Απλώς τα γεγονότα

Σε πρόσφατη κατάταξη χωρών από όλο τον κόσμο σχετικά με την ελευθερία τού Τύπου από το Freedom House, το Μαρόκο κατετάγη 147ο από 197 χώρες. Παρά το γεγονός ότι ένα νέο σύνταγμα, που ψηφίστηκε το 2011, υποτίθεται ότι εγγυάται την ελευθερία τού Τύπου, η κυβέρνηση άργησε να εφαρμόσει τις μεταρρυθμίσεις που θα στήριζαν αυτό το δικαίωμα. Σαφείς αλλά άτυπες «κόκκινες γραμμές» παραμένουν στην θέση τους στην συζήτηση για την μοναρχία, το αμφισβητούμενο έδαφος της Δυτικής Σαχάρας και το Ισλάμ, και έτσι οι δημοσιογράφοι περπατούν σε τεντωμένο σχοινί.

Αλλά μια μαροκινή μη κυβερνητική οργάνωση που ονομάζεται Capdema, η οποία λαμβάνει επιδότηση από το Υπουργείο Εξωτερικών των ΗΠΑ, ελπίζει να ταρακουνήσει το πολιτικό και δημοσιογραφικό κατεστημένο με την δημιουργία ενός δικτυακού τόπου που θα ελέγχει τους ισχυρισμούς των κυβερνητικών αξιωματούχων. Με τον τρόπο αυτό, η Capdema θα ενταχθεί σε μια σειρά νέων τέτοιων υπηρεσιών σε όλο τον κόσμο˙ Σύμφωνα με τα στοιχεία που συλλέγει το Δημοσιογραφικό Εργαστήριο του Πανεπιστημίου Duke, πάνω από 80 έχουν ιδρυθεί από το 2010.

Η τάση ξεκίνησε στις Ηνωμένες Πολιτείες, κυρίως ως απάντηση στην αποτυχία των εγχώριων μέσων ενημέρωσης να εξετάσουν σωστά τους ισχυρισμούς τής κυβέρνησης Μπους σχετικά με τα όπλα μαζικής καταστροφής τού Ιράκ κατά την περίοδο πριν από την εισβολή τού 2003. Υπάρχουν σήμερα τρεις κύριοι οργανισμοί ελέγχου των γεγονότων (fact-checking) που εδρεύουν στις Ηνωμένες Πολιτείες: Ο FactCheck.org, που ιδρύθηκε το 2003 σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια˙ Ο PolitiFact, που δημιουργήθηκε το 2007 από την Tampa Bay Times˙ Και ο The Fact Checker, που δημιουργήθηκε το 2007 από την εφημερίδα Washington Post. Αμέτρητες τοπικές εφημερίδες και τηλεοπτικά κανάλια λειτουργούν τα δικά τους προγράμματα ελέγχου γεγονότων με άμεση δημοσίευση, ειδικά κατά την διάρκεια των εκλογικών περιόδων.

Στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο έλεγχος των γεγονότων στήθηκε όντως στα πόδια του κατά την διάρκεια των προεδρικών εκλογών τού 2012, καθώς οι «ελεγκτές των γεγονότων» εξέθεσαν παραπλανητικούς ισχυρισμούς από την εκστρατεία τού Μπαράκ Ομπάμα για τις επιχειρηματικές επιδόσεις τού Mitt Romney, και πολλούς ισχυρισμούς τού Romney σχετικά με την οικονομία και την διάσωση της αυτοκινητοβιομηχανίας. Σε κάποιο σημείο, δημοσκόποι τού Romney δήλωσαν μάλιστα ότι «εμείς δεν πρόκειται να αφήσουμε την καμπάνια μας να υπαγορεύεται από τους ελεγκτές γεγονότων». Και οι δύο εκστρατείες προσέλαβαν ειδικούς εκπροσώπους για να χειριστούν τα ερωτήματα από τους ελεγκτές γεγονότων. Ιστορίες σχετικά με τον αντίκτυπο των ελέγχων εμφανίστηκαν στα διεθνή μέσα ενημέρωσης, διαδίδοντας την ιδέα στο εξωτερικό.

Τώρα, αυτή η νέα μορφή δημοσιογραφίας έχει πραγματικά γίνει παγκόσμια. Υπάρχουν ελεγκτές γεγονότων σχεδόν σε κάθε μέρος τού κόσμου -στο Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιταλία, και σχεδόν σε όλες τις χώρες των Βαλκανίων, στην Νότια Αφρική και την Αίγυπτο, την Ινδία και την Νότια Κορέα. Στην Χιλή, μια ομάδα ελέγχου γεγονότων που ονομάζεται El Polígrafo αποκάλυψε ότι αρκετοί υποψήφιοι για την προεδρία είχαν αλλοιώσει τα βιογραφικά τους. Η αργεντίνικη οργάνωση crowdsourcing [δηλαδή, συλλογής στοιχείων από το ίντερνετ ή από απλούς πολίτες] Chequeado χτίζει την δική της βάση στατιστικών στοιχείων επειδή τα δεδομένα από κυβερνητικές πηγές είναι ύποπτα.

Οι διαφορετικές οργανώσεις έχουν αρχίσει ακόμη και να συνεργάζονται. Το 2014, οι ελεγκτές δεδομένων συνέστησαν μια διεθνή ένωση, αφότου δεκάδες από αυτούς μαζεύτηκαν για μια συνάντηση στο Λονδίνο, τον περασμένο Ιούνιο. Και όταν οι ηγέτες τού G-20 συναντήθηκαν στην Αυστραλία τον Νοέμβριο, ελεγκτές γεγονότων από όλο τον κόσμο συνδύασαν τις δυνάμεις τους, επίσης. Νέες οργανώσεις από την Αργεντινή, την Αυστραλία, το Βέλγιο, την Βραζιλία, την Ιταλία, την Νότια Αφρική, την Τουρκία και τις Ηνωμένες Πολιτείες εξέτασαν τις δηλώσεις των ηγετών στην σύνοδο κορυφής, παράγοντας τον πρώτο παγκόσμιο έλεγχο γεγονότων τού κόσμου.

Οι αποκαλύψεις τού factcheckathon, όπως ονομάστηκε, δεν θα πρέπει να αποτελέσει καμία έκπληξη. Αποδείχθηκε ότι πολλοί ηγέτες τού κόσμου αρέσκονταν να υπερβάλλουν για τις οικονομικές επιδόσεις των χωρών τους, ειδικά όταν μιλούσαν με άλλους ηγέτες τού κόσμου. Σίγουρα, οι ελεγκτές γεγονότων δεν προσδοκούν οπωσδήποτε να αλλάξει αυτή η συμπεριφορά των πολιτικών. Αντ’ αυτού, ο στόχος τους είναι να ενημερώσουν τους πολίτες σχετικά με κρίσιμα ζητήματα πολιτικής. Αν οι άνθρωποι είναι καλύτερα ενημερωμένοι, λέει το σκεπτικό, θα κάνουν καλύτερες επιλογές.

Ο πολιτικός έλεγχος γεγονότων ως εκ τούτου αποτελεί σημαντικό στοιχείο τής ανεξάρτητης δημοσιογραφίας σε μια δημοκρατική κοινωνία. Διδάσκει αμφότερους τους πολιτικούς και τους ψηφοφόρους ότι υπάρχει κάτι που ονομάζεται «έδαφος της αλήθειας» -γεγονότα που δεν αμφισβητούνται και μπορούν να δημιουργήσουν ένα βασικό επίπεδο γνώσεων για την αξιολόγηση δηλώσεων αξιωματούχων τής κυβέρνησης και της αντιπολίτευσης. Αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό σε χώρες όπου τα παραδοσιακά μέσα ενημέρωσης ήταν απρόθυμα να αμφισβητήσουν την εξουσία και τα δημοσιογραφικά πρότυπα ποικίλλουν ευρέως. Ο έλεγχος γεγονότων έχει την δυνατότητα να ανεβάσει γρήγορα το επίπεδο του πολιτικού διαλόγου και την ποιότητα της δημοσιογραφίας. Οι τεράστιες επενδύσεις σε υποδομές δεν είναι απαραίτητες˙ Όλο κι όλο χρειάζεται μια ιστοσελίδα και μερικοί αφοσιωμένοι επαγγελματίες.

Δεν υπάρχει ένα μοντέλο για αποτελεσματικό έλεγχο γεγονότων, εκτός από μια δέσμευση για αμερόληπτες δημοσιεύσεις (reports) και ίσο έλεγχο όλων των πολιτικών. Ορισμένοι οργανισμοί είναι συνδεδεμένοι με μεγάλες εφημερίδες ή τηλεοπτικούς σταθμούς (όπως το ABC Fact Check στην Αυστραλία)˙ Πολλοί άλλοι συνδέονται με μη κυβερνητικές οργανώσεις. Οι ανεξάρτητες εταιρείες, ωστόσο, συχνά αγωνίζονται για χρηματοδότηση και βιωσιμότητα.

Ανεξάρτητα από την οργανωτική δομή, οι οργανισμοί ελέγχου των γεγονότων συνήθως εντοπίζουν μια δήλωση ενός πολιτικού, που συχνά περιλαμβάνει αριθμούς, ως αμφίβολη ή υποκείμενη σε έλεγχο. Στην συνέχεια, ο ελεγκτής γεγονότων θα εντοπίσει την πηγή των πληροφοριών και θα αξιολογήσει την αξιοπιστία της. Οι ερευνητές γεγονότων μπορούν επίσης να ελέγχουν αν ο πολιτικός έχει χρησιμοποιήσει τα στοιχεία στο κατάλληλο πλαίσιο. Ο έλεγχος των γεγονότων έτσι μεταφέρει το βάρος στον πολιτικό για να δικαιολογήσει τον ισχυρισμό του (ή της).

Περίπου τα τρία τέταρτα των οργανισμών ελέγχου γεγονότων διαθέτουν συστήματα κατάταξης που κρίνουν το επίπεδο της αλήθειας. Ο The Fact Checker, για παράδειγμα, έχει θεσπίσει τα βραβεία «Πινόκιο» ως μια αντιστροφή τού συστήματος απονομής αστεριών σε κινηματογραφικές ταινίες ή σε κριτικές εστιατορίων˙ Περισσότερα «Πινόκιο» σημαίνουν μεγαλύτερη ανακρίβεια. Ο Ομπάμα, για παράδειγμα, κέρδισε τέσσερα Πινόκιο επειδή υποστήριξε ότι δεν αναφερόταν στην τρομοκρατική ομάδα Ισλαμικό Κράτος τού Ιράκ και της αλ-Σαμ όταν ανέφερε την τρομοκρατική ομάδα των «τσικό»˙ Ένα ακυκλοφόρητο κείμενο έδειξε το αντίθετο. Και ο γερουσιαστής Ραντ Πολ (Ρεπουμπλικάνος από το Κεντάκι) κέρδισε τέσσερα Πινόκιο για τον ισχυρισμό ότι ο γερουσιαστής Τζον Μακέιν (Ρεπουμπλικάνος από την Αριζόνα) συναντήθηκε μυστικά με στελέχη τού ISIS όταν ταξίδεψε στην Συρία για να συναντηθεί με δυνάμεις των ανταρτών. Αλλά άλλοι οργανισμοί έχουν απορρίψει τα εν λόγω συστήματα αξιολόγησης ως πολύ υποκειμενικά ή ως φτιαγμένα για λόγους εντυπωσιασμού. Προτιμούν να αφήνουν την ανάλυση των παραπλανητικών ισχυρισμών να στέκεται μόνη της. (Η Capdema, η οποία σχεδιάζει να ονομάσει το site της The Referee [ο διαιτητής], θα χρησιμοποιήσει ως σύστημα διαβάθμισης σύμβολα από το ποδόσφαιρο, όπως μια κίτρινη ή κόκκινη κάρτα).

Σχεδόν όλοι οι ελεγκτές γεγονότων στηρίζονται στα social media, είτε ως πηγή πληροφοριών είτε ως μέσο διανομής. Η StopFake, μια ιστοσελίδα που εδρεύει στην Ουκρανία, επικεντρώνεται στο να καταστρέφει μύθους και να εκθέτει την ρωσική προπαγάνδα που πηγάζει από μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Εν τω μεταξύ, η FactCheckEU, μια βέλγικη ιστοσελίδα που παρακολουθεί δηλώσεις Ευρωπαίων βουλευτών, δέχεται ελέγχους γεγονότων που συνεισφέρουν οι αναγνώστες, μεταφράσεις, μέχρι και ψήφους για την βαθμολόγηση της δήλωσης του πολιτικού.

Μια άλλη καινοτομία τού ελέγχου των γεγονότων είναι ο «ανιχνευτής υποσχέσεων», που παρακολουθεί το πόσο καλά ένας ηγέτης τηρεί τις δεσμεύσεις που ανέλαβε πριν από την ημέρα των εκλογών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η PolitiFact έχει υπό στενό έλεγχο περισσότερες από 500 υποσχέσεις τού Ομπάμα όταν κατέβαινε για την προεδρία το 2008 και το 2012. Το «Obameter» δείχνει ότι το 45% των υποσχέσεών του έχουν τηρηθεί και το 24% κατέληξαν σε συμβιβασμό. Αλλά 116 υποσχέσεις –το 22%- αθετήθηκαν. Στην Αίγυπτο, το Morsi Meter παρακολουθούσε τις 64 υπόσχεται που ο ανατραπείς πλέον πρόεδρος είπε ότι θα επιτύχει στις πρώτες 100 ημέρες του στην εξουσία. (Κατέληξε να εκπληρώσει δέκα). Η ίδια τεχνολογία έχει χρησιμοποιηθεί για να δημιουργηθεί ένας «Μετρητής Rouhani», που παρακολουθεί τις προεκλογικές υποσχέσεις τού Ιρανού προέδρου Χασάν Ρουχανί. (Έχει τηρήσει το 10% των υποσχέσεών του, και άλλο 36% αναφέρεται ως «σε εξέλιξη»).

Τώρα είναι η σειρά τού Μαρόκου. Κατόπιν αιτήματος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ, τον Δεκέμβριο πέρασα μια εβδομάδα στο Μαρόκο εκπαιδεύοντας το προσωπικό τού Capdema και μιλώντας σε σπουδαστές δημοσιογραφίας σε όλη την χώρα για τον πολιτικό έλεγχο των γεγονότων. Υπήρξε τεράστιο ενδιαφέρον και περιέργεια για την ιδέα τού ελέγχου των γεγονότων, αλλά πολλοί άνθρωποι εξέφρασαν φόβους για το πώς θα αντιδράσει η κυβέρνηση.

Σε μια πρόσφατη περίπτωση, ένας Μαροκινός δημοσιογράφος διώχθηκε ποινικά για δυσφήμηση αφότου δημοσίευσε λογαριασμούς ξενοδοχείων που έδειχναν ότι ένας ισλαμιστής υπουργός είχε κανονίσει ένα πλούσιο δείπνο, όπου προσφέρθηκε αλκοόλ, κατά την διάρκεια επίσημης επίσκεψης στην Μπουρκίνα Φάσο. Η υπόθεση φάνηκε να έχει σχεδιαστεί κυρίως για να εμπνεύσει την αυτολογοκρισία στους δημοσιογράφους, οι οποίοι θα φοβούνται βαριά πρόστιμα ή ποινές φυλάκισης για την δημοσίευση αμφιλεγόμενων άρθρων.

Αλλά, όπως είπα σε ακροατές μου στο Μαρόκο, ο έλεγχος των γεγονότων μπορεί να λειτουργήσει καλά μέσα σε «κόκκινες γραμμές» ειδικές για κάθε χώρα και εξακολουθεί να κάνει την διαφορά, εστιάζοντας σε θέματα που έχουν σημασία για τους απλούς πολίτες, όπως οι κυβερνητικές δηλώσεις σχετικά με την κατάσταση της οικονομίας, το έλλειμμα του προϋπολογισμού, την υγειονομική περίθαλψη, τα συνταξιοδοτικά συστήματα, και ούτω καθεξής. Πειθαρχημένες και ακριβείς δημοσιεύσεις για τα θέματα αυτά θα μπορούσαν ενδεχομένως να ανοίξουν τον χώρο για να αρχίσει η αντιμετώπιση θεμάτων που κατά τα άλλα είναι εκτός ορίων.

Η παγκόσμια ανάδυση των ιστοσελίδων ελέγχου των γεγονότων δείχνει ότι καλύπτει μια σημαντική θέση. Η κίνηση είναι στα σπάργανα, αλλά ο αντίκτυπος στις χώρες χωρίς ισχυρή παράδοση ερευνητικής δημοσιογραφίας και εποπτείας τής κυβέρνησης θα μπορούσε να είναι μεγάλος.

Copyright © 2002-2014 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/142741/glenn-kessler/just-the-facts

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr