψης που βίωσε η Ελλάδα –μιας κατάθλιψης όχι μόνο με την μακροοικονομική αλλά και με την κυριολεκτική σημασία του όρου, καθώς η χώρα υπέστη πρωτοφανές κοινωνικό και οικονομικό κόστος– ήταν η διάρκειά της.

Μεταξύ 2008 και 2016, η Ελλάδα έχασε πάνω από το ένα τέταρτο του ΑΕΠ της σε σταθερές τιμές, με το ποσοστό ανεργίας να αυξάνεται κατά σχεδόν 16 ποσοστιαίες μονάδες. Επιπλέον, το κατά κεφαλήν ΑΕΠ σε ισοτιμία αγοραστικής δύναμης μειώθηκε στο 67% του ευρωπαϊκού μέσου όρου το 2017, από 93% το 2008, με ανυπολόγιστες δημογραφικές, οικονομικές, και κοινωνικές συνέπειες. Η επίλυση της ελληνικής κρίσης χρειάστηκε οκτώ χρόνια, τρία προγράμματα οικονομικής προσαρμογής, μια σημαντική αναδιάρθρωση χρέους, και τρεις γύρους ανακεφαλαιοποίησης των τραπεζών [3].

Διάφοροι παράγοντες μπορούν να εξηγήσουν την διάρκεια και το βάθος της ελληνικής κρίσης.

Μεταξύ άλλων:

-Ένα πολύ αρνητικό σημείο εκκίνησης. Λόγω των μακροοικονομικών και δημοσιονομικών ανισορροπιών της (δίδυμα ελλείμματα σε προϋπολογισμό και ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών), η Ελλάδα ήταν ο πιο αδύναμος κρίκος στην ζώνη του ευρώ.

-Η Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ) δεν είχε τα εργαλεία για να αποτρέψει και να περιορίσει την κρίση. Η περίπτωση της συμμετοχής του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) στο αρχικό πρόγραμμα διάσωσης προέκυψε σε μεγάλο βαθμό από την πεποίθηση ότι το ΔΝΤ ήταν ο καλύτερα εξοπλισμένος θεσμός για να αντεπεξέλθει στις τεχνικές δυσκολίες που συνδέονταν με την διαπραγμάτευση και την παρακολούθηση του προγράμματος.

-Μια πολιτική του τύπου «ταιριάζει σε όλα τα μεγέθη» (one-size-fits-all) σχεδιάστηκε από το ΔΝΤ για μια χώρα-μέλος μιας νομισματικής ένωσης. Η Ελλάδα αντιμετώπισε το δίλημμα του Mundell [4] μεταξύ εσωτερικής και εξωτερικής ισορροπίας, για μια μικρή ανοιχτή οικονομία με χαμηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα, σε ένα καθεστώς ελεύθερης κινητικότητας κεφαλαίων και αμετάκλητα σταθερών συναλλαγματικών ισοτιμιών.

-Δεν έγινε εκ των προτέρων διαπραγμάτευση για την αναδιάρθρωση του δημοσίου χρέους, καθώς υπήρχε σημαντικός συστημικός κίνδυνος για ολόκληρη την Ευρωζώνη, δεκαοκτώ μήνες μετά την κατάρρευση της Lehman Brothers, όταν τα χρηματοπιστωτικά συστήματα εξακολουθούσαν να κλονίζονται από την Μεγάλη Ύφεση (Great Recession). Δεν υπήρχε τείχος προστασίας προκειμένου να αποτρέψει την μετάδοση της κρίσης σε άλλες ευάλωτες χώρες της ζώνης του ευρώ.
-Υπερβολική δημοσιονομική λιτότητα (τόσο το μέγεθος όσο και η ταχύτητα της δημοσιονομικής εξυγίανσης ήταν άνευ προηγουμένου) και ασυνεχής εφαρμογή. Οι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές αποδείχθηκαν υψηλότεροι από τις αρχικές εκτιμήσεις και τα προγράμματα οικονομικής προσαρμογής έδωσαν μεγαλύτερη έμφαση στην δημοσιονομική εξυγίανση, τον εξορθολογισμό των διαδικασιών του προϋπολογισμού, και την ενίσχυση της δημοσιονομικής διαφάνειας, σε βάρος των μεταρρυθμίσεων που ενισχύουν την ανάπτυξη, αντιμετωπίζουν την φοροδιαφυγή, και συμβάλλουν στην αναδιοργάνωση του δημόσιου τομέα.

-Η έλλειψη συναίνεσης στο εγχώριο πολιτικό σύστημα, σε συνδυασμό με την απουσία μιας εξαρχής προσέγγισης του τύπου «ό,τι χρειαστεί» («whatever it takes») από πλευράς Ευρωζώνης, προκάλεσε αυξανόμενες εικασίες για έξοδο της Ελλάδας από το ευρώ (Grexit) μέχρι την ιστορική στιγμή του Mario Draghi ως επικεφαλής της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) το καλοκαίρι του 2012. Επιπλέον, οι ατυχείς διαπραγματεύσεις του πρώτου εξαμήνου του 2015 υπονόμευσαν την ανάκαμψη του 2014, τροφοδότησαν έναν δεύτερο γύρο φημολογίας περί Grexit και, με την σειρά τους, οδήγησαν στην υπογραφή του τρίτου προγράμματος προσαρμογής, στην επιβολή capital controls, σε μια ακόμη ανακεφαλαιοποίηση των τραπεζών, και σε άλλα δύο χρόνια οικονομικής στασιμότητας.

-Τελευταίο, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, οι διαβουλεύσεις που σχετίζονται με την πολιτική οικονομία της ζώνης του ευρώ έπαιξαν επίσης τον ρόλο τους στην καθυστέρηση της ανάκαμψης της ελληνικής οικονομίας. Η απόφαση του Eurogroup τον Νοέμβριο του 2012 να χορηγήσει περαιτέρω ελάφρυνση χρέους αναβλήθηκε για αρκετά χρόνια, για να εφαρμοστεί μόλις τον Ιούνιο του 2018. Αυτό υπονόμευσε τις προοπτικές ανάπτυξης της εθνικής οικονομίας και παρέτεινε την διάρκεια της Ελληνικής Μεγάλης Κατάθλιψης.

Τελικά, η Ελλάδα –ακόμα και αν η μείωση των ανισορροπιών είχε πολύ υψηλό κόστος– κατάφερε να παραμείνει εντός της Ευρωζώνης, διασφαλίζοντας έτσι την εγγενή διευθέτηση «νομισματικής ειρήνης» του ευρώ –καθεαυτήν, ως πολιτικό εγχείρημα– στην μακρά διαδικασία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης [5].

Μέχρι το 2019, η Ευρωζώνη κατέγραψε αξιοσημείωτη οικονομική ανάκαμψη μετά την κρίση, ενώ παράλληλα περιόρισε τις μακροοικονομικές και χρηματοπιστωτικές αδυναμίες, καθώς η σειρά των θεσμικών μεταρρυθμίσεων, που έλαβαν χώρα προϊούσης της κρίσης, ενίσχυσε την αρχιτεκτονική του ευρώ και συνακόλουθα την ανθεκτικότητα της ΟΝΕ απέναντι σε δυσμενείς κραδασμούς [6].

Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΠΡΟΣΦΑΤΗΣ «ΠΟΛΥΚΡΙΣΗΣ»

Ωστόσο, η ξαφνική συνειδητοποίηση τον Μάρτιο του 2020 ότι ο κορονοϊός COVID-19 επρόκειτο να εξελιχθεί σε πανδημία που συμβαίνει «μια φορά κάθε αιώνα» (για να θυμηθούμε την φράση του Greenspan για το επεισόδιο της κατάρρευσης της Lehman), προκάλεσε μια ακόμη σοβαρή δοκιμασία για την ανθεκτικότητα της νομισματικής ένωσης. Ήταν ακριβώς η αρχή της πρόσφατης «πολυκρίσης».

Όμως, παρά το καταστροφικό, δυσβάστακτο ανθρωπιστικό κόστος της πανδημίας και την αναπόφευκτη οικονομική ύφεση εξαιτίας των συνεπειών της, μια νέα χρηματοπιστωτική κρίση απεφεύχθη –δεν υπήρξε κατάρρευση σε επίπεδο διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος, ούτε πιστωτική ασφυξία. Φαίνεται πως χρήσιμα μαθήματα από το παρελθόν είχαν διδαχθεί για τους σχεδιαστές πολιτικής, τα οποία συνοψίζονται στο τρίπτυχο: δράσε γενναία και αποφασιστικά, δράσε εγκαίρως και όσο το δυνατόν νωρίτερα, και προετοιμάσου για την επόμενη φορά. Εν μέσω ακραίας αβεβαιότητας, οι δημοσιονομικές, νομισματικές και άλλες Αρχές ανά την υφήλιο έδρασαν γρήγορα, αξιοποιώντας εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν κατά την διάρκεια της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008, προσαρμοσμένα για τα βαθύτερα και ταχύτερα γεγονότα της πανδημίας [7].

