Ο ανθεκτικός χάρτης τής Μέσης Ανατολής

Ακριβώς την ώρα που η υστερία σχετικά με την διάλυση της συμφωνίας Sykes-Picot είχε αρχίσει να φθίνει, η οργάνωση «Ισλαμικό Κράτος τού Ιράκ και της al-Sham» (ISIS) την αναζωπύρωσε δηλώνοντας την πρόθεσή της να αναβιώσει το χαλιφάτο, τουλάχιστον εκεί που είναι τώρα η ιρακινή και η συριακή επικράτεια. Η είδηση έφτασε με δύο ξεχωριστά βίντεο τής ISIS, το ένα δείχνοντας έναν Τσετσένο μαχητή να επιβλέπει την διάλυση ενός φυλακίου στα συρο-ιρακινά σύνορα και το άλλο προβάλλοντας έναν αγγλόφωνο Χιλιανό τζιχαντιστή.

Εν μέσω τού άγχους ότι μετά την Αραβική Άνοιξη τα πάντα έχουν αλλάξει, δεσπόζουν οι φόβοι ότι ο διαμελισμός τής Συρίας θα οδηγήσει στην ανατροπή όλης της σκληρής δουλειάς που έκαναν ο σερ Mark Sykes και ο François Georges-Picot πίσω στο 1916-17. Ο εμφύλιος πόλεμος στην Συρία φαίνεται να προμηνύει την διάλυση του κράτους και την επαναχάραξη των συνόρων του για να εξυπηρετηθούν οι προθέσεις των Ιρακινών σουνιτών, του Ισραήλ, του Λιβάνου, των Κούρδων και των Τούρκων. Η Άγκυρα, για παράδειγμα, έχει απειλήσει να καταλάβει την πόλη τής Συρίας Idlib αν οι ροές των προσφύγων από την χώρα ξεπεράσουν ένα πολύ χαμηλό όριο, το οποίο έχει προ πολλού ξεπεραστεί. Οι Κούρδοι τής Συρίας, εν τω μεταξύ, αναμένεται να απομονώσουν το δικό τους τμήμα τής Συρίας από το υπόλοιπο της χώρας και στην συνέχεια να ενταχθούν στο ιρακινό Κουρδιστάν κηρύσσοντας ανεξαρτησία. Κατά μήκος των συνόρων Λιβάνου-Συρίας, η Χεζμπολάχ αναμενόταν να επεκτείνει το έδαφός της σε βάρος τού συριακού για να διατηρήσει τις γραμμές επικοινωνίας με έναν παράκτιο θύλακα Αλεβιτών εάν ο Άσαντ χάσει τον έλεγχο της υπόλοιπης χώρας. Και, αν το Ισραήλ αισθανόταν να απειλείται από τους ριζοσπάστες σουνίτες τής Συρίας, έλεγε το σκεπτικό, ίσως να ήθελε να ωθήσει τα υφιστάμενα σύνορα στα Υψώματα του Γκολάν προς ανατολάς για να δημιουργήσει ένα είδος ουδέτερης ζώνης μεταξύ της ενδοχώρας και των ισραηλινών πόλεων στην άκρη τους. Πάνω απ’ όλα, υπήρχε ο φόβος ότι τα ιρακινο-συριακά σύνορα θα καταρρεύσουν, όπως τελικά έγινε. Πράγματι, το άγχος για την Sykes-Picot φάνηκε να αυξάνει τα όσα διακυβεύονται από τον εμφύλιο πόλεμο στην Συρία, εντείνοντας τον φόβο για μια ευρύτερη κατάρρευση στην Μέση Ανατολή.

