Το πετρέλαιο θα πνίξει την Αραβική Άνοιξη;

Αυτά δεν σημαίνουν ότι τα αυταρχικά καθεστώτα που χρηματοδοτούνται από το πετρέλαιο στη Μέση Ανατολή δεν πρόκειται να πέσουν. Η διάδοση του ιντερνέτ μπορεί να κάνει δυσκολότερο στους αυταρχικούς κυβερνώντες να κρύψουν κυβερνητική σπατάλη και διαφθορά. Στο μεταξύ, οι κυμαινόμενες τιμές του πετρελαίου και η κυβερνητική κακοδιοίκηση μπορεί να αδειάσει τα χρηματοκιβώτια τους και να αναγκάσει τις κυβερνήσεις να περικόψουν τις φιλολαϊκές επιδοτήσεις. Ο σάχης του Ιράν εξεδιώχθη το 1979 μετά από ένα ανάλογο μίγμα διαφθοράς υπέρ της τοπικής αριστοκρατίας και μέτρων λιτότητας που χτύπησε την μεσαία και φτωχότερη τάξη.

Αλλά ακόμα και αν οι δικτάτορες της Μέσης Ανατολής που στηρίζονται στο πετρέλαιο αντικατασταθούν από εκλεγμένους ηγέτες, το φάντασμα του αυταρχισμού θα εξακολουθεί να υπάρχει. Οι δικτάτορες και οι μονάρχες της περιοχής χρησιμοποίησαν έσοδα από το πετρέλαιο για να χρηματοδοτήσουν τεράστια δίκτυα ελέγχου και επιβολής τα οποία συνήθως εμπλέκουν τόσο τους υποστηρικτές αυτών των  καθεστώτων όσο και τους πιθανούς ενάντιους. Αυτά τα δίκτυα δυσκολεύουν ανεξάρτητες κοινωνικές ομάδες πολιτών να αποκτήσουν ρίζες. Η έλλειψη μιας εύρυθμης κοινωνίας πολιτών θα κάνει πολύ δύσκολη στις νέες δημοκρατίες την επίτευξη συμμαχιών ανάμεσα στους εχθρούς του παλιού καθεστώτος, συμμαχίες απαραίτητες προκειμένου να προχωρήσει μια νέα διακυβέρνηση και να αποφευχθεί η επιστροφή στον αυταρχισμό.

Όσο οι τιμές του πετρελαίου παραμένουν υψηλές τα κεφάλαια που προσφέρουν παραμένουν πηγή πειρασμών. Ακόμα και πολιτικοί εκλεγμένοι μέσα από ελεύθερες και δίκαιες εκλογές μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα τεράστια εισοδήματα από το πετρέλαιο για να καθυστερήσουν τις δημοκρατικές μεταρρυθμίσεις. Ο πρόεδρος της Βενεζουέλας Ούγκο Τσάβες για παράδειγμα, απέσπασε εκατοντάδες εκατομμύρια δολάρια από την κρατική πετρελαϊκή βιομηχανία και τα τοποθέτησε σε προγράμματα που προωθούσαν την δημοτικότητά του ανάμεσα στα χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριά και τους στρατιωτικούς. Η καλή πίστη που δημιούργησε σε αυτά τα κοινωνικά στρώματα του επέτρεψε να ελαχιστοποιήσει ελέγχους γύρω από την εξουσία του. Για παράδειγμα, αντικατέστησε όλα τα «απείθαρχα» μέλη του Ανώτατου Δικαστηρίου, επέβαλε νέους περιορισμούς στον Τύπο και κατήργησε τους χρονικούς περιορισμούς στην προεδρική θητεία. Ο ρώσος πρωθυπουργός Βλαντιμίρ Πούτιν συμπεριφέρθηκε ανάλογα.

Είναι δύσκολο να προβλέψει κανείς αν το Ιράκ θα ακολουθήσει έναν ανάλογο δρόμο. Περίπου το 85% των εσόδων της κυβέρνησης προέρχονται από εξαγωγές πετρελαίου, αλλά παρά τις προσπάθειες ετών, το ιρακινό κοινοβούλιο αποδείχθηκε ανίκανο να ψηφίσει έναν καινούργιο πετρελαϊκό νόμο που θα καθιερώσει το θεσμικό πλαίσιο με το οποίο  θα αξιοποιούνται τα έσοδα από το πετρέλαιο. Στο μεταξύ υπάρχουν σημάδια ότι ο ιρακινός πρωθυπουργός Νούρι αλ-Μαλίκι αρχίζει να απομακρύνεται στα όρια της δημοκρατικότητας: Εκμεταλλευόμενος ασάφειες του ιρακινού Συντάγματος συγκέντρωσε προσωπικό έλεγχο σε υπηρεσίες κλειδιά, συμπεριλαμβανόμενης και της Αντιτρομοκρατικής Υπηρεσίας. Οι επικριτές του τού χρεώνουν ότι χρησιμοποιεί αυτή την εξουσία για να κάνει τους πολιτικούς του αντιπάλους να σιωπούν. Η κυβέρνησή του επίσης άρχισε να επιδοτεί δημοσιογράφους με μετρητά και με οικόπεδα. Και μετά από πολυπληθείς διαδηλώσεις το Φεβρουάριο, οι δυνάμεις ασφαλείας κατηγορήθηκαν ότι χτύπησαν και συνέλαβαν εκατοντάδες δημοσιογράφους, πολιτικούς ακτιβιστές και διανοούμενους. Οι εξεγέρσεις της Αραβικής Άνοιξης είναι μια υπενθύμιση του δημοκρατικού δέλεαρ παγκοσμίως. Αλλά πρέπει επίσης να λειτουργήσουν ως υπενθύμιση ότι το πετρέλαιο είναι ένα από τα πιο επίμονα εμπόδια προς τη δημοκρατική αλλαγή.

ΒΑΖΟΝΤΑΣ ΤΕΛΟΣ ΣΤΗΝ ΚΑΤΑΡΑ ΤΟΥ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟΥ

Η κατάρα του πετρελαίου θα κρατήσει μόνο όσο ο κόσμος θα αγοράζει τεράστιες ποσότητες πετρελαίου. Επιθετικές μειώσεις στην κατανάλωση πετρελαίου θα βοηθούσαν στην  μείωση των τιμών και με αυτό τον τρόπο την μείωση των εσόδων των αυταρχικών καθεστώτων. Και μόνες τους οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να επιδράσουν αξιοσημείωτα: Είναι ο μεγαλύτερος καταναλωτής πετρελαίου στον κόσμο και το 2009 κατανάλωσε διπλάσιες ποσότητες πετρελαίου από την Κίνα, την δεύτερη μεγαλύτερη αγορά. Μειώνοντας την κατανάλωσή τους οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να βοηθήσουν και στην πτώση των τιμών του πετρελαίου αλλά και να υπονομεύσουν τους δικτάτορες που στηρίζονται στον «μαύρο χρυσό», ακόμα και αυτούς που πουλάνε το πετρέλαιό τους στην Κίνα και τα άλλα κράτη με αυταρχικά καθεστώτα.

Χωρίς αξιόλογες περικοπές στην κατανάλωση, άλλα μέτρα, όπως οι στοχευμένες κυρώσεις, θα είναι λιγότερο αποτελεσματικά. Για παράδειγμα, οι ΗΠΑ θα μπορούσαν να μποϊκοτάρουν πετρελαιοπαραγωγές χώρες που δεν είναι δημοκρατικές αλλά όσο η παγκόσμια ζήτηση είναι αμετάβλητη τα καθεστώτα αυτά θα μπορούν να πουλάνε την παραγωγή τους σε λιγότερο διακριτικούς αγοραστές και σε τιμές περίπου ίδιες. Επιπλέον, κυρώσεις σε χώρες που εξάγουν πετρέλαιο είναι εν πολλοίς αναποτελεσματικές. Μεταξύ του 1990 και του 2003 το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ επέβαλε αυστηρούς περιορισμούς στις πωλήσεις ιρακινού πετρελαίου αλλά απέτυχαν να χαλαρώσουν τον εναγκαλισμό του Σαντάμ με την εξουσία. Λιγότερο αυστηροί περιορισμοί απέτυχαν επίσης να καταλύσουν καθεστώτα εξαρτώμενα από το πετρέλαιο στο Ιράν, τη Λιβύη και τη Μιανμάρ (αλλιώς Μπούρμα ή Βιρμανία). Εάν η παγκόσμια ζήτηση για πετρέλαιο αυξηθεί, τότε οι κυρώσεις θα είναι ακόμη λιγότερο αποτελεσματικές.