Εντός της Eυρωζώνης, ο συνδυασμός της ύπαρξης κοινής κεντρικής τράπεζας για όλα τα κράτη-μέλη του ευρώ –της ΕΚΤ, η οποία από την αρχή της πανδημίας ανταποκρίθηκε αποτελεσματικά σε αυτό το πρωτοφανούς έντασης και σοβαρότητας σοκ [8]– και της διεύρυνσης της κοινής δημοσιονομικής δυνατότητας σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), παρείχε ουσιαστική υποστήριξη πολιτικής και ενθάρρυνε τη μείωση των ασφαλίστρων κινδύνου, παρά τις σημαντικές διαφορές στα επίπεδα του δημόσιου χρέους και της διαφορετικής έκθεσης κάθε χώρας στο πανδημικό σοκ. Η θεσμική αλλαγή του παιχνιδιού (game-changer) συνέβη τον Ιούλιο του 2020: Το Σχέδιο ανάκαμψης για την Ευρώπη, Next Generation EU (NGEU), συνιστά μια νέα κοινή δημοσιονομική πρωτοβουλία, διαφορετική τόσο από ποσοτικής όσο και από ποιοτικής σκοπιάς σε σχέση με προηγούμενα προγράμματα. Η ραχοκοκαλιά του είναι το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, στο πλαίσιο του οποίου χορηγούνται επιδοτήσεις και δάνεια για την στήριξη μεταρρυθμίσεων και επενδύσεων στα κράτη-μέλη της ΕΕ. Με συνολικό μέγεθος περίπου 750 δισεκατομμυρίων ευρώ, διαιρείται περίπου κατά το ήμισυ σε 360 δισεκατομμύρια ευρώ για σχετικά χαμηλότοκα δάνεια προς τις εθνικές κυβερνήσεις και 390 δισεκατομμύρια ευρώ που κατανέμονται με την μορφή επιχορηγήσεων της ΕΕ για την τόνωση των κρατικών δαπανών και την στήριξη μιας σειράς προγραμμάτων, τα οποία έχουν σχεδιαστεί με κατεύθυνση ιδίως προς τις συγκριτικά πιο αδύναμες οικονομίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και εκείνες που υπέφεραν περισσότερο από το σοκ της πανδημίας [9].

Στην Ελλάδα, η στήριξη των ευρωπαϊκών θεσμών στις οικονομικές πολιτικές που ακολουθήθηκαν υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για την δυναμική ανάκαμψη της οικονομίας και την αποκατάσταση της εμπιστοσύνης της διεθνούς επενδυτικής κοινότητας προς αυτήν. Στο μέτωπο της κοινής νομισματικής πολιτικής, η επιλεξιμότητα των τίτλων του ελληνικού δημοσίου για αγορές στο πλαίσιο του έκτακτου προγράμματος για την αντιμετώπιση της πανδημίας (PEPP) της ΕΚΤ και η παράταση της ειδικής εξαίρεσής τους (waiver) από τους κανόνες καταλληλότητας των εξασφαλίσεων (collateral eligibility rules) για όσο συνεχίζονταν οι επανεπενδύσεις στο ίδιο πλαίσιο, συνέβαλαν σημαντικά στην ομαλή μετάδοση της νομισματικής πολιτικής εντός της ζώνης του ευρώ. Στο μέτωπο της κοινής δημοσιονομικής πολιτικής, η Ελλάδα συγκαταλέγεται στις χώρες με τα υψηλότερα αναμενόμενα οφέλη από την αξιοποίηση των πόρων του NGEU. Αξιοσημείωτες είναι και οι επιδόσεις της χώρας στην απορρόφηση των διαρθρωτικών και επενδυτικών κεφαλαίων της ΕΕ. Αυτή η ενεργή ευρωπαϊκή θεσμική υποστήριξη ήταν συνέπεια του σχεδιασμού και της εφαρμογής αξιόπιστων μεσοπρόθεσμων δημοσιονομικών και μεταρρυθμιστικών σχεδίων˙ βελτίωσε τις μεσοπρόθεσμες προοπτικές ανάπτυξης της οικονομίας και ενίσχυσε την βιωσιμότητα των δημόσιων οικονομικών. Είναι επίσης σημαντικό ότι η εκταμίευση των κεφαλαίων του NGEU εξαρτάται από την εφαρμογή περαιτέρω διαρθρωτικών αλλαγών και την προώθηση υγιών επενδυτικών σχεδίων [10].