Μέχρι στιγμής, ωστόσο, η παρέλαση της φρίκης που προέρχεται από την Συρία δεν έχει συμπεριλάβει τον θάνατο των συνόρων τής Sykes-Picot. Οι Τούρκοι δεν έχουν πάρει τίποτε από την Συρία, παρά το γεγονός ότι έχουν βοηθήσει να υπονομευθεί μια ενδεχόμενη ανάκαμψή της με το να υποθάλπουν την ISIS. Οι Κούρδοι τής Συρίας δεν έχουν προτείνει - ή επιβάλει - νέα σύνορα, και οι Ιρακινοί αδελφοί τους απείχαν από μια απόσχιση ή μια επισημοποίηση της de facto αυτονομίας τους. Η Χεζμπολάχ δεν έχει πάρει κανένα νέο έδαφος, ακόμη και καθώς η αποσύνθεση του καθεστώτος τής Συρίας έχει απειλήσει την γραμμή επικοινωνίας τής Χεζμπολάχ με το Ιράν. Το Ισραήλ έχει σίγουρα εκμεταλλευθεί τις συνθήκες αναρχίας στην Συρία για να χτυπήσει ευκαιριακούς στόχους αλλά δεν έχει κάνει καμία αποφασιστική προσπάθεια για να χαράξει μια ζώνη απομόνωσης. Και, πριν παραβιαστούν από την ISIS, τα ιρακινο-συριακά σύνορα ήταν διαπερατά για γενιές, λόγω της φύσης τού εδάφους και των μεγάλων φυλετικών συμπολιτειών και στις δύο πλευρές τους, των οποίων τα οικονομικά συμφέροντα απαιτούν να μην εμποδίζονται οι κινήσεις τους από τα σύνορα.

Εν ολίγοις, παρά το πανδαιμόνιο στην περιοχή, η Sykes-Picot φαίνεται να είναι ζωντανή και καλά στην υγεία της.

Αυτό δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη. Χερσαία σύνορα που έχουν διευθετηθεί μέσω διαπραγματεύσεων, ειδικά όταν η διευθέτηση σφραγίζεται με συνθήκη, τείνουν να είναι σταθερά, ακόμη και όπου οι σχέσεις μεταξύ των γειτονικών κρατών παραμένουν ασταθείς ή ακόμη και εχθρικές. Ο λόγος; Η αμφισβήτηση εγκατεστημένων συνόρων προκαλεί αναπόφευκτα ενοχλητικές ανταπαιτήσεις, ειδικά σε περιοχές όπου εθνοτικές ή φυλετικές ομάδες βρίσκονται εκατέρωθεν των συνόρων και μειονοτικοί πληθυσμοί έχουν καταλήξει πίσω από τα σύνορα όταν ολοκληρώθηκαν οι χάρτες.

Ευτυχώς για την Μέση Ανατολή, τα περισσότερα από τα σύνορά της έχουν διευθετηθεί με συνθήκες. Βεβαίως, υπάρχουν μερικές σημαντικές εξαιρέσεις. Τα σύνορα του Ισραήλ παραμένουν ρευστά. Δεν υπάρχει ένα παλαιστινιακό κράτος ή μια τελική συμφωνία για το καθεστώς, έτσι ώστε τα σύνορα ανάμεσα στο Ισραήλ και την Δυτική Όχθη δεν είναι δυνατόν να καθοριστούν, ακόμη και αν πολλοί παρατηρητές είναι αρκετά σίγουροι για το σχήμα που θα έχουν τελικά τα σύνορα. Από την πλευρά τού Λιβάνου, του Ισραήλ ήταν ικανοποιημένο με το να κατέχει μια λωρίδα τού νοτίου Λιβάνου για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς ποτέ να προτείνει αλλαγές συνόρων, ακόμα και όταν ο Ισραηλινός πρωθυπουργός David Ben-Gurion τα σχεδίαζε το 1950, σύμφωνα με τον υπουργό Εξωτερικών του, Moshe Sharett. (Η Συρία κατέλαβε επίσης μεγάλα τμήματα του Λιβάνου μέχρι τον Απρίλιο του 2005 χωρίς να αλλοιώσει τα de facto σύνορα που είχαν τεθεί με την γαλλική εντολή το 1920). Η επίσημη προσάρτηση από το Ισραήλ των Υψωμάτων τού Γκολάν τον Δεκέμβριο του 1981 δεν είχε ως αποτέλεσμα την δημιουργία νέων διεθνών συνόρων, ούτε απέκλεισε μελλοντικές ισραηλινές προσπάθειες για διαπραγμάτευση της επιστροφής τού Γκολάν στην Συρία με αντάλλαγμα μια ποικιλία παραχωρήσεων, προφανώς συμπεριλαμβάνοντας, πρόσφατα, τον τερματισμό τής στρατηγικής σχέσης τής Συρίας με το Ιράν. Αντίθετα, τα σύνορα του Ισραήλ με την Αίγυπτο και την Ιορδανία διευθετήθηκαν με συνθήκες και δεν υπάρχει τίποτα που να υποδηλώνει ότι οι συμβαλλόμενοι τα θεωρούν ως κάτι άλλο από απαραβίαστα.

Υπάρχουν, βέβαια, άλλες σημαντικές εξαιρέσεις που επιβεβαιώνουν τον κανόνα τής σταθερότητας των συνόρων. Τα σύνορα μεταξύ της Αραβικής Δημοκρατίας τής Υεμένης και της Λαϊκής Δημοκρατίας τής Υεμένης έσβησαν μετά την ενοποίηση της χώρας το 1990, όμως αυτό απλώς διόρθωσε μια ιστορική ανωμαλία κατά την οποία μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο χορηγήθηκε ανεξαρτησία σε ένα μέρος τής χώρας ενώ το άλλο παρέμεινε βρετανική αποικία μέχρι το 1967. Μια πιο δραματική εξαίρεση ήταν η εισβολή τού Ιράκ στο Ιράν το 1980, το οποίο στόχευε στην κατάληψη ιρανικού εδάφους. Αλλά ακόμη και αυτό ήταν το αποκορύφωμα μιας σειράς συνοριακών διαμαχών και, ως εκ τούτου, δεν ήταν μη αναμενόμενο. Ομοίως, η κατάκτηση του Κουβέιτ από τον Σαντάμ Χουσεΐν το 1990 βασίστηκε εν μέρει στον δήθεν εχθρικό ρόλο τής Μεγάλης Βρετανίας στον καθορισμό των συνόρων μεταξύ του Κουβέιτ και του Ιράκ το 1920. Μέχρι την στιγμή που οι Άγγλοι έφθασαν στην σκηνή, η γραμμή ήταν ασαφής επειδή η Οθωμανική κυβέρνηση δεν ανησυχούσε υπερβολικά για το πού τελείωνε η Βασόρα και πού άρχιζε το Κουβέιτ.

Προφανώς, χρειάζεται κάτι περισσότερο από ένας καταστροφικός εμφύλιος πόλεμος στην Συρία - ή, ακόμη και πριν από αυτό, η απελευθέρωση των Κούρδων ως αποτέλεσμα της εισβολής των ΗΠΑ στο Ιράκ - για να ξεφλουδίσει η γρανιτένια βάση τού μνημείου Sykes-Picot. Οι απαισιόδοξοι, όμως, έχουν πλέον εντοπίσει μια νέα απειλή για τον παλιό χάρτη: Τον τζιχαντισμό, όπως ενσαρκώνεται από την ISIS.

Είναι αναμφισβήτητο ότι η διακρατική τζιχάντ είναι το πιο δυναμικό πολιτικό κίνημα στην Μέση Ανατολή και την Βόρεια Αφρική, και είναι η μόνη μορφή ανθεκτικής πολιτικής αυτο-έκφρασης που μπορεί να λεχθεί ότι αναδύθηκε από τις αραβικές εξεγέρσεις τού 2010-11. Δεν είναι μια μονολιθική δύναμη, βέβαια, αλλά η τρομακτική επιστροφή τής ISIS στο Ιράκ από τα πεδία μαχών τής Συρίας θυμίζει τις [τότε] πρόσφατα ισλαμοποιημένες αραβικές φυλές από την αραβική έρημο που έρεαν στο Levant στα μέσα τού έβδομου αιώνα και σκορπούσαν τα βυζαντινά στρατεύματα που έβρισκαν μπροστά τους καθώς επανασχεδίαζαν τον χάρτη τής περιοχής. Αλλά, η ιδέα ότι και η ISIS μπορεί να διαγράψει όλα τα περιφερειακά σύνορα απλά δεν είναι πολύ πειστική, εν μέρει επειδή η οργάνωση περιορίζεται στο πλαίσιο που οικοδομήθηκε από την Sykes-Picot.

Παρά το γεγονός ότι τα σύνορα μεταξύ του Ιράκ και της Συρίας μπορεί να είναι κοντά στο σημείο να εξαφανιστούν, υπάρχουν σύνορα που εξακολουθούν να σημαίνουν κάτι. Στο κάτω-κάτω, ποιό υποτίθεται ότι θα είναι το επόμενο βήμα τής ISIS; Η Άγκυρα, με της οποίας την καλοσύνη άνθισε μέχρι τώρα η ISIS, είναι απολύτως ικανή να κρατήσει την οργάνωση μακριά από την Ανατολία. Στην πραγματικότητα, φαίνεται να έχει ήδη αρχίσει να κλείνει τις εν λόγω συνοριακές πύλες. Το Κουρδιστάν, επίσης, είναι έξω από τα όρια, χάρη στην βοήθεια που έδωσαν στις κουρδικές δυνάμεις οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γαλλία, και, ενδεχομένως, κι άλλοι. Οι Σαουδάραβες, με την βοήθεια των ΗΠΑ, σίγουρα μπορούν να κρατήσουν την ISIS έξω από το βασίλειο. Το Κουβέιτ, το οποίο εξακολουθεί να αποτελεί προκεχωρημένη βάση για τον στρατό των ΗΠΑ, είναι επίσης ένας δύσκολος στόχος. Ακόμη και για να πάει προς κάποια κατεύθυνση, η ISIS θα πρέπει να πολεμήσει μέσα από την Βαγδάτη και την σιιτική ενδοχώρα. Αυτό, επίσης, φαίνεται απίθανο. Η ISIS θα μπορούσε να προσπαθήσει να εισβάλει στην Ιορδανία, αλλά ο ιορδανικός στρατός είναι πιο ικανός από όσο οι περισσότεροι στρατοί στην Μέση Ανατολή και μπορεί να βασίζεται τόσο στην υποστήριξη των ΗΠΑ (τον Δεκέμβριο, οι Ηνωμένες Πολιτείες ανέπτυξαν 6.000 στρατιώτες στην χώρα για μια μεγάλη άσκηση συνδυασμένη με ιορδανικές δυνάμεις) και, σαν σε μέγγενη, ο ισραηλινός στρατός μπορεί να βοηθήσει να αντιμετωπιστεί ένας Μπαρμπαρόσα τής ISIS. Ο Λίβανος, δεδομένων των διαρκώς ευμετάβλητων πολιτικών του, είναι ευάλωτος σε μια εμπνευσμένη από την ISIS ανατροπή και επίθεση. Αλλά πρόκειται για μια μικρή χώρα και η υπηρεσία εσωτερικής της ασφάλειας είναι διάχυτη - δύο προϋποθέσεις που περιορίζουν πιθανούς εισβολείς. Κοιτάζοντας προς τα ανατολικά, η έννοια ότι το Ιράν, το οποίο άντεξε εκατοντάδες χιλιάδες θύματα στην απόκρουση του ιρακινού μεγαθηρίου την δεκαετία τού 1980, πρόκειται να λιώσει από τον τρόμο απέναντι σε κάμποσες χιλιάδες συμμορίτες τής ISIS, είναι παράλογη. Ως γεωπολιτική πραγματικότητα, είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς την ISIS να πλημμυρίζει ολόκληρη την περιοχή όπως έκαναν τα ναζιστικά στρατεύματα σε όλη την Ευρώπη στην κινηματογραφική ταινία «Καζαμπλάνκα», όσο εμφανίζονταν οι αρχικοί τίτλοι.

Υπάρχει επίσης το θέμα των δυνατοτήτων. Σύμφωνοι, η ISIS έχει συσσωρευμένη εμπειρία μάχης, κάτι που φαίνεται στις επιχειρήσεις της. Με λίγη προσπάθεια, μπορεί να διαχειριστεί την λειτουργία και την συντήρηση των βαρέων όπλων που κυριεύει από τα αποθέματα της Συρίας. Αλλά η οργάνωση κατά πάσα πιθανότητα δεν θα είναι σε θέση να κάνει το ίδιο με τον πιο περίπλοκο αμερικανικό εξοπλισμό που κυριεύει από τις ιρακινές δυνάμεις. Η βαρβαρότητά της υπήρξε αποτελεσματική στην τρομοκράτηση των πολιτών και στο σπάσιμο του ηθικού τού φτωχά καθοδηγημένου, άπειρου και εξαντλημένου στρατού τού Ιράκ. Αλλά δεν μπορούν να γίνουν μαζικοί, χωρίς να εκθέσουν τον εαυτό τους σε αεροπορική επίθεση, και η αεράμυνα της ISIS είναι ελάχιστη. Όπως καταδεικνύει η ταχεία υποχώρηση της ISIS από το Φράγμα τής Μοσούλης, τα αεροσκάφη των ΗΠΑ μπορούν να πληγώσουν την ISIS όταν οι μαχητές της βγαίνουν μαζικά για επίθεση ή όταν σταματούν για να στήσουν όλμους ή θέσεις πυροβολικού.

Από τν σκοπιά των αντιπάλων τής ISIS, η αεροπορική ισχύς δεν είναι μια τέλεια στρατιωτική λύση, δεδομένου ότι προσφέρει ολοκληρωτική νίκη μόνο όταν συνδυάζονται με επιχειρήσεις στο έδαφος, κάτι που οι Ηνωμένες Πολιτείες έχει αποκλείσει σε αυτό το στάδιο και που οι ιρακινές δυνάμεις δεν είναι έτοιμες να διεξάγουν. Σε στρατιωτικό επίπεδο, λοιπόν, η ISIS έχει ακόμη κάποια περιθώρια ελιγμών εντός των μεγαλύτερων γεωπολιτικών ορίων που την περιορίζουν. Η προέλαση της οργάνωσης στην Raqqa, στην Συρία, το αποδεικνύει αυτό πολύ ξεκάθαρα. Παρ’ όλα αυτά, οι δυνατότητες είναι επίσης ένα ζήτημα αριθμών. Στην Συρία, η ISIS έχει ένα πλεονέκτημα λόγω της υπεροχής των σουνιτών στον συνολικό πληθυσμό, αλλά το καθεστώς έχει αποδειχθεί ικανό στην αντιεξέγερση. Στο Ιράκ, η ISIS έχει ένα εθνοτικό μειονέκτημα, το οποίο μακροπρόθεσμα θα αντισταθμίσει τις τρέχουσες ελλείψεις τού ιρακινού στρατού.

Επιπλέον, η τακτική επιδεξιότητα της ISIS υπερβαίνει την στρατηγική της σκέψη. Παρά τα κέρδη των μαχητών στις μάχες, η αυτοπεποίθησή τους, η αίσθηση της αποστολής, και ο τζιχαντιστικός ζήλος τους, τους έχει οδηγήσει να υπερεπεκταθούν. Η ISIS έχει αυξήσει τις ανησυχίες στην Άγκυρα, στην Βαγδάτη, στο Ερμπίλ, το Ριάντ και την Τεχεράνη, που έχουν σφυρηλατήσει μια σιωπηρή συμμαχία εναντίον τής ISIS. Η συμφωνία τής Σαουδικής Αραβίας και του Ιράν στην επιλογή τού αντικαταστάτη τού Ιρακινού πρωθυπουργού Νούρι αλ-Μαλίκι, είναι ένα παράδειγμα. Ένα πρόσφατο ιρανικό άνοιγμα στο Κουρδιστάν είναι ένα άλλο παράδειγμα. Τίποτα από αυτά δεν σημαίνει ότι οι ημέρες τής ISIS είναι μετρημένες - μόνο ότι οι προοπτικές της είναι περιορισμένες.

Η ISIS όντως έχει μια ισχυρή διασυνοριακή ιδεολογική γοητεία. Στο κάτω-κάτω, μάχεται το καθεστώς Άσαντ στην Συρία και έχει σημειώσει μέχρι μερικές εντυπωσιακές νίκες εναντίον των Ιρακινών σιιτών. Η ταχεία εξάπλωση του βίντεο του αποκεφαλισμού τού James Foley θα βελτιώσει αναμφίβολα την φήμη της. Ένας επιτυχημένος, δημοφιλής αραβικός στρατός, ειδικά κάποιος που φαίνεται να ταπεινώνει τις Ηνωμένες Πολιτείες, θα πρέπει να είναι ένα αστραφτερό θέαμα για έναν νεαρό πληθυσμό με πενιχρούς πόρους και ζοφερό μέλλον. Η αναταραχή που πλημμύρισε περιφερειακές πόλεις λόγω των «ανδραγαθημάτων» τής ISIS μπορεί πραγματικά να αντιμετωπιστεί μόνο με την χρηστή διακυβέρνηση που δημιουργεί θέσεις εργασίας και βελτιώνει τις συνθήκες διαβίωσης στις πολυπληθείς, βρώμικες πόλεις που στηρίζονται σε διάτρητες και επιδεινούμενες υποδομές. Η ικανότητα του κράτους να πράξει έτσι είναι προφανώς περιορισμένη, αλλά οι περιφερειακές κυβερνήσεις, έχοντας αντιμετωπίσει την πρόκληση της αλ Κάιντα για χρόνια, γνωρίζουν την πολιτική δυναμική και την ανάγκη να ανταποκριθούν όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα. Στις ευάλωτες χώρες, ιδίως στην Ιορδανία, τα θρησκευτικά κόμματα - συμπεριλαμβανομένων των σαλαφιστών και των Αδελφών Μουσουλμάνων - προσπαθούν να αντιμετωπίσουν την ελκυστικότητα του ακτιβισμού «στυλ ISIS» δυσφημίζοντας την οργάνωση ως αιρετική, επικαλούμενα τον πατριωτισμό, απεικονίζοντας την ISIS ως αντι-ισλαμική και αναγορεύοντάς την ως υπαρξιακή απειλή.

Η άνοδος της ISIS είναι επίσης σαφώς συναρπαστική για χιλιάδες Ευρωπαίων, Αμερικανών και άλλων ξένων μαχητών που έχουν καταφύγει στις τάξεις της. Κατά την επιστροφή τους στις χώρες καταγωγής τους, μερικοί μπορεί να εξαπολύσουν τρομοκρατικές ενέργειες στο όνομα της ISIS. Αλλά από αυτή την άποψη, η ISIS αποτελεί πρόβλημα αντιτρομοκρατίας και εσωτερικής ασφαλείας, και μάλιστα όχι τόσο τρομερή απειλή όπως ήταν η αλ Κάιντα της εποχής τής 11ης Σεπτεμβρίου 2001, η οποία σε αντίθεση με την ISIS είχε εκπαιδευτεί και προετοιμαστεί για μυστικές επιχειρήσεις. Σε κάθε περίπτωση, η εκτός περιοχής απειλή τής ISIS δεν είναι πιο πιθανό να επηρεάσει τα σύνορα εντός τής περιοχής από όσο έχει κάνει η αλ Κάιντα τα τελευταία είκοσι χρόνια.

Η έλευση της ISIS ως υπολογίσιμης δύναμης στην Μέση Ανατολή είναι πάρα πολύ λυπηρή, και είναι σχετικά λίγα αυτά που μπορούν να κάνουν γι’ αυτό οι Ηνωμένες Πολιτείες μόνες τους. Ακόμα κι έτσι, η οργάνωση είναι απίθανο να καθορίσει την κληρονομιά των Sykes και Picot, πολύ λιγότερο δε το μακροπρόθεσμο μέλλον τής Μέσης Ανατολής.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/141934/steven-simon/the-middle-ea...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr