Πώς καταρρέει μια μεγάλη δύναμη

Φυσικά, κανείς δεν πιστεύει ποτέ ότι η κοινωνία του βρίσκεται στον γκρεμό. Όταν μίλησε με τους συντρόφους του, ο Amalrik ανέφερε ότι [εκείνοι] ήθελαν τα πράγματα να ηρεμήσουν λίγο, χωρίς να γνωρίζουν πραγματικά πώς θα μπορούσε να επιτευχθεί αυτό. Οι πολίτες τείνουν να παίρνουν την κυβέρνησή τους ως δεδομένη, σαν να μην υπήρχε πραγματική εναλλακτική λύση στα θεσμικά όργανα και τις διαδικασίες που γνώριζαν πάντα. Η δημόσια δυσαρέσκεια, όπου υπήρχε, κατευθυνόταν συνήθως όχι ενάντια στην ίδια την κυβέρνηση αλλά απλώς σε ορισμένα από τα λάθη της. «Όλοι είναι εξοργισμένοι από τις μεγάλες ανισότητες στον πλούτο, τους χαμηλούς μισθούς, τις λιτές συνθήκες στέγασης, [και] την έλλειψη βασικών καταναλωτικών αγαθών», έγραψε ο Amalrik. Όσο οι άνθρωποι πίστευαν ότι, σε γενικές γραμμές, τα πράγματα γίνονταν καλύτερα, ήταν ικανοποιημένοι να διατηρήσουν την ιδεολογία του ρεφορμισμού και την ελπίδα για σταδιακή, θετική αλλαγή.

Μέχρι αυτό το σημείο στο επιχείρημά του, ο Amalrik ακολουθούσε μια αναλυτική γραμμή που θα ήταν γνωστή στον Ζαχάρωφ και σε άλλους αντιφρονούντες. Η σταθερότητα και η εσωτερική μεταρρύθμιση ήταν πάντα σε ένταση [μεταξύ τους]. Στην συνέχεια, όμως, έκανε ένα άλμα, θέτοντας ένα απλό ερώτημα: πού είναι το σημείο θραύσης; Πόσο καιρό μπορεί ένα πολιτικό σύστημα να επιδιώκει να επαναπροσδιοριστεί πριν προκαλέσει μια από τις δύο αντιδράσεις -μια καταστροφική αντίδραση από εκείνους που απειλούνται περισσότερο από την αλλαγή, ή την συνειδητοποίηση από τους μεταρρυθμιστές ότι οι στόχοι τους δεν μπορούν πλέον να πραγματοποιηθούν εντός των θεσμών και των ιδεολογιών της παρούσας τάξης; Εδώ, προειδοποίησε ο Amalrik, η τάση των μεγάλων δυνάμεων για αυταπάτη και αυτο-απομόνωση τις τοποθετεί σε ένα ιδιαίτερο μειονέκτημα. Θέτουν τον εαυτό τους ξέχωρα από τον κόσμο, μαθαίνουν λίγα από το συσσωρευμένο απόθεμα της ανθρώπινης εμπειρίας. Φαντάζονται ότι έχουν ανοσία από τα δεινά που επηρεάζουν άλλα μέρη και συστήματα. Αυτή η ίδια προδιάθεση μπορεί να διαχέεται στην κοινωνία. Τα διάφορα κοινωνικά στρώματα θα μπορούσαν να αισθανθούν απομονωμένα από το καθεστώς τους και να χωριστούν το ένα από το άλλο. «Αυτή η απομόνωση έχει δημιουργήσει για όλους –από την γραφειοκρατική ελίτ μέχρι τα χαμηλότερα κοινωνικά επίπεδα– μια σχεδόν σουρεαλιστική εικόνα του κόσμου και της θέσης τους σε αυτόν», κατέληξε ο Amalrik. «Ωστόσο όσο περισσότερο αυτή η κατάσταση των πραγμάτων συμβάλλει στην διαιώνιση του status quo, τόσο πιο γρήγορη και αποφασιστική θα είναι η κατάρρευσή του όταν η αντιπαράθεση με την πραγματικότητα καταστεί αναπόφευκτη».

Ο Amalrik με την σύζυγό του, καλλιτέχνιδα Gyuzel Makudinova, σε συνέντευξη τύπου στην Ολλανδία, το 1976. Dutch National Archives / Wikimedia Commons
-----------------------------------------------------------------

Δεν υπήρχε λόγος να πιστεύουμε ότι μια τέτοια εκτίμηση θα απειλούσε μόνο ένα συγκεκριμένο σύνολο από ελίτ. Εάν υπάρξουν οι σωστές συνθήκες, η χώρα στο σύνολό της θα μπορούσε να είναι το απόλυτο θύμα της. Στην ίδια του την κοινωνία, ο Amalrik εντόπισε τέσσερις οδηγούς αυτής της διαδικασίας. Ο ένας ήταν η «ηθική φθορά» που δημιουργήθηκε από μια επεκτατική, επεμβατική εξωτερική πολιτική και τον ατελείωτο πόλεμο που ακολούθησε. Ένας άλλος ήταν η οικονομική δυσκολία που θα προκαλούσε μια παρατεταμένη στρατιωτική σύγκρουση -στην φαντασία του Amalrik, ένας επερχόμενος σοβιετο-κινεζικός πόλεμος. Ένας τρίτος ήταν το γεγονός ότι η κυβέρνηση θα ανεχόταν όλο και λιγότερο τις δημόσιες εκφράσεις δυσαρέσκειας και θα κατέστειλε βίαια τις «σποραδικές εκρήξεις λαϊκής δυσαρέσκειας ή τις τοπικές ταραχές». Αυτές οι καταστολές πιθανότατα θα είναι ιδιαίτερα βάναυσες, υποστήριξε, όταν οι καταπιεστές –η αστυνομία ή τα στρατεύματα εσωτερικής ασφαλείας- είναι «υπηκοότητας διαφορετικής από εκείνη του πληθυσμού που κάνει ταραχές», κάτι που με την σειρά του «θα οξύνει τις εχθρότητες μεταξύ των εθνοτήτων».

Ωστόσο, ήταν μια τέταρτη τάση που θα σήμαινε το πραγματικό τέλος της Σοβιετικής Ένωσης: ο υπολογισμός, από κάποιο σημαντικό μέρος της πολιτικής ελίτ, ότι θα μπορούσε να εγγυηθεί καλύτερα το δικό της μέλλον με το να εγκαταλείψει την σχέση της με την εθνική πρωτεύουσα. Ο Amalrik υπέθετε ότι αυτό μπορούσε να συμβεί μεταξύ των σοβιετικών εθνοτικών μειονοτήτων, «πρώτα στην Βαλτική περιοχή, τον Καύκασο και την Ουκρανία, στην συνέχεια στην Κεντρική Ασία και κατά μήκος του Βόλγα» -μια ακολουθία που αποδείχθηκε ακριβώς σωστή. Η γενικότερη σκέψη του ήταν ότι σε περιόδους σοβαρής κρίσης, οι θεσμικές ελίτ αντιμετωπίζουν ένα σημείο που πρέπει να πάρουν αποφάσεις. Προσκολλώνται στο σύστημα που τους δίνει εξουσία ή αναδιατυπώνονται ως οραματιστές που καταλαβαίνουν ότι το πλοίο βυθίζεται; Ειδικά αν το καθεστώς θεωρείται ότι «χάνει τον έλεγχο της χώρας και, μάλιστα, την επαφή με την πραγματικότητα», οι έξυπνοι ηγέτες στην περιφέρεια έχουν ένα κίνητρο να προστατεύσουν τον εαυτό τους και, στην διαδικασία, απλά αγνοούν τις οδηγίες των ανώτερων. Σε μια τόσο ασταθή στιγμή, είπε ο Amalrik, μια μεγάλη ήττα -για παράδειγμα, «μια σοβαρή έκρηξη λαϊκής δυσαρέσκειας στην πρωτεύουσα, όπως απεργίες ή ένοπλες συγκρούσεις»- θα ήταν αρκετή «για να ανατρέψει το καθεστώς». Στην Σοβιετική Ένωση, κατέληξε, αυτό «θα συμβεί κάποια στιγμή μεταξύ 1980 και 1985».

ΟΛΕΣ ΟΙ ΧΩΡΕΣ ΤΕΛΕΙΩΝΟΥΝ