Πάνω από μια δεκαετία μετά την έναρξη της κρίσης του ευρώ και της σύγχρονης εκδοχής της «Μεγάλης Κατάθλιψης» που πέρασε η Ελλάδα –και παρά την πρόσφατη παγκόσμια «πολυκρίση»–, η χώρα μας έχει ανακάμψει και βρίσκεται στο κατώφλι της ανάκτησης της επενδυτικής βαθμίδας.

Μετά την δυναμική ανάκαμψη σε σχήμα V το 2021, όταν το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν αυξήθηκε κατά 8,4% –μια από τις ισχυρότερες οικονομικές ανακάμψεις στην ζώνη του ευρώ, μετά την πανδημία COVID-19–, η ελληνική οικονομία κατέγραψε ρυθμό ανάπτυξης 5,9% το 2022, σημαντικά υψηλότερο από εκείνον της Ευρωζώνης που έφτασε το 3,6%. Σύμφωνα εξάλλου με το βασικό σενάριο της Τράπεζας της Ελλάδος, η ανάπτυξη στην Ελλάδα αναμένεται στο 2,2% το 2023, ενώ στην Ευρωζώνη εκτιμάται ότι θα κυμανθεί κοντά στο 1%.

Είναι σημαντικό ότι ο οίκος αξιολόγησης S&P επιβεβαίωσε πρόσφατα την αξιολόγηση της Ελλάδας στο BB+ (ένα σκαλοπάτι κάτω από την επενδυτική βαθμίδα) και μετατόπισε την προοπτική του για την χώρα από σταθερή σε θετική. Μια πλήρης αναβάθμιση θα έβαζε την Ελλάδα στο «τριπλό Β μείον» (BBB-), την χαμηλότερη επενδυτική βαθμίδα (investment grade) του οίκου αξιολόγησης, επιστρέφοντας έτσι από την κατηγορία υψηλού κινδύνου (junk) για πρώτη φορά μετά από περισσότερα από δεκατρία χρόνια.

Επιπλέον, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή στατιστική υπηρεσία (Eurostat), η Ελλάδα κατέγραψε πρωτογενές δημοσιονομικό πλεόνασμα 0,1% το 2022, ενώ οι άμεσες ξένες επενδύσεις αυξήθηκαν κατά 50% στο υψηλότερο επίπεδό τους από τότε που άρχισε η καταγραφή των στοιχείων το 2002.

Τέλος, το μετα-πανδημικό Ταμείο Ανάκαμψης της ΕΕ πρόκειται να παράσχει συνολικά 30,5 δισ. ευρώ επιχορηγήσεων και δανείων στην Ελλάδα έως το 2026, ποσό ίσο με το 18% του τρέχοντος ΑΕΠ [11].

ΤΟ ΚΑΝΤΙΑΝΟ ΟΝΕΙΡΟ ΚΑΙ ΕΝΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ

Εν κατακλείδι, στρεφόμενοι στην μεγάλη εικόνα, ένα σημαντικό μάθημα που πρέπει να θυμόμαστε είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση οικοδομείται και ενισχύεται θεσμικά σε στάδια –ενίοτε μέσα σε κρίσεις– όταν αναλαμβάνεται δράση με μη αναστρέψιμο χαρακτήρα. Η δημιουργία της ενιαίας αγοράς, της ζώνης ελεύθερης κυκλοφορίας, του ενιαίου νομίσματος, ολόκληρη η θεσμική αρχιτεκτονική της Ευρωζώνης, όχι μόνο δεν αποδυναμώθηκε, αλλά ενισχύθηκε, στην πορεία της κρίσης του ευρώ και της πανδημικής κρίσης, οι οποίες οδήγησαν τους φορείς χάραξης πολιτικής της ΕΕ να λάβουν εξαιρετικά ισχυρές και άνευ προηγουμένου αποφάσεις [12].

Και ως απάντηση στους σοβαρούς οικονομικούς κραδασμούς –που σημειώθηκαν τον τελευταίο ενάμιση χρόνο συνεπεία του πολέμου στην Ουκρανία και του επακόλουθου υψηλού και επίμονου πληθωρισμού ο οποίος οφείλεται κυρίως στις τιμές της ενέργειας αλλά και στις ευρύτερες διαταραχές της αλυσίδας εφοδιασμού που επιδεινώθηκαν εξαιτίας του πολέμου αυτού–, οι κυβερνήσεις των κρατών-μελών σε ολόκληρη την Ευρωζώνη προχώρησαν, για ακόμη μια φορά συντεταγμένα, στην ανακοίνωση μεγάλων πακέτων προσωρινών μέτρων ενεργειακής στήριξης για την αντιμετώπιση των υψηλών διεθνών τιμών.

Ο John Maynard Keynes. Getty Images
---------------------------------------------------------

Ωστόσο, οι μακροοικονομικοί κίνδυνοι και οι προκλήσεις συνεχίζουν να υφίστανται, καθώς οι μεγάλες κεντρικές τράπεζες διατηρούν υψηλά τα επιτόκια για να καταπολεμήσουν τον πληθωρισμό και συρρικνώνουν τους ισολογισμούς τους που είχαν διογκωθεί σημαντικά λόγω των μη συμβατικών μέτρων νομισματικής πολιτικής που υιοθετήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια.
Σε κάθε περίπτωση, ολοκληρώνοντας την παρούσα μελέτη δεν μπορούμε παρά να διατηρούμε μια νότα αισιοδοξίας.

Αφενός, η Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έχει ασπαστεί τον ιδεαλισμό του Immanuel Kant στο φιλοσοφικό του σχεδίασμα για την «αιώνια ειρήνη» –ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος προτρέπει τα ευρωπαϊκά κράτη να δημιουργήσουν μια ομοσπονδία.

Ας ελπίσουμε ότι το καντιανό όνειρο, άρρηκτα συνδεδεμένο με το πλαίσιο ενισχυμένης διεθνούς συνεργασίας και συντονισμού στα διάφορα πεδία πολιτικής, θα παραμείνει ζωντανό τα επόμενα χρόνια.

Αφετέρου, στην ίδια νότα αισιοδοξίας, καθώς η Ελλάδα έχει γυρίσει σελίδα από την μεγάλη οικονομική κατάθλιψη της προηγούμενης δεκαετίας –όπως φάνηκε και κατά την διάρκεια της «πολυκρίσης» των τελευταίων τριών ετών, παρά τις σοβαρές δυσκολίες και την διεθνή αστάθεια–, ας αναλογιστούμε μια πρόδρομη ιστορία επιτυχίας: το παράδειγμα ενός μεγάλου (εταιρικού και ψηφιακού) μετασχηματισμού, του Ομίλου ΟΤΕ, που εξελίχθηκε με αφετηρία το 2010, δηλαδή την χρονιά που συμπίπτει με την αρχή της μεγάλης κρίσης και κατά την οποία όλες οι χρηματοδοτικές δίοδοι ήταν κλειστές για εταιρείες στην Ελλάδα.

Ήταν εκείνη η χρονιά όταν ένα πρώην κρατικό μονοπώλιο, γεμάτο βαρίδια του παρελθόντος, άρχισε να μετατρέπεται στρατηγικά σε κορυφαία εταιρεία τεχνολογίας με επίκεντρο την βιώσιμη ανάπτυξη. Μέσα από μια μακροχρόνια διαδικασία συνεχούς αλλαγής, ο ΟΤΕ είναι σήμερα μια σύγχρονη, αποδοτική, ανταγωνιστική και αποτελεσματική εταιρεία, με μια τελείως διαφορετική φιλοσοφία, προσανατολισμένη στην ανάπτυξη. Ένα επίτευγμα που επιβεβαιώνει τα λόγια του Αμερικανού συγγραφέα John C. Maxwell, ότι «ηγέτης είναι αυτός που ξέρει τον δρόμο, βαδίζει στον δρόμο και δείχνει τον δρόμο». Και που επιβεβαιώνει ότι η επιτυχία έρχεται όταν ένας ηγέτης δεν κοιτάει μόνο το παρόν, αλλά λαμβάνει αποφάσεις με όρους μέλλοντος [13].

Ας ευχηθούμε, λοιπόν, το παράδειγμα της εξαιρετικής διοίκησης του Ομίλου ΟΤΕ εν μέσω της πιο κρίσιμης ίσως ιστορικής συγκυρίας για την Ελλάδα μετά την Μεταπολίτευση, να ακολουθηθεί από τους υπεύθυνους χάραξης πολιτικής, προκειμένου να επιτευχθεί ο βιώσιμος οικονομικός και ψηφιακός μετασχηματισμός της χώρας μας τα επόμενα χρόνια [14].

Αντί επιλόγου, τα διαχρονικά λόγια του Keynes: «Να μελετούμε το παρόν, υπό το φως του παρελθόντος, για τους σκοπούς του μέλλοντος».

Και πάντοτε με αισιοδοξία.

(Το παρόν δοκίμιο είναι βασισμένο στην ομιλία του Κωνσταντίνου Γκράβα, στο πλαίσιο του «International Risk Management Conference» που διοργάνωσε η ομάδα Risk Management της Deutsche Telekom, στις 16 Μαΐου 2023.)

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Βλ. Paschal Donohoe, Eurogroup President, Speech at Trinity College Dublin on «Eurozone and the Permacrisis», 2 March 2023.
[2] Για την αρχική εννοιολογική θεώρηση της σύγχρονης «νομισματικής ειρήνης», βλ. Σπύρος Βλιάμος-Κωνσταντίνος Γκράβας, «Νομισματικός πόλεμος και ειρήνη», Foreign Affairs (The Hellenic Edition), (42), Οκτώβριος-Νοέμβριος 2016, https://foreignaffairs.gr/articles/71082/spyros-bliamos-kai-konstantinos....
[3] Βλ. Yannis Stournaras, Governor of the Bank of Greece, Speech at the 87th International Atlantic Economic Conference «Lessons from the Greek Crisis: Past, present, future», Athens, 28 March 2019.
[4] Βλ. George Alogoskoufis, «Greece and the euro: a Mundellian tragedy», GreeSE Papers (136), LSE London, London School of Economics and Political Science, London, UK, 2019.
[5] Βλ. Κωνσταντίνος Γκράβας, Οικονομικός πόλεμος και Νομισματική Ειρήνη. Η Ελληνική Οικονομική Κατάθλιψη, Αθήνα: εκδόσεις Ι. Σιδέρης, 2019.
[6] Βλ. Philip R. Lane, «The Resilience of the Euro», Journal of Economic Perspectives, 35 (2): 3-22, 2021.
[7] Βλ. Adam Kulam και Lily Engbith, «The Covid-19 Financial Crisis That Wasn’t», Bloomberg Opinion, 23 August 2022.
[8] Όπως το έθεσε η Isabel Schnabel, μέλος της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΚΤ, τον Απρίλιο του 2020: «... είχαμε ένα ανεκτίμητο περιουσιακό στοιχείο: την μεγάλη και δοκιμασμένη εργαλειοθήκη μας. Αυτό σήμαινε ότι, σε σύγκριση με προηγούμενες κρίσεις, το σημείο εκκίνησης της συζήτησής μας ήταν μια ευρέως κοινή αίσθηση των οφελών και του κόστους των διαφόρων εργαλείων που είχαμε χρησιμοποιήσει στο πρόσφατο παρελθόν». Βλ. «The ECB’s response to the COVID-19 pandemic», Remarks by Isabel Schnabel, Member of the Executive Board of the ECB, at a 24-Hour Global Webinar co-organised by the SAFE Policy Center on «The COVID-19 Crisis and Its Aftermath: Corporate Governance Implications and Policy Challenges», Frankfurt, 16 April 2020.
[9] Βλ. Philip R. Lane, Ibid.
[10] Βλ. Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το έτος 2022.
[11] Βλ. «Greece’s ‘greatest turnround’: from junk to investment grade», Financial Times, 14 May 2023.
[12] Βλ. Charles Michel, «Greece, Europe, Democracy and Freedom», Speech by European Council President to mark the 40th anniversary of Greece’s accession to the EU, 27 May 2021.
[13] Βλ. Ομιλία του Προέδρου και Διευθύνοντος Συμβούλου του Ομίλου ΟΤΕ, Μιχάλη Τσαμάζ, και Παρουσίαση του έργου του (Laudatio) από τον Πρόεδρο του Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων, Καθηγητή Δημήτριο A. Γεωργακέλλο, στην Τελετή Αναγόρευσης σε Επίτιμο Διδάκτορα του Τμήματος Οργάνωσης και Διοίκησης Επιχειρήσεων του Πανεπιστημίου Πειραιώς, 26 Ιουνίου 2023.
[14] Βλ. Michael Tsamaz, “OTE's Transformation Journey: From «Managing in Times of National Crisis» to Becoming a Digital Telco”, Speech by the Chairman and CEO of OTE Group to the students and graduates of the Executive MBA of the Athens University of Economics and Business (27 April 2023), based on the Harvard Business School case study which is available in many universities in Greece and around the world and is taught as an example of exceptional management during times of financial crisis.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.