Γιατί η Μόσχα Λέει Όχι

Δεν αποτελεί έκπληξη, ως εκ τούτου, το γεγονός ότι η εξάρτηση της Ρωσίας από τις εξαγωγές καυσίμων καθορίζει τον τρόπο με τον οποίον οι ηγέτες της βλέπουν τον κόσμο. Το μεγαλύτερο μέρος των εξαγωγών πετρελαίου και αερίου της χώρας πηγαίνει στην Ευρώπη. Συνολικά, οι εισαγωγές από τη Ρωσία υπολογίστηκαν σε ένα χαμηλό ποσοστό περίπου της τάξεως του 18% της ενεργειακής κατανάλωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης για το 2007 (τελευταία φορά κατά την οποία υπήρξαν διαθέσιμα αναλυτικά στοιχεία). Ωστόσο, ορισμένες μεμονωμένες χώρες είναι πολύ πιο εξαρτημένες. Ενώ το 2007 η Γαλλία και η Γερμανία εισήγαγαν αντίστοιχα το 14% και 36% του αερίου τους από τη Ρωσία, τα ανάλογα στοιχεία για χώρες προς τα ανατολικά ήταν υψηλότερα : 48% για την Πολωνία, 92% για τη Βουλγαρία και 100% για τις χώρες της Βαλτικής. Ορισμένοι πιστεύουν ότι αυτές οι εμπορικές συναλλαγές εκθέτουν αυτές τις χώρες σε πολιτικές πιέσεις προερχόμενες από το Κρεμλίνο. Το 2008, ο Βρετανός πρωθυπουργός Γκόρντον Μπράουν προειδοποίησε ότι η Ευρώπη κινδύνευε να παγιδευτεί σε έναν «ενεργειακό κλοιό» από κράτη όπως η Ρωσία.

Εντούτοις, αν παρατηρήσει κανείς τα πράγματα πιο προσεκτικά, εντυπωσιάζεται από το γεγονός ότι η Ρωσία είναι εξαρτημένη από την ευρωπαϊκή αγορά και όχι το αντίστροφο. Η Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων και των χωρών της Βαλτικής, αποτελεί τον προορισμό για το 67% περίπου των ρωσικών εξαγωγών αερίου (άλλες πρώην σοβιετικές χώρες αγοράζουν το υπόλοιπο 33%). Ομοίως το 2007, το 69% των ρωσικών εξαγωγών πετρελαίου πήρε τον δρόμο για την Ευρώπη. Με δεδομένο το μέγεθος της εξάρτησης των εσόδων και του προϋπολογισμού της Ρωσίας από αυτό το εμπόριο, η απώλεια της ευρωπαϊκής πελατείας θα ήταν μια πραγματική συμφορά.

Είναι απολύτως κατανοητό το γιατί το Κρεμλίνο δεν ενθουσιάστηκε καθόλου με τα σχέδια κατασκευής ανταγωνιστικών αγωγών που θα προμηθεύουν την Ευρώπη με αέριο από την Κεντρική Ασία. Ο αγωγός Ναμπούκο, ο οποίος υποστηρίζεται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και τις Ηνωμένες Πολιτείες, έχει σχεδιαστεί για να μεταφέρει αέριο από το Αζερμπαϊτζάν (και πιθανώς κάποια μέρα από το Ιράν) στην Αυστρία, μέσω Τουρκίας και Ανατολικής Ευρώπης. Η Μόσχα θεωρεί το σχέδιο σοβαρή απειλή για την ευημερία της. Η κρατική εταιρεία αερίου της Ρωσίας, η Gazprom, προσπάθησε με ελιγμούς της να αποτρέψει την κατασκευή του Ναμπούκο, αγοράζοντας το αέριο που επρόκειτο αυτός να μεταφέρει, και προγραμματίζοντας την κατασκευή του ανταγωνιστικού αγωγού South Stream, ο οποίος πρόκειται να διασχίζει πολλές από τις ίδιες χώρες.

Ο τομέας της ενέργειας επηρεάζει, επίσης, τις σύνθετες σχέσεις της Ρωσίας με την Κίνα και τις χώρες της Κεντρικής Ασίας. Ο ρυθμός ανάπτυξης στην Κίνα αποτελεί υπόσχεση μιας διευρυμένης αγοράς για τις ρωσικές εξαγωγές ορυκτών. Εντούτοις, μέχρι τώρα η Κίνα έχει προκαλέσει την αντιπαράθεση μεταξύ Μόσχας και πετρελαιο-εξαγωγικών χωρών της Κεντρικής Ασίας, εκμεταλλευόμενη τον συναγωνισμό τους για να πετύχει τις καλύτερες συμφωνίες. Παρά το γεγονός ότι η Ρωσία δεν είναι ευτυχής να πουλά φθηνότερα από τους νότιους γείτονές της, εντούτοις προτιμά να έχει πελάτες στην Ασία, παρά να ρίχνει τη Gazprom στον ανταγωνισμό για την ευρωπαϊκή ενεργειακή αγορά. Οπωσδήποτε, καθώς η ευρωπαϊκή ζήτηση για ρωσική ενέργεια θα φθίνει μέσα στα επόμενα χρόνια, οι κινεζικές παραγγελίες θα αποβούν ζωτικής σημασίας για την κάλυψη του κενού. Έχοντας αυτό υπόψη, ο Μεντβέντεφ συναντήθηκε πέντε φορές πέρυσι με τον Κινέζο πρόεδρο Χου Τζιντάο και υπέγραψε μια σειρά νέων συμφωνιών τον Σεπτέμβριο του 2010.

Στην ενεργειακή πολιτική της Ρωσίας οι εθνικές προτεραιότητες συνυφαίνονται με τοπικιστικά συμφέροντα που εκφράζουν ανώτατοι αξιωματούχοι, οι οποίοι μετέχουν στα διοικητικά συμβούλια των μεγαλυτέρων επιχειρήσεων της χώρας και επιθυμούν να βλέπουν τις εταιρείες τους να κυριαρχούν στις αγορές και να εξασφαλίζουν αποκτήματα στο εξωτερικό, για να μην αναφέρουμε και τα ουσιαστικά οφέλη των φίλων τους από τη διοίκηση. Η αλήθεια είναι ότι η διαφθορά φαίνεται να αποτελεί το μεγαλύτερο πρόβλημα στον ενεργειακό τομέα της Ρωσίας. Σύμφωνα με τους φιλελεύθερους επικριτές του Πούτιν, Μπορίς Νεμτσόφ και Βλαντιμίρ Μιλόφ, το κόστος κατασκευής του αγωγού της Gazprom υπήρξε τόσο υψηλό (3 εκατομμύρια δολάρια ανά χιλιόμετρο αντί του ενός έως 1,5 εκατομμυρίου δολαρίων, που αποτελεί τον διεθνή μέσο όρο), που δεν μπορεί να εξηγηθεί από μόνη την ανεπάρκεια των διοικούντων.

Είναι ολοφάνερο ότι τα συμφέροντα των εσώτερων κύκλων του Κρεμλίνου και τα συμφέροντα των απλών Ρώσων δεν συμπίπτουν πάντα. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η ενεργειακή πολιτική της Μόσχας είναι απλώς και μόνο μια παραφυάδα διαφθοράς. Η εξάρτηση της Ρωσίας από τις εξαγωγές καυσίμων στην Ευρώπη θα ήταν εξίσου μεγάλη, ακόμη και αν στο Κρεμλίνο κυβερνούσαν ορκισμένοι δημοκράτες και επιμελείς δημόσιοι υπάλληλοι. Οι δημοκρατικοί Ρώσοι, εξάλλου, θα προτιμούσαν να βλέπουν τους Βουλγάρους να αγοράζουν το αέριό τους από την Gazprom και όχι από τους ανταγωνιστές της, αλλά και τους Λευκορώσους και τους Εσθονούς να πληρώνουν τις ίδιες υψηλές τιμές που χρεώνουν στους Γερμανούς και στους Ιταλούς.

Πρόσφατα, η βιομηχανία αερίου της Ρωσίας επλήγη από μια ακόμη πιο ανησυχητική εξέλιξη. Η παγκόσμια παραγωγή υγροποιημένου φυσικού αερίου (LNG) απογειώθηκε, αυξάνοντας τα αποθέματα αερίου, την ίδια στιγμή που η οικονομική κρίση καταβύθιζε τη ζήτηση για το προϊόν. Ταυτόχρονα, νέες προοπτικές για την εξόρυξη αερίου εγκλωβισμένου σε κοιτάσματα αργιλικού σχιστολίθου, αύξησαν τις πιθανότητες να παράγει μόνη της η Ευρώπη, και μάλιστα πολύ σύντομα, τις ποσότητες αερίου που έχει ανάγκη. Ξαφνικά, λοιπόν, ένας πυλώνας της ρωσικής πολιτικής οικονομίας εμφανίζεται σαθρός.