Πώς καταρρέει μια μεγάλη δύναμη

Ο Amalrik έχασε την ακριβή ημερομηνία αποσύνθεσης της χώρας του κατά επτά χρόνια. Η προσπάθεια του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ να απελευθερώσει και να εκδημοκρατίσει το κράτος εξαπέλυσε μια σειρά δυνάμεων που ανάγκασαν την Σοβιετική Ένωση να εξαφανιστεί, κατά την διάρκεια του 1991. Στο τέλος του ίδιου έτους, ο Γκορμπατσόφ παραιτήθηκε από πρόεδρος μιας χώρας που είχε ξεθωριάσει υπό τον ίδιο. Ωστόσο, στα χρονικά των πολιτικών προγνώσεων των παγκόσμιων ιστορικών γεγονότων, η ακρίβεια του Amalrik αξίζει πιθανώς ένα βραβείο. Σίγουρα είχε δίκιο για τη μεγάλη εικόνα. Στην περίπτωση της Σοβιετικής Ένωσης, η μεταρρύθμιση ήταν τελικά ασυμβίβαστη με την συνέχιση του ίδιου του κράτους.

Ο Amalrik ήταν νεκρός την στιγμή που οι Δυτικοί ακαδημαϊκοί και οι ειδικοί της πολιτικής άρχισαν να γράφουν τις δικές τους μεγάλες ιστορίες για τα τέλη του αιώνα: η προειδοποίηση του Paul Kennedy για τους κινδύνους της αυτοκρατορικής υπερέκτασης, ο χιλιαστικός παιάνας του Francis Fukuyama στην φιλελεύθερη δημοκρατία, και η νεο-ρατσιστική σύγκρουση των πολιτισμών του Samuel Huntington. Αλλά στις αρχές της δεκαετίας του 1990, το έργο του Amalrik τελικά έλαμψε. Αποδείχθηκε ιδιαίτερα διορατικός για το τι θα προέκυπτε μετά τον σοβιετικό θάνατο: μια ομάδα από ανεξάρτητες χώρες, μια νέα οιονεί Κοινοπολιτεία που κυριαρχείται από την Ρωσία, η είσοδος των βαλτικών δημοκρατιών σε μια «πανευρωπαϊκή ομοσπονδία» και, στην Κεντρική Ασία, μια ανανεωμένη έκδοση του παλαιού συστήματος, που συνδυάζει κομμάτια τελετουργικού σοβιετικού στιλ με τον τοπικό δεσποτισμό. Οι Αμερικανοί συντηρητικοί έφτασαν να τον αναφέρουν ως ένα είδος Κασσάνδρας της στέπας. Αντί οι υπέρμαχοι της παγκοσμιοποίησης και οι ακτιβιστές κατά των πυρηνικών που χάιδευαν τον Ζαχάρωφ και τροφοδοτούσαν τις φαντασιώσεις τους για συνύπαρξη με μια τυραννική αυτοκρατορία, το επιχείρημα έλεγε, θα έπρεπε να προσέχουν τον Amalrik. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να είχε εξαναγκάσει μια προηγούμενη αντιπαράθεση με το ταλαντευόμενο σοβιετικό κράτος - «Κύριε Μπρέζνεφ, γκρεμίστε αυτό το τείχος!» (“Mr. Brezhnev, tear down this wall!”)- και να επιτάχυνε την κατάρρευση του κομμουνισμού.

Υπήρχαν επίσης πολλά που ο Amalrik εξέλαβε λανθασμένα. Εκτίμησε εσφαλμένα την πιθανότητα ενός σοβιετο-κινεζικού πολέμου, ο οποίος ήταν ένας από τους πυλώνες της ανάλυσής του (αν και μπορεί κανείς να πει ότι η σοβιετο-αφγανική σύγκρουση ήταν ένα καλό υποκατάστατο: ένας παρατεταμένος, εξαντλητικός πόλεμος, που διεξήχθη από υπέργηρους ηγέτες, που στράγγιξε την σοβιετική κυβέρνηση από πόρους και νομιμοποίηση). Υπερεκτίμησε την βία που σχετίζεται με την κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Ήταν πολύ πιο ειρηνική από ό, τι θα περίμενε κανείς, ειδικά δεδομένης της πανοπλίας των συνοριακών διενέξεων, των εθνικισμών που συγκρούονταν και των αντιπαλοτήτων των ελίτ που αναδεύονταν στη μεγαλύτερη χώρα του κόσμου. Μέσα σε τρεις δεκαετίες, ένας από τους διαδόχους της, η Ρωσία, μέχρι που είχε ανασυγκροτηθεί ως μια μεγάλη δύναμη με την ικανότητα να κάνει κάτι που οι Σοβιετικοί δεν κατάφεραν ποτέ: να κατανοήσει και να εκμεταλλευτεί τις κύριες κοινωνικές διαιρέσεις των αντιπάλων της, από τις Ηνωμένες Πολιτείες έως το Ηνωμένο Βασίλειο, με σημαντικό πολιτικό και στρατηγικό αποτέλεσμα. Ο Amalrik απέτυχε επίσης να προβλέψει την δυνατότητα σύγκλισης Ανατολής-Δύσης ενός διαφορετικού είδους: προς τις καπιταλιστικές ολιγαρχίες που είχαν εμμονή με την επιτήρηση [των πολιτών], ήταν βαθιά άνισες, είχαν επιλεκτικό σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα, ήταν εξαρτώμενες από τις παγκόσμιες αλυσίδες εφοδιασμού και δομικά ευάλωτες τόσο στις αγορές όσο και στα μικρόβια. Ίσως να είχε εκπλαγεί αν μάθαινε ότι αυτή ήταν η μορφή που πήρε τελικά η «ειρηνική συνύπαρξη» του Ζαχάρωφ, τουλάχιστον για λίγο.

«Οι σοβιετικοί πύραυλοι έφτασαν στην Αφροδίτη», έγραψε ο Amalrik προς το τέλος του δοκιμίου του το 1970, «ενώ στο χωριό όπου ζω οι πατάτες εξακολουθούν να σκάβονται με το χέρι». Η χώρα του είχε επενδύσει για να προφτάσει τους αντιπάλους της. Δούλεψε σκληρά για να ανταγωνιστεί ως παγκόσμια υπερδύναμη. Αλλά θεμελιώδη πράγματα έμειναν χωρίς παρακολούθηση. Οι πολίτες της είχαν κολλήσει σε διαφορετικούς σταθμούς στην πορεία της οικονομικής ανάπτυξης, κατανοώντας ελάχιστα ο ένας τον άλλο και τους κυβερνήτες τους. Σε μια τέτοια κατάσταση, ο Amalrik αισθάνθηκε ότι ένα μέλλον σταδιακού εκδημοκρατισμού και εποικοδομητικής συνεργασίας με την Δύση αποτελούσε χίμαιρα. Αντιμέτωπη με μια σειρά από εξωτερικά σοκ και εσωτερικές κρίσεις, και κυνηγημένη από πιο δυναμικούς και προσαρμόσιμους ανταγωνιστές στο εξωτερικό, η χώρα του είχε πολύ λιγότερη ζωή από όσο ο καθένας μπορούσε να δει τότε.

Όλες οι χώρες τελειώνουν. Κάθε κοινωνία έχει τον δικό της πάτο, που κρύβεται από το σκοτάδι έως ότου η πρόσκρουση γίνει επικείμενη. Ήδη τον έκτο αιώνα, έγραψε ο Amalrik, οι κατσίκες έβοσκαν στην Ρωμαϊκή Αγορά. Ως θεωρητικός της δικής του κατάστασης, ήταν από πολλές απόψεις μοιρολάτρης. Πίστευε ότι η Σοβιετική Ένωση δεν είχε την ικανότητα να προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις που να κλονίζουν το σύστημα και να εξακολουθήσει να επιβιώνει, και ήταν σωστός. Αλλά η ευρύτερη συμβολή του ήταν να δείξει στους πολίτες άλλων, διαφορετικά δομημένων χωρών πώς να ανησυχούν [για την καλή κατάστασή τους]. Προσέφερε μια τεχνική για την κατάργηση των βαθύτερων πολιτικών μυθολογιών και την θέση ερωτημάτων που μπορεί να φαίνονται, εδώ και τώρα, σαν να βρίσκονται στα όρια του απίθανου [crankery].