Ο φυλετισμός σκοτώνει τον φιλελευθερισμό

Σε συνέντευξή του [1] στους Financial Times πέρυσι, ο Ρώσος πρόεδρος Βλαντιμίρ Πούτιν χαρακτήρισε εν τη ρύμη του λόγου του τον Δυτικό φιλελευθερισμό ως «παρωχημένο». Όσο ιδιοτελής κι αν ήταν ο χαρακτηρισμός του, ο Πούτιν άγγιζε το παγκόσμιο αίσθημα. Ο αντιφιλελεύθερος λαϊκισμός είναι σε άνοδο [2] σε σχεδόν όλες τις ηπείρους, ακόμη και σε μέρη που όχι πολύ καιρό πριν φαινόταν να πηγαίνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η ινδουιστική εθνικιστική ατζέντα του πρωθυπουργού της Ινδίας, Narendra Modi, έχει τροφοδοτήσει το αντι-μουσουλμανικό αίσθημα στην δημοφιλέστερη δημοκρατία του κόσμου. Στην Βραζιλία, οι δολοφονίες ατόμων LGBTQ αυξήθηκαν αλματωδώς υπό τον ακροδεξιό πρόεδρο Jair Bolsonaro. Στην Ευρώπη, ακροδεξιά κόμματα που για πολύ καιρό περιορίζονταν στο περιθώριο του πολιτικού φάσματος, εισήλθαν πρόσφατα σε κυβερνώντες συνασπισμούς στην Αυστρία, την Εσθονία και την Ιταλία. Ο αντισημιτισμός αυξάνεται [3] σε πολλές κοινωνίες, και οι επιθέσεις κατά των μεταναστών έχουν κλονίσει τις δημοκρατικές κοινότητες από το Christchurch της Νέας Ζηλανδίας μέχρι το Halle της Γερμανίας.

Έξω από ένα συνεδριακό κέντρο στο West Palm Beach, στην Φλόριντα, τον Μάρτιο του 2020. Maria Alejandra Cardona / REUTERS
----------------------------------------------------------------------

Τρεις τάσεις τροφοδοτούν την άνοδο του αντιφιλελευθερισμού στις σύγχρονες δημοκρατίες. Τα δίκτυα των social media εκτοπίζουν σταδιακά τα δίκτυα της κοινωνίας των πολιτών, οι δημοκρατικές κοινωνίες έχουν γίνει όλο και πιο πολωμένες πολιτικά, και οι μεσαίες τάξεις έχουν σακατευτεί λόγω της αυξανόμενης κοινωνικο-οικονομικής ανασφάλειας. Από κοινού, αυτές οι εξελίξεις έχουν δημιουργήσει μια μορφή πολιτικής ταυτότητας που υπονομεύει τους φιλελεύθερους θεσμούς ακόμη και σε υποτιθέμενες «εδραιωμένες» δημοκρατίες.

Ο,ΤΙ ΔΕΝ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΑΓΟΡΑΣΟΥΝ ΤΑ ΧΡΗΜΑΤΑ

Επί δεκαετίες, οι μελετητές της δημοκρατίας πίστευαν ότι οι φιλελεύθεροι πολιτικοί θεσμοί ήταν το τελικό προϊόν μιας διαδικασίας «εκσυγχρονισμού», καθορισμένης χαλαρά ως η εκβιομηχάνιση, η οικονομική ανάπτυξη, η τεχνολογική καινοτομία και η συνοδευτική διάλυση των παραδοσιακών κοινωνικών δομών. Όταν οι δυνάμεις αυτές δημιούργησαν μια μεσαία τάξη αρκετά ισχυρή ώστε να απαιτεί δημοκρατική συμμετοχή και πολιτικά δικαιώματα, οι θεωρητικοί του εκσυγχρονισμού πρότειναν ότι οι θεσμοί της φιλελεύθερης δημοκρατίας θα ακολουθήσουν.

Αυτή η θεωρία αποδείχθηκε λανθασμένη. Κατ’ αρχήν, δεν μπορούσε να εξηγήσει γιατί ορισμένες κοινωνίες της μεσαίας τάξης αποτυγχάνουν να ανοίξουν πολιτικά. Η Ρωσία είναι ένα παράδειγμα. Διαδοχικές διοικήσεις των ΗΠΑ υποστήριξαν την ρωσική οικονομική ανάπτυξη, πάντα με την ελπίδα ότι θα μετατρέψουν σταδιακά την χώρα σε μια φιλελεύθερη δημοκρατία. Η διοίκηση του προέδρου Μπαράκ Ομπάμα εργάστηκε για να ενθαρρύνει τις επενδύσεις στον ενεργειακό τομέα της Ρωσίας και μάλιστα συνέβαλε στην οικοδόμηση μιας μικρής έκδοσης της Silicon Valley σε ένα προάστιο της Μόσχας. Το καθεστώς του Πούτιν επέστρεψε την χάρη με το να εκμεταλλευθεί ευαίσθητες τεχνολογίες των ΗΠΑ, με το να χρησιμοποιήσει τους ενεργειακούς του πόρους ως πολιτικό όπλο κατά των γειτόνων του, και με το να διπλασιάσει την πολιτική καταπίεση εγχωρίως.

Ούτε μια ισχυρή μεσαία τάξη είναι αναγκαστικά ένα προστατευτικό εργαλείο ενάντια στην διολίσθηση της δημοκρατίας όταν οι φιλελεύθεροι θεσμοί έχουν ριζώσει. Στην πραγματικότητα, όπως υποστήριξε ο Βρετανός ιστορικός David Motadel [4], οι μεσαίες τάξεις έχουν συχνά συμπαραταχθεί με αντιδημοκρατικές δυνάμεις όταν θεωρούν ότι ο πλούτος και το status τους απειλείται. Στη μεσοπολεμική Γερμανία και αργότερα στην Λατινική Αμερική, αυταρχικοί άνδρες μεταμόρφωσαν τις δημοκρατίες της μεσαίας τάξης σε ιδιαίτερα αντιφιλελεύθερες δικτατορίες, με το να παίζουν με τους φόβους της οικονομικής κατάρρευσης ή της κομμουνιστικής επανάστασης. Με την πάροδο του χρόνου, όλες αυτές οι χώρες επέστρεψαν στην φιλελεύθερη δημοκρατική διακυβέρνηση -αλλά όχι πριν ο «εκσυγχρονισμός» δημιουργήσει μερικές από τις πιο αδίστακτες δικτατορίες της ιστορίας.

Αυτές οι εξαιρέσεις δεν υποδηλώνουν ότι η οικονομική πρόοδος είναι άσχετη, αλλά ότι δεν είναι πανάκεια. Σε πολλές περιπτώσεις, ο καθοριστικός παράγοντας δεν είναι η υλική πρόοδος, αλλά οι πολιτικές της ταυτότητας -πώς οι πολίτες συνδέονται και σχετίζονται με άλλα μέλη της πολιτικής τους κοινότητας. Οι φιλελεύθερες κοινωνίες ξεχωρίζουν για την ικανότητα των πολιτών τους για αμοιβαία ανοχή. Τα ζητήματα της θρησκείας, της φυλής, της εθνότητας και της πολιτικής ιδεολογίας μπορεί να εξακολουθούν να ενημερώνουν την αίσθηση της προσωπικής ταυτότητας των ανθρώπων, μερικές φορές δυναμικά, αλλά επειδή οι πολίτες είναι ελεύθεροι να αναπτύσσουν πολλαπλές αλληλεπικαλυπτόμενες ταυτότητες και δεσμούς, καμία αυτοτελής διαφορά δεν ανέρχεται στο επίπεδο μιας υπαρξιακής σύγκρουσης. Διαφωνίες και διχασμοί εξακολουθούν να υφίστανται, αλλά ακόμη και σε θέματα που μιλούν για βασικές πτυχές της ταυτότητας, οι πολίτες μαθαίνουν να παραμερίζουν τις διαφορές τους.

Αυτή η ειρηνευτική ρύθμιση απέχει πολύ από το να αποτελεί τον κανόνα. Στις περισσότερες κοινωνίες σε όλη την ιστορία, η πολιτική της ταυτότητας ήταν μια πολιτική σύγκρουσης: Οι προτεστάντες εναντίον των καθολικών, οι Σέρβοι εναντίον των Κροατών, οι αγρότες εναντίον των ευγενών. Ακόμη και στις φιλελεύθερες κοινωνίες, ο επίμονος ανταγωνισμός μπορεί να προκαλέσει την κατάρρευση της ανεκτικότητας και να εξελιχθεί σε άμεση εχθρότητα ή ακόμη και βίαιη σύγκρουση. Οι πολίτες που επί δεκαετίες ζούσαν φιλικά σε εθνοτικά μικτές κοινότητες ξαφνικά καταβάλλονται από το μίσος εναντίον των γειτόνων τους. Δεν έχει μεγάλη σημασία το αν ζουν σε μια αναπτυσσόμενη χώρα (Ρουάντα, Ανατολικό Τιμόρ) ή σε μια πιο εύπορη χώρα (Κύπρος, Βόρεια Ιρλανδία).

Το κλειδί για την επιτυχία του φιλελευθερισμού δεν είναι το αν οι πολίτες προσκολλώνται στις υποτιθέμενες «αταβιστικές» εθνοτικές και θρησκευτικές ταυτότητες ή αγκαλιάζουν τον κοσμοπολιτισμό και τον ανθρωπισμό. Το πραγματικό ερώτημα είναι πώς τακτοποιούν και συμβιβάζουν τις διαφορετικές εθνοτικές, φυλετικές, θρησκευτικές ή κομματικές ταυτότητές τους -και σε αυτό το μέτωπο, πολλά δημοκρατικά συστήματα αποτυγχάνουν σήμερα.

ΑΙΘΟΥΣΕΣ ΑΝΤΗΧΗΣΗΣ

Η διάσημη ανάλυση της αμερικανικής κοινωνίας των πολιτών του 19ου αιώνα από τον Alexis de Tocqueville ισχύει και σήμερα: Οι πολίτες που εμπλέκονται σε επικαλυπτόμενα δίκτυα της κοινωνίας των πολιτών -μη κυβερνητικές οργανώσεις, ενώσεις εθελοντών, ομάδες συμφερόντων και τα παρόμοια- τείνουν να αναπτύσσουν ταυτότητες που διασχίζουν τα κοινωνικά ρήγματα, κάτι που με την σειρά του ενθαρρύνει την ανοχή, την ευγένεια και την εμπιστοσύνη. Οι άνθρωποι που δεν έχουν πρόσβαση σε τέτοια δίκτυα, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που ζουν σε απομακρυσμένες, αγροτικές περιοχές, είναι πιο πιθανό να υιοθετήσουν τον αντιφιλελευθερισμό. Ο πολιτικός επιστήμονας Jonathan Rodden έδειξε [5] ότι ο ισχυρότερος προγνωστικός δείκτης για την υποστήριξη του αντιφιλελεύθερου λαϊκισμού στις Ηνωμένες Πολιτείες και την Ευρώπη σήμερα είναι η χαμηλή πληθυσμιακή πυκνότητα.

Τα κοινωνικά μέσα (social media) έχουν το ίδιο απομονωτικό αποτέλεσμα. Ο σχεδιασμός πολλών πλατφορμών κοινωνικών μέσων απομονώνει τους χρήστες σε θύλακες ομότιμων ομάδων, όπου συνδέονται μόνο με τους ομοϊδεάτες τους και εκείνους που μοιράζονται τις βασικές ταυτότητές τους, δημιουργώντας ένα ισχυρό βρόχο ανατροφοδότησης (feedback loop) που υπονομεύει την διάθλαση των ταυτοτήτων μέσω της κοινωνίας των πολιτών. Πολλές έρευνες [6] έχουν συνδέσει την χρήση των κοινωνικών μέσων με τα συναισθήματα της απόσυρσης και της μοναξιάς. Και όταν οι χρήστες των social media συναντούν διαφορετικές απόψεις ή ταυτότητες στο διαδίκτυο, συχνά αντιδρούν με εχθρότητα. (Όπως το έθεσε ένας ειδικός [7], το «trolling» έχει πλέον γίνει «η κυρίαρχη μορφή του πολιτικού λόγου»). Το θέμα δεν είναι ότι οι πολίτες σήμερα είναι λιγότερο αφοσιωμένοι στην κοινωνία από ό, τι στο παρελθόν αλλά ότι ο ακτιβισμός τους, ειδικά εκείνος μέσω των social media, δημιουργεί μια «αγενή κοινωνία» που είναι πιο άξεστη, πιο κομματική και πιο ανταγωνιστική. Οι ταυτότητες γίνονται στοιβαγμένες και άκαμπτες, αντί να διαχέονται και να αλληλεπικαλύπτονται, αφήνοντας τους ανθρώπους πιο δεκτικούς στις αντιφιλελεύθερες ιδέες.

Η ενοποίηση των ομοϊδεατών στο διαδίκτυο αντικατοπτρίζει μια ευρύτερη τάση μεταξύ των δημοκρατικών πολιτών: Την αυξανόμενη πόλωση ή το γεγονός ότι οι κοινότητες διακρίνονται όλο και περισσότερο σε ανταγωνιστικά στρατόπεδα με σχεδόν καθόλου κοινό έδαφος. Ανεξάρτητα από το αν η πόλωση βασίζεται σε φυλετικές, παραταξιακές, εθνοτικές, θρησκευτικές ή κάποιες άλλες μορφές ταυτότητας, η καθαρή της επίδραση είναι να διαχωρίζει τις διαφορετικές ταυτότητες σε έναν μικρό αριθμό αντίθετων στρατοπέδων και να ενθαρρύνει τον άγριο φυλετισμό μεταξύ τους. Όπως έχει γράψει η δημοσιογράφος Ezra Klein στην ανάλυσή της [8] για την πόλωση στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτή η «συγχώνευση των ταυτοτήτων σημαίνει ότι όταν ενεργοποιείς μία συχνά τις ενεργοποιείς όλες, και κάθε φορά που ενεργοποιούνται, ενισχύονται».

Εξετάστε την περίπτωση της Πολωνίας, όπου τα δεξιόστροφα μέσα ενημέρωσης δαιμονοποιούν [9] τα μέλη της κοινότητας των LGBTQ ως «παιδεραστές», «πανούκλα του ουράνιου τόξου», «απειλή για το έθνος», «κτηνοβάτες» και «βαμπίρ». Μόλις μια ομάδα δαιμονοποιηθεί με αυτόν τον τρόπο, είναι πολύ πιο εύκολο να της αρνηθούν τα δικαιώματά της. Αλλά η ρητορική λειτουργεί επίσης και με πιο λεπτό τρόπο: Η πολωνική LGBTQ κοινότητα αποτελεί μόνο ένα μικρό ποσοστό του πληθυσμού, αλλά επειδή η πολωνική κοινωνία είναι πολωμένη σε δύο μπλοκ -έναν πιο κοσμικό, φιλελεύθερο, αστικό πληθυσμό στο βόρειο και δυτικό τμήμα της χώρας και έναν πιο παραδοσιακό, θρησκευόμενο και αγροτικό πληθυσμό στον νότο και στο ανατολικό τμήμα- η εξύβριση της κοινότητας LGBTQ είναι ένας βολικός τρόπος να απεικονιστούν όλοι οι προοδευτικοί ως απειλή για τον πολωνικό τρόπο ζωής.

Οι αντιφιλελεύθεροι δημαγωγοί σε όλο τον κόσμο εκμεταλλεύονται τέτοιες διαιρέσεις με μεγάλη επιτυχία. Για τον λόγο αυτό, τα έχουν καταφέρει καλύτερα σε κοινωνίες που είναι πολύ πολωμένες, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Βραζιλία, η Πολωνία, η Ουγγαρία, η Τουρκία, η Γεωργία και οι Φιλιππίνες, για να αναφέρουμε μόνο λίγες. Και όταν οι απολυταρχίες οπλοποιούν τα social media ενάντια στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, όπως έκανε η Ρωσία στις Ηνωμένες Πολιτείες, συχνά προωθούν φαινομενικά αντιφατικά μηνύματα -κάποιοι υπέρ και κάποιοι εναντίον των δικαιωμάτων LGBTQ, για παράδειγμα. Ο στόχος δεν είναι να δυσφημιστεί μια συγκεκριμένη μειονότητα, αλλά μάλλον να επιταχυνθεί η πόλωση και η ανάπτυξη μιας άξεστης κοινωνίας. Αναλύσεις [10] της ρωσικής προπαγάνδας στην Γεωργία αποκάλυψαν ότι το Κρεμλίνο χρησιμοποιεί μια παρόμοια πολωτική στρατηγική εκεί.

Η κοινωνικο-οικονομική ανασφάλεια μπορεί επίσης να βοηθήσει στην προετοιμασία του εδάφους για το αντιφιλελευθερισμό. Η απελπισία και η δυσαρέσκεια που μπορεί να γεννήσει η απώλεια του οικονομικού status μπορεί να γίνουν βαθιές -στην πραγματικότητα, όπως έχει γράψει ο Francis Fukuyama [11], οι άνθρωποι συχνά αντιλαμβάνονται την οικονομική δυσπραγία «περισσότερο ως απώλεια ταυτότητας παρά ως απώλεια πόρων». Όσοι αυτοπροσδιορίζονται ως κομμάτι της μεσαίας τάξης, αλλά φοβούνται ότι μπορεί να βγουν από αυτήν ως αποτέλεσμα της ανεργίας, της κατάσχεσης του σπιτιού τους, της πτώχευσης, του εθισμού ή της ασθένειας, είναι ιδιαίτερα ευαίσθητοι [12] σε τέτοια συναισθήματα. Ακόμη και σε χώρες με υγιείς μακροοικονομικούς δείκτες, αυτό το αίσθημα ανασφάλειας μπορεί να είναι ευρέως διαδεδομένο: Κάποιος μπορεί απλώς να εξετάσει το έργο της Anne Case και του Angus Deaton [13] σχετικά με την «επιδημία της απελπισίας» στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Όπου αυτή η απελπισία αποκτά ρίζες, οι ψηφοφόροι γίνονται δεκτικοί στην αντιφιλελεύθερη ρητορική. Η άνοδος του δεξιού λαϊκισμού στην Ελλάδα στην κορύφωση της κρίσης του χρέους και η δύναμη των ακροδεξιών κομμάτων στις οικονομικά καταθλιπτικές περιοχές της Γερμανίας, της Σλοβακίας και της Γαλλίας προσφέρουν σαφείς ενδείξεις για αυτή την συσχέτιση.

ΔΥΟ ΟΡΑΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΜΕΛΛΟΝ

Ο ισχυρισμός του Πούτιν ότι ο Δυτικός φιλελευθερισμός είναι ξεπερασμένος είναι φιλόδοξος. Όπως και ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας, Βίκτορ Όρμπαν, θέλει να πιστέψουν κι άλλοι ότι η «αντιφιλελεύθερη δημοκρατία» είναι ο δρόμος του μέλλοντος. Αμφότεροι οι δύο ηγέτες εργάζονται σκληρά για να κάνουν αυτό το όραμα πραγματικότητα. Όπως έγραψα αλλού [14], οι υπηρεσίες πληροφοριών της Ρωσίας υποστηρίζουν ακροδεξιά κινήματα σε όλη την Ευρώπη, από την Σλοβακία μέχρι την Σουηδία. Ο Orban επενδύει σε ένα δίκτυο μέσων ενημέρωσης [15] που εκτείνεται πέρα από την Ουγγαρία σε γειτονικές χώρες, ειδικά στα Βαλκάνια.

Αυτές οι προσπάθειες πιθανότατα δεν θα γίνονταν κάτι σημαντικό αν οι Δυτικές δημοκρατίες δεν ήταν ήδη ευάλωτες στις αντιφιλελεύθερες ιδέες. Η αντιστάθμισή τους θα απαιτήσει να αντιμετωπιστούν οι βαθύτερες αιτίες αυτής της ευπάθειας: Η αχαλίνωτη πόλωση, οι τοξικές επιπτώσεις των social media και η παρακμή της κοινωνίας των πολιτών, και η βαθιά κοινωνικο-οικονομική απόγνωση. Το να γίνεται επίκληση στο πνεύμα του Mill, του Montesquieu και του Hamilton, με την ελπίδα ότι οι ψηφοφόροι στις Ηνωμένες Πολιτείες θα κάνουν στροφή, δεν αρκεί. Ούτε η εστίαση στενά στην προστασία των μηχανών ψηφοφορίας από την πειρατεία, ούτε η απομόνωση του συστήματος χρηματοδότησης των [προεκλογικών] εκστρατειών από τα σκοτεινά χρήματα.

Αντ' αυτών, η αντεπίθεση θα απαιτήσει ισχυρή ηγεσία ικανή να επιδιορθώσει τις κοινωνικές διαιρέσεις και να μεταρρυθμίσει τους χαλασμένους πολιτικούς και οικονομικούς θεσμούς. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, αυτό περιλαμβάνει την κατάργηση της πρακτικής της χειραγώγησης των εκλογικών περιφερειών, η οποία συμβάλλει στην πολιτική πόλωση, την υπεράσπιση του δικομματισμού, την στήριξη ενός πιο εκτεταμένου δικτύου κοινωνικής προστασίας για τους πολίτες που διατρέχουν κίνδυνο, και την χρηματοδότηση της έρευνας σχετικά με τις ριζοσπαστικοποιητικές επιδράσεις των social media. Πάνω απ' όλα, οι ηγέτες θα πρέπει να προσπαθήσουν να προωθήσουν ένα ήθος υπηρέτησης υπέρ του έθνους αντί των κομματικών συμφερόντων: Ως ένας αξιωματούχος του Υπουργείου Άμυνας, βίωσα από πρώτο χέρι την κοινή αίσθηση της αποστολής που συγκέντρωσε πολίτες και ένστολους, συντηρητικούς και προοδευτικούς , και ανθρώπους όλων των φυλών και θρησκειών που ήρθαν να εργαστούν καθημερινά για να υπερασπιστούν την εθνική ασφάλεια των ΗΠΑ. Αυτό το πνεύμα χρειάζεται τώρα περισσότερο από ποτέ, στην Ουάσινγκτον και πέραν αυτής.

Copyright © 2020 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/articles/2020-03-05/tribalism-killing-lib...

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.ft.com/content/670039ec-98f3-11e9-9573-ee5cbb98ed36
[2] https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019/democra...
[3] https://global100.adl.org/map
[4] https://www.nytimes.com/2020/01/22/opinion/middle-class-liberalism-popul...
[5] https://www.basicbooks.com/titles/jonathan-a-rodden/why-cities-lose/9781...
[6] https://www.psychologytoday.com/us/blog/modern-mentality/201810/is-socia...
[7] https://www.wired.com/story/opinion-trolling-is-now-mainstream-political...
[8] https://simonandschusterpublishing.com/why-were-polarized/
[9] https://foreignpolicy.com/2019/10/09/poland-pis-demonizing-lgbt-communit...
[10] http://awdb.ge/files/PPAG_Policy_Note_Targeting_Strategies.pdf
[11] https://www.foreignaffairs.com/articles/americas/2018-08-14/against-iden...
[12] https://www.nytimes.com/2019/05/27/smarter-living/how-to-deal-with-job-s...
[13] https://www.foreignaffairs.com/articles/united-states/2020-02-03/epidemi...
[14] https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2018/08/russia-is-co-opting-an...
[15] https://www.occrp.org/en/spooksandspin/right-wing-hungarian-media-moves-...

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition