Συμβουλές από την αρχαιότητα

---------------------------

Τα αυξανόμενα στοιχεία για την εξαιρετικά ισχυρή επίδοση της αρχαίας ελληνικής οικονομίας βοηθούν να εξηγηθεί αυτό που μερικές φορές αποκαλείται «ελληνικό θαύμα» -η πολιτιστική έκρηξη της ελληνικής λογοτεχνίας, των εικαστικών και των παραστατικών τεχνών και των επιστημών, που έθεσε τις βάσεις για την Ρώμη, την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό. Μπορούμε τώρα να αναγνωρίσουμε τον κλασικό ελληνικό κόσμο ως ένα ισχυρό παράδειγμα αυτού που ο ιστορικός κοινωνιολόγος Jack Goldstone έχει αποκαλέσει «άνθηση», δηλαδή τον συνδυασμό μιας παρατεταμένης περιόδου ασυνήθιστα υψηλής οικονομικής ανάπτυξης με μια έκρηξη πλούσιας πολιτιστικής δραστηριότητας. Η αρχαία Ελλάδα απέχει πολύ από το να είναι η μοναδική που έχει βιώσει μια άνθηση εκείνη την εποχή, αλλά η άνθησή της ήταν χαρακτηριστική σε ένταση, σε διάρκεια και σε μακροπρόθεσμες επιπτώσεις στην παγκόσμια ιστορία.

Λοιπόν, τι ήταν αυτό που έκανε δυνατή την εντυπωσιακή ανάπτυξη της αρχαίας ελληνικής οικονομίας; Η βασική απάντηση είναι οι καλοί θεσμοί. Οι ελληνικές πόλεις-κράτη είχαν κυβερνηθεί από μια σειρά καθεστώτων, αλλά, από τον 4ο αιώνα π.Χ., η τυπική ελληνική πόλη-κράτος ήταν, σύμφωνα με τα παγκόσμια ιστορικά δεδομένα, πολύ δημοκρατική. Στην Αθήνα, και εκατοντάδες άλλες ελληνικές πόλεις-κράτη, οι περισσότεροι γηγενείς ενήλικες αρσενικοί ήταν συμμετοχικοί πολίτες, οι οποίοι καθόριζαν τις πολιτικές σε συμβούλια πολιτών και σε συνελεύσεις, έκριναν νομικές υποθέσεις ως ένορκοι σε λαϊκά δικαστήρια, και εκλέγονταν ή επιλέγονταν με κλήρο ως δημόσιοι αξιωματούχοι.

Επιπλέον, σε αντίθεση με την ακόμα και σήμερα διαδεδομένη εικόνα της ελληνικής δημοκρατίας ως διακυβέρνηση του όχλου, μπορούμε τώρα να εντοπίσουμε, τουλάχιστον στην καλά τεκμηριωμένη Αθήνα, το πώς η νομοθετική εξουσία του λαού μετριαζόταν από δημοκρατικά θεσπισμένους κώδικες θεμελιωδών νόμων. Μέχρι την στιγμή που ο Πλάτων έγραφε την «Δημοκρατία», στις αρχές του 4ου αιώνα π.Χ., κάθε καθημερινή απόφαση πολιτικής που λαμβανόταν από την αθηναϊκή βουλή και την συνέλευση ήταν υποχρεωμένη να συμμορφώνεται σε ένα σώμα γραπτού συνταγματικού δικαίου. Και ο νόμος αυτός λαμβανόταν σοβαρά υπόψη˙ πολιτικοί οι οποίοι προσπάθησαν να εισαγάγουν μέτρα που αντιτίθεντο [στο «σύνταγμα»] κινδύνευαν να χάσουν το δικαίωμα να προτείνουν νομοθεσία. Οι νόμοι προστάτευαν αποτελεσματικά τα ακίνητα, την αξιοπρέπεια, και τα σώματα των πολιτών, και ως ένα βαθμό των μη-πολιτών επίσης, ενάντια στην εκμετάλλευση από υπερ-φιλόδοξους άρχοντες ή ισχυρά άτομα.

Η ΑΝΟΔΟΣ ΚΑΙ Η ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΚΑΛΩΝ ΘΕΣΜΩΝ

Οι συγκριτικά δίκαιοι και ανοικτοί πολιτικοί θεσμοί των ελληνικών πόλεων-κρατών είχαν τις ρίζες τους στην λεγόμενη «σκοτεινή εποχή» που ακολούθησε την ξαφνική κατάρρευση του πολιτισμού της Εποχής του Χαλκού, γύρω στο 1100 π.Χ.. Η ελληνική κοινωνία της εποχής του Χαλκού είχε διαμορφωθεί βάσει των προηγμένων πολιτισμών της δυτικής Ασίας. Βασιλιάδες-θεοί ήλεγχαν οικονομίες με επίκεντρο το παλάτι, στις οποίες το μεγαλύτερο μέρος του πλεονάσματος εξαγόταν από μια ιεραρχία ελίτ. Όταν αυτό που ο αρχαιολόγος Eric Cline έχει αποκαλέσει μια «τέλεια καταιγίδα» κλιματικής αλλαγής, ασθένειας, ηφαιστείων και μαζικών μεταναστεύσεων αφάνισαν τα παλάτια, ο πληθυσμός της Ελλάδας μειώθηκε απότομα. Οι επιζώντες της κατάρρευσης έζησαν για πολλές γενιές σε μικρούς, φτωχούς οικισμούς. Η κοινωνική οργάνωση των οικισμών αυτών ήταν ισότιμη λόγω αναγκαιότητας. Δεν υπήρχε σχεδόν κανένα πλεόνασμα για να συσσωρευθεί ή να αναδιανεμηθεί.

Δύο αγάλματα από τερακότα του 1ου έως 3ου αιώνα μ.Χ. στην είσοδο του νέου μουσείου Ακροπόλεως στην Αθήνα, στις 17 Ιουνίου 2009. YIORGOS KARAHALIS / REUTERS
------------------

Μεταξύ του 8ου και του 6ου αιώνα π.Χ., η Ελλάδα αναδύθηκε από την σκοτεινή εποχή. Οι πληθυσμοί ανέκαμψαν και οι μικροί οικισμοί συγχωνεύθηκαν σε πόλεις-κράτη. Οι κάτοικοι ορισμένων περιοχών αντιστάθηκαν με επιτυχία στις προσπάθειες των τοπικών ελίτ να αναδημιουργήσουν τις ιεραρχικές μορφές εξουσίας που κυριάρχησαν στην Εποχή του Χαλκού, και οι οποίες παρέμειναν ο κανόνας στο μεγαλύτερο μέρος του αρχαίου κόσμου. Αυτές οι ελληνικές κοινότητες με επίκεντρο τον πολίτη αποδείχθηκαν πολύ επιτυχείς σε σύγκριση με τις πιο ιεραρχικές των γειτόνων τους. Τα κράτη με επίκεντρο τον πολίτη ήταν σε θέση να κινητοποιήσουν περισσότερους άνδρες πολεμιστές. Αλλά εξίσου σημαντικό είναι ότι τα κράτη που προστάτευαν την περιουσία και την υπόσταση των κατοίκων τους από την εκμετάλλευση, έδιναν στους κατοίκους λόγο να επενδύσουν στον εαυτό τους. Ανέπτυξαν νέες οικονομικές ειδικότητες (στην Αθήνα, για παράδειγμα, στις ελιές και την αγγειοπλαστική αντί για τα σιτηρά), κάτι που τους έδωσε ένα σχετικό πλεονέκτημα στις συναλλαγές της αγοράς. Καθώς οι κοινότητες με επίκεντρο τον πολίτη κέρδιζαν έδαφος σε σχέση με τους πιο ιεραρχικούς γείτονές τους, οι καλοί θεσμοί αποδείχθηκαν ιδιαίτερα προσαρμοστικοί: Η δημοκρατία και ο τυπικός νόμος υιοθετήθηκαν από τις περισσότερες ελληνικές πόλεις-κράτη. Όλο και μεγαλύτερη εξειδίκευση ακολούθησε, όπως έκαναν και οι νόμοι που αποσκοπούσαν στην μείωση του κόστους συναλλαγών με το να εξισώνουν την πρόσβαση στην πληροφόρηση και στην επίλυση των διαφορών. Ως αποτέλεσμα, η εκτεταμένη οικολογία των ελληνικών κρατών άνθησε.