Πραξικοπήματα στο Κρεμλίνο

Όταν πέθανε ο Στάλιν, ακολούθησε μια μάχη εξουσίας και δεν ήταν καλή για τους στενότερους συνεργούς του. Το πρώτο θύμα ήταν το πρωτοπαλίκαρο του Στάλιν και υπουργός Εσωτερικών, Λαβρέντι Μπέρια, τον οποίο φοβούνταν και απεχθάνονταν οι συνάδελφοί του. Είχε ήδη τον έλεγχο των υπηρεσιών ασφαλείας με τις σημαντικές ικανότητες τους για παρακολούθηση και αστυνόμευση - και την φήμη τους για απόλυτη βαναυσότητα. Είχε συσσωρεύσει δυσφημιστικά στοιχεία (kompromat) για τους άλλους ανώτερους ηγέτες. Αυτό που δεν είχε ήταν η εξουσία στο κόμμα και στην χώρα, που επέτρεψε σε άλλους να κινηθούν εναντίον του, υπό την προϋπόθεση ότι θα το έκαναν γρήγορα.

Η εκδίωξη του Μπέρια ήταν τόσο χαοτική και τόσο μυστικοπαθής που ακόμη και σήμερα, με τα περισσότερα σχετικά αρχεία να είναι αποχαρακτηρισμένα, είναι αδύνατο να πούμε τι ακριβώς συνέβη. Αλλά σύμφωνα με τις περισσότερες αναφορές, ο Χρουστσόφ και ο πρωθυπουργός Γκεόργκι Μαλένκοφ έπαιξαν βασικούς ρόλους. Οι δυο τους πρώτα ρώτησαν σιωπηρά τα άλλα μέλη του Προεδρείου (presidium) -του ανώτατου οργάνου χάραξης πολιτικής- πώς θα αντιδρούσαν σε μια κίνηση εναντίον του Μπέρια. Στην συνέχεια, μετέφεραν κρυφά στο Κρεμλίνο πολλούς ανώτερους στρατιωτικούς, συμπεριλαμβανομένου του στρατάρχη Γκεόργκι Ζούκοφ. Κατά την διάρκεια μιας συζήτησης στο Προεδρείο, ο Χρουστσόφ έφερε στην κουβέντα τα σφάλματα του Μπέρια, ενώ ο Μαλένκοφ πάτησε ένα μυστικό κουμπί που ζητούσε από τον στρατό να επέμβει και να συλλάβει τον έκπληκτο Μπέρια. Αργότερα δικάστηκε σε μια παρωδία δίκης, όπου δεν του επετράπη να υπερασπιστεί τον εαυτό του (πιθανότατα από τον φόβο ότι ίσως θα ενέπλεκε και άλλους ανώτερους ηγέτες στα απεχθή εγκλήματα της εποχής του Στάλιν). Κρίθηκε ένοχος και εκτελέστηκε.

Στα μετέπειτα χρόνια, ο Χρουστσόφ παραγκώνισε σε μεγάλο βαθμό τον Μαλένκοφ. Κανείς δεν θα περίμενε ένα τέτοιο αποτέλεσμα μετά τον θάνατο του Στάλιν: τα διαπιστευτήρια και η πολιτική θέση του Χρουστσόφ ήταν πολύ κατώτερη από αυτή του Μαλένκοφ. Όμως ο Χρουστσόφ μπορούσε και ενήργησε αποφασιστικά, έστω και άξεστα, γεγονός που παραλίγο να προκαλέσει την πτώση του. Σε μια συνάντηση τον Ιούνιο του 1957, μια ομάδα δυσαρεστημένων ισχυρών του Προεδρείου κατηγόρησε τον Χρουστσόφ για δικτατορικές τάσεις και επιχείρησε να τον εκδιώξει. Η ψηφοφορία στο Προεδρείο ήταν επτά κατά του Χρουστσόφ και τέσσερις υπέρ, και παραλίγο να χάσει την εξουσία. Αλλά κατάφερε να κερδίσει τον Ζούκοφ, τότε υπουργό Άμυνας, και τον πρόεδρο της KGB, Ivan Serov, στο πλευρό του, και αυτοί βοήθησαν στο να κινητοποιηθούν οι υποστηρικτές του στην Κεντρική Επιτροπή (Central Committee) —η οποία ψήφισε να απορρίψει το Προεδρείο. Αρκετούς μήνες αργότερα, ο Χρουστσόφ έδειξε την ευγνωμοσύνη του απομακρύνοντας τον Ζούκοφ από την εξουσία.

Ο Χρουστσόφ επέζησε στην κορυφή για άλλα επτά χρόνια πριν τελικά εκδιωχθεί σε ένα πραξικόπημα του παλατιού τον Οκτώβριο του 1964. Επικεφαλής της συνωμοσίας ήταν ο ίδιος ο προστατευόμενος του Χρουστσόφ, ο Λεονίντ Μπρέζνιεφ, ο οποίος εκμεταλλεύτηκε την όλο και μεγαλύτερη απογοήτευση στις τάξεις του κόμματος και της κυβέρνησης για τις ατελείωτες γραφειοκρατικές ανακατατάξεις, την συνήθεια του [Χρουστσόφ] να ταπεινώνει τους συναδέλφους του, την τάση του να ενστερνίζεται οικονομικές διορθώσεις – πανάκεια που δεν διόρθωναν τίποτα, και πάνω απ' όλα, τον ανυπόφορο κομπασμό του.

Ο Μπρέζνιεφ συνεργάστηκε στενά με τον Alexander Shelepin, τον άλλο προστατευόμενο του Χρουστσόφ και πρώην επικεφαλής της KGB [5], καθώς και με τον τότε αρχηγό της KGB, Vladimir Semichastny. Εκμεταλλεύτηκαν την απουσία του Χρουστσόφ. Ο σοβιετικός ηγέτης έκανε διακοπές στην Αμπχαζία όταν ανακλήθηκε επειγόντως στην Μόσχα, όπου οι συνάδελφοί του στο Προεδρείο του παρουσίασαν μια λίστα αιτιάσεων και τον κάλεσαν να παραιτηθεί. Αυτή την φορά, οι συνωμότες κράτησαν την υπόλοιπη ελίτ υπό έλεγχο. Η βιαστικά κληθείσα ολομέλεια του κόμματος επιβεβαίωσε ότι ο Χρουστσόφ επρόκειτο να αποσυρθεί «για λόγους υγείας». Ο Μπρέζνιεφ, που θεωρήθηκε αρχικά ως πρόσωπο συμβιβασμού, εδραίωσε σταδιακά την λαβή του στην εξουσία αφαιρώντας προσεκτικά από τους αντιπάλους -πρώτα και κύρια τον Shelepin- τα καθήκοντα τους.

ΤΥΦΛΗ ΦΙΛΟΔΟΞΙΑ

Ένα εντυπωσιακό χαρακτηριστικό αυτών των μαχών εξουσίας ήταν η απουσία πολιτικών διαφορών μεταξύ των συνωμοτών και των θυμάτων τους. Οι αντιλήψεις ότι ο Μπέρια αντιπροσώπευε μια ποιοτικά διαφορετική προσέγγιση στην εξωτερική πολιτική από ό,τι ο Χρουστσόφ ή ότι ο Χρουστσόφ και ο Μαλένκοφ είχαν βαθιές διαφωνίες σχετικά με την αποσταλινοποίηση έχουν πλέον σε μεγάλο βαθμό απαξιωθεί. Οι σύντροφοι του Χρουστσόφ ανέφεραν τις ατυχίες του κατά την διάρκεια της κουβανικής κρίσης των πυραύλων [6] και την διαμάχη του με την Κίνα μεταξύ των λόγων για την απομάκρυνσή του. Αλλά τελικά, οι σοβιετικές ελίτ θεώρησαν την εξωτερική πολιτική έναν εξειδικευμένο τομέα όπου μόνο ο ανώτατος ηγέτης είχε την απαραίτητη εμπειρία και κρίση για να λάβει αποφάσεις. [Η εξωτερική πολιτική] έπαιξε δευτερεύοντα ρόλο σε σχέση με τις εγχώριες ανησυχίες. Και βασικά, τα πραξικοπήματα του παλατιού αφορούσαν τις προσωπικές σχέσεις στους διαδρόμους της εξουσίας: τις τυφλές φιλοδοξίες και τα πισώπλατα μαχαιρώματα των αντιπάλων.

Αξιοσημείωτη ήταν επίσης η αποτυχία των στρατιωτικών ηγετών ή των υπηρεσιών ασφαλείας να κεφαλαιοποιήσουν την δολοπλοκία. Ο στρατός και οι υπηρεσίες ασφαλείας έπαιξαν ουσιαστικό ρόλο στο να βοηθήσουν τους ηγέτες να πάρουν την εξουσία, και όμως ούτε ο Ζούκοφ ούτε ο Shelepin ούτε ο Semichastnyi κατάφεραν να επωφεληθούν πολύ από τους καρπούς των κόπων τους. Μετά την εκδίωξη του Μπέρια, οι ανώτεροι ηγέτες του κόμματος κράτησαν τον στρατό και την KGB σε απόσταση ασφαλείας. Η Σοβιετική Ένωση δεν έγινε ποτέ στρατιωτική χούντα. Πράγματι, όταν ο στρατός και η KGB επιχείρησαν να ηγηθούν ενός πραξικοπήματος, όπως έκαναν το 1991 εναντίον του αείμνηστου Σοβιετικού προέδρου Μιχαήλ Γκορμπατσόφ [7], αποδείχθηκαν απίστευτα ανίκανοι και ηττήθηκαν πάραυτα.