Η ρωσική προπαγάνδα και η Ουκρανία

Η ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αποτελεί έγκλημα επιθέσεως, σύμφωνα με το διεθνές ποινικό δίκαιο, το οποίο συνοδεύεται έως τώρα από εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Η εισβολή έχει βασισθεί σε ένα σύνθετο πλέγμα προπαγάνδας με επιχειρήματα, ιστορικά και εθνολογικά δεδομένα, ανιστορικές αντιλήψεις, και θεματικούς τόπους για σύγχρονα γεγονότα.

Η Ουκρανία ως ιστορικός και πολιτισμικός παράγοντας καταλαμβάνει πρωτεύουσα θέση στην ρητορική και τις πρακτικές του ρωσικού αναθεωρητισμού, τους σύγχρονους σκοπούς της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής, τις φαντασιακές ιδεολογικές αναπαραστάσεις, και τα θέματα της ρωσικής προπαγάνδας [1]. Η εκτεταμένη εδαφική επικράτεια και ο σημαντικός πληθυσμός της χώρας, η ιστορική, εθνοτική, και γλωσσική συγγένεια Ρώσων και Ουκρανών και οι συνδηλώσεις της σχέσεως Ρωσίας και Ουκρανίας αποτελούν παραμέτρους της ιδιαίτερης σημασίας της Ουκρανίας στην ρωσική οπτική. Η Ουκρανία είναι η σημαντικότερη μετασοβιετική περιοχή, η οριστική υπαγωγή της οποίας στην Δυτική επιρροή θεωρείται από την Ρωσία μείζων απειλή για την επιρροή και την ισχύ της.

Ο Ρώσος πρόεδρος, Βλαντιμίρ Πούτιν, στο σκοπευτήριο στα νέα κεντρικά κτήρια της υπηρεσίας πληροφοριών GRU, στη Μόσχα, στις 8 Νοεμβρίου 2006. Reuters
----------------------------------------------------------

Έως την εισβολή του 2022 ο ρωσικός αναθεωρητισμός σε βάρος της Ουκρανίας εκδηλώθηκε εμπράκτως με την υποστήριξη των αποσχιστικών δυνάμεων ρωσόφωνων στασιαστών στην ανατολική Ουκρανία και με την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, μετά από μια ειδική στρατιωτική επιχείρηση ελέγχου της περιοχής. Μετά την εισβολή, η ρωσική προπαγάνδα ενέταξε τα γεγονότα του πρόσφατου παρελθόντος σε ένα συνεχές ιστορικών, ιδεολογικών, και γεωπολιτικών επιχειρημάτων, ώστε να δικαιολογήσει την απόπειρα καταστροφής της διακριτής υποστάσεως της Ουκρανίας. Ο ρωσικός αναθεωρητισμός εδράζεται σε αμφίβολης αξίας νομικά επιχειρήματα και ιδεολογικούς θεματικούς τόπους, και εξακτινώνεται σε μια σειρά επιμέρους θεμάτων: α) το ζήτημα της Κριμαίας, β) την ιστορική και εθνολογική διάσταση της Ουκρανίας, γ) την εργαλειοποίηση του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και δ) σύγχρονα γεωπολιτικά μυθεύματα.

ΤΟ ΖΗΤΗΜΑ ΤΗΣ ΚΡΙΜΑΙΑΣ

Η περίπτωση της Κριμαίας συνδυάζει προπαγανδιστικές διατυπώσεις στο πεδίο της ιστορίας και των δημογραφικών δεδομένων, και την γεωστρατηγική οπτική της Ρωσίας [2]. Η προσάρτηση της Κριμαίας από την Ρωσική Ομοσπονδία το 2014 εμφανίζεται στην ρωσική προπαγάνδα ως αποκατάσταση μιας ιστορικής αδικίας και ως διασφάλιση της εδαφικής ενότητας του ρωσικού κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό, η αρχή της εδαφικής ακεραιότητας και κρατικής κυριαρχίας προσλαμβάνει ένα νέο, μεταποιημένο νόημα, το οποίο ευνοεί την ρωσική οπτική αγνοώντας τις επιπτώσεις στην κρατική κυριαρχία ενός άλλου κράτους, όπως η Ουκρανία [3]. Στην ρωσική ρητορική, η προσάρτηση της Κριμαίας προβάλλεται ως επανόρθωση μιας μείζονος ιστορικής αδικίας και τονίζονται οι ιστορικοί δεσμοί της περιοχής με το ρωσικό έθνος στην ιστορική διαχρονία. Στην ομιλία του τον Δεκέμβριο του 2014 ενώπιον της Ρωσικής Ομοσπονδιακής Συνελεύσεως μετά την απόφαση για την προσάρτηση της Κριμαίας ο Putin συνέκρινε την σημασία της Κριμαίας για την Ρωσία με εκείνη του Όρους του Ναού για τους οπαδούς του Ισλάμ και του ιουδαϊσμού [4].

Η Χερσόνησος της Κριμαίας έχει διέλθει από περιόδους πολλαπλών πολιτισμικών επιρροών με παρουσία Ελλήνων και Σκυθών στην αρχαιότητα, Ελλήνων και Ιταλών στην μεσαιωνική περίοδο, Σλάβων, Ελλήνων, και Μουσουλμάνων Τατάρων στους Νεωτέρους Χρόνους. Η Κριμαία προσαρτήθηκε στην Ρωσική Αυτοκρατορία το 1783, τμήμα της οποίας παρέμεινε έως την Επανάσταση του 1917. Μετά την κατίσχυση του κομμουνιστικού καθεστώτος στον Ρωσικό Εμφύλιο Πόλεμο (1918-1921) η Κριμαία απέκτησε από το 1921 καθεστώς Αυτόνομης Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας, το οποίο απώλεσε τo 1945, οπότε υποβιβάσθηκε σε απλή διοικητική ενότητα (oblast). Τον Φεβρουάριο του 1954 η ηγεσία της ΕΣΣΔ ενέκρινε την μεταβίβαση της κυριαρχίας του oblast της Κριμαίας από την Ρωσική Σοβιετική Ομοσπονδιακή Σοσιαλιστική Δημοκρατία στην Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία.

Η μεταβίβαση αποτελούσε τμήμα της απόπειρας του σοβιετικού καθεστώτος να διασφαλίσει την επιβολή επί της Ουκρανίας έπειτα από μια περίοδο αιματηρών συγκρούσεων στην δυτική Ουκρανία, όπου έως το 1949 δρούσαν μονάδες εθνικιστών αντικομμουνιστών Ουκρανών ανταρτών. Καθώς ο πληθυσμός της Κριμαίας το 1954 ήταν ρωσικός στην πλειονότητά του (75%, 860.000), η διοικητική μεταβίβαση της Κριμαίας στην Ουκρανία συνεπαγόταν την αύξηση του ποσοστού του ρωσικού στοιχείου εντός της Ουκρανίας, όπου ήδη διαβιούσε ένα σημαντικό ποσοστό Ρώσων κατοίκων. Η μεταβίβαση της Κριμαίας στην Ουκρανική Σοβιετική Σοσιαλιστική Δημοκρατία αποτελούσε έμμεσο ρωσικό εποικισμό της Ουκρανίας, ώστε να ελεγχθεί από το σοβιετικό καθεστώς [5]. Το ρωσικό εθνοτικό στοιχείο, το οποίο εκ των πραγμάτων ήταν το κυρίαρχο εντός της ΕΣΣΔ, θεωρείτο νομιμόφρον και ως ο δημογραφικός πυρήνας του σοβιετικού καθεστώτος, σε αντίθεση με τις ετερογενείς εθνοτικές ομάδες. Αντίστοιχες ενέργειες μεταβολής των δημογραφικών δεδομένων από την σοβιετική Αρχή είχαν πραγματοποιηθεί στις βαλτικές Σοβιετικές Σοσιαλιστικές Δημοκρατίες, όπου ρωσόφωνοι έποικοι εγκαταστάθηκαν από το σοβιετικό καθεστώς μετά το 1945 για την αποτελεσματική εμπέδωση της σοβιετικής κυριαρχίας. Η εθνοτική αντιπαλότητα Ρώσων και Ουκρανών δεν υφίστατο εκείνη την περίοδο ως γεωπολιτική παράμετρος στους υπολογισμούς του σοβιετικού καθεστώτος. Η Σεβαστούπολη ήταν η έδρα του σοβιετικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας και η μεταβίβαση του κυριαρχικού ελέγχου της Κριμαίας στην Ουκρανία αποτελούσε μέθοδο πλήρους προσδέσεως της τελευταίας στο σοβιετικό εποικοδόμημα.

Η ουκρανική κυριαρχία στην Κριμαία αποδόθηκε σε μια περιστασιακή συγκυρία και σε εσωτερικά ζητήματα της σοβιετικής πολιτικής. Η διαστρεβλωτική εικόνα του ιστορικού παρελθόντος συνδυάζεται με την προβολή μιας ρητορικής θυματοποιήσεως του ρωσικού έθνους από την υπερεθνική σοβιετική αρχή. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η Ρωσία διαφοροποιείται εντέχνως από τα λάθη της Σοβιετικής Ενώσεως, αν και αποτελεί ιστορική συνέχειά της σε γεωπολιτικό, αλλά και επίσημο θεσμικό επίπεδο.

Η ρωσική ρητορική εισήγαγε βαθμιαίως ένα νέο σύνολο όρων και εννοιών, το οποίο θα αποδεικνυόταν θεμελιώδες για την προώθηση των ιμπεριαλιστικών φιλοδοξιών της ρωσικής πολιτικής. Η αντίληψη του διηρημένου έθνους αφορά μια φαντασιακή εθνική κοινότητα της Ρωσίας, η οποία έχει διαχωρισθεί από τις συμβατικές διαμορφώσεις των διεθνών συνοριακών διευθετήσεων [6]. Ο θεματικός τόπος του διηρημένου ρωσικού έθνους συνδέεται με άλλες δύο παραμέτρους της ρωσικής προπαγάνδας για την Ουκρανία, την αντίληψη ότι οι Ουκρανοί είναι ένα επινοημένο έθνος, ότι η Ουκρανία ως κρατική οντότητα είναι ένα τεχνητό κατασκεύασμα, και τις ιδεολογικοποιημένες χωρικές αναφορές του ρωσικού κόσμου και της Νέας Ρωσίας.

Η ΙΣΤΟΡΙΚΗ-ΕΘΝΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ

Ο ρωσικός ιστορικός αναθεωρητισμός περιλαμβάνει την παράμετρο της εθνοκτονίας, την άρνηση της διακριτής υπάρξεως των Ουκρανών ως αυτονόμου έθνους στην μακρά ιστορική διάρκεια, και συναφείς έννοιες όπως ο ρωσικός κόσμος και η Νέα Ρωσία. Η αναθεωρητική οπτική περί εδαφικής κυριαρχίας, η οποία έως το 2022 περιοριζόταν στην υψηλής συμβολικής σημασίας Κριμαία και δευτερευόντως στις ανατολικές επαρχίες της Ουκρανίας, επεκτάθηκε σε ολόκληρη την επικράτεια της Ουκρανίας. Η Ουκρανία ως ανεξάρτητο κράτος και ως αυτόνομη ιστορική οντότητα προσδιορίσθηκε σε αυξανόμενο βαθμό στον ρωσικό προπαγανδιστικό λόγο ως ένα ιστορικό λάθος, μια παρεκτροπή, η οποία δεν εδράζεται στην ύπαρξη ενός πληθυσμού με πραγματική διακριτή εθνική ταυτότητα και ιστορική πορεία. Η κρατική υπόσταση της Ουκρανίας αντιμετωπίζεται στην ιμπεριαλιστική ρητορική της Ρωσίας ως προβληματική κατάσταση, η οποία πρέπει να διορθωθεί με την επίδειξη στρατιωτικής ισχύος.

«Μαζί για πάντα», 1954. Σοβιετική αφίσα για την επέτειο 300 ετών της Συνθήκης του Περεγιάσλαβ με κείμενο: «Δένοντας αιωνίως το πεπρωμένο του με αυτό του αδελφικού ρωσικού λαού, ο ουκρανικός λαός έσωσε τον εαυτό του από την ξενική υποδούλωση επιτρέποντας την δυνατότητα της εθνικής του αναπτύξεως».
------------------------------------------------------------

Το ουκρανικό έθνος παρουσιάζεται ως ένα τεχνητό κατασκεύασμα ή ως κατά βάση εθνοτικώς συγγενής και σε μεγάλο βαθμό ρωσόφωνος ή «ρωσικός» στην ιστορική του ταυτότητα πληθυσμός, ο οποίος έχει αποδεχθεί μια φαντασιακή ταυτότητα ή έχει υιοθετήσει την εξωγενή, Δυτική αφήγηση για την διακριτή του ταυτότητα. Η ρωσική προπαγάνδα αναδεικνύει τους κοινούς πολιτισμικούς δεσμούς Ρώσων και Ουκρανών, καθώς και την συμβίωση των δύο εθνοτήτων στο πλαίσιο της ΕΣΣΔ και εμφανίζει την Ουκρανία ως τεχνητή και χωρίς ιστορικό βάθος κρατική οντότητα με έναν παραστρατημένο σλαβικό πληθυσμό. Μετά την πρώτη κλιμάκωση του ρωσικού αναθεωρητισμού το 2014 με την προσάρτηση της Κριμαίας και την στήριξη των αποσχιστικών δυνάμεων στην ανατολική Ουκρανία η ρωσική προπαγάνδα παρουσιάζει εμφανή μετατόπιση από τον θεματικό τόπο των δύο αδελφικών σλαβικών εθνών, ο οποίος ήταν κυρίαρχος κατά την σοβιετική περίοδο και για ένα διάστημα κατά την περίοδο των ετών 1991-2014. Πλέον η ρωσική ρητορική προωθεί την εξάλειψη των Ουκρανών ως ιδιαίτερης ιστορικής και εθνικής οντότητας, και την πλήρη απορρόφησή τους στο σώμα της Ρωσίας, σε μια σαφή εκδήλωση πολιτισμικής εθνοκτονίας.

Μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ η ρωσική εθνικιστική προπαγάνδα ανέδειξε την εθνοτική διάσταση της ιστορικής ταυτότητας και έναν παλαιό όρο με νέα νοηματοδότηση, τον «ρωσικό κόσμο» (russkii mir) [7]. Ο ρωσικός κόσμος περιλαμβάνει όχι μόνον τον μετασοβιετικό χώρο, εδάφη με ρωσόφωνο πληθυσμό, τα οποία ανήκαν στην ΕΣΣΔ, αλλά και περιοχές της τσαρικής Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Στις θεωρητικές διατυπώσεις του Aleksandr Dugin, οπαδού μιας νέας Ρωσικής Αυτοκρατορίας με έμφαση στην ευρασιατική διάσταση, η έννοια ρωσικός κόσμος συμφύρεται με την Ευρασιατική Ένωση, σε μια μαξιμαλιστική εκδοχή διαμορφώσεως μιας πολυπολιτισμικής και πολυεθνοτικής αυτοκρατορίας με ηγετικό πυρήνα το ρωσικό έθνος [8].

Βάσει της ρωσικής προπαγάνδας η Ουκρανία αποτελεί εγγενές και αναπόσπαστο τμήμα του διηρημένου μετά το 1991 ρωσικού κόσμου, τόσο μέσω της εθνοτικής και ιστορικής συγγένειας Ρώσων και Ουκρανών όσο και μέσω της κοινής πορείας των δύο πληθυσμών στην ιστορική διαχρονία. Η Ουκρανία ιδίως, θεωρείται στο πλαίσιο του ρωσικού κόσμου ως το ιστορικό λίκνο του ρωσικού πολιτισμού και ως φυσικό τμήμα της εθνικής ταυτότητος της Ρωσίας και της ιδιότητός της ως υπερδυνάμεως. Βάσει αυτού του ερμηνευτικού υποδείγματος ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν είναι ένοπλη αντιπαράθεση δύο διακριτών κρατών, αλλά στην πραγματικότητα ένας πόλεμος δι’ αντιπροσώπων ανάμεσα στον ρωσικό κόσμο και τον αγγλοσαξονικό κόσμο. Ο ρωσικός κόσμος αποπειράται να ανασυγκροτήσει τον ιστορικό του χώρο, ενώ ο επιθετικός Δυτικός/αγγλοσαξονικός κόσμος χρησιμοποιεί την Ουκρανία, ένα κράτος με φιλοδυτική ηγεσία και αποπροσανατολισμένο σλαβικό πληθυσμό, ως εργαλείο κατά των ρωσικών συμφερόντων και κατά της αυτοδίκαιης αποκαταστάσεως του χώρου του ρωσικού κόσμου.

Συναφής είναι η γεωπολιτική έννοια της Νέας Ρωσίας (Novorossiya), η οποία προβλήθηκε πριν και αμέσως μετά την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 και την έναρξη των στασιαστικών ενεργειών στην ανατολική Ουκρανία και έως την έναρξη της εισβολής του 2022. Ο όρος απαντά στην ρωσική σκέψη από τον ύστερο 18ο αιώνα για τις περιοχές στο βόρειο τμήμα της Μαύρης Θάλασσας, τις οποίες απέκτησε η Ρωσία μετά τον επιτυχή Ρωσοτουρκικό Πόλεμο των ετών 1768-1774. Ο όρος προσέλαβε το σημερινό αναθεωρητικό του περιεχόμενο μετά την κατάρρευση της ΕΣΣΔ και την ανακήρυξη της ανεξαρτησίας της Ουκρανίας το 1991, καθώς χρησιμοποιήθηκε από τις ρωσόφιλες αποσχιστικές δυνάμεις της Υπερδνειστερίας, τμήματος της Μολδαβίας, και από εθνικιστικούς κύκλους της Μόσχας σε βάρος της κρατικής κυριαρχίας της Ουκρανίας. Μετά το 2014 η Νέα Ρωσία προωθήθηκε από μια ομάδα οπαδών μιας νέας Ρωσικής Αυτοκρατορίας με έμφαση στην ευρασιατική διάσταση όπως ο Aleksandr Dugin, και μετασοσιαλιστών νοσταλγών της σοβιετικής ισχύος όπως ο Alexander Prokhanov, οι οποίοι συνεργάζονταν στο πλαίσιο της Λέσχης Ιζμπόρσκυ [9].

Σήμερα ο όρος Νέα Ρωσία προσδιορίζει μια ευρεία γεωγραφική περιοχή, η οποία περιλαμβάνει εδαφικές ενότητες της νοτίου Ουκρανίας (όχι την Κριμαία, η οποία καταλαμβάνει ιδιαίτερη θέση στον ρωσικό αναθεωρητισμό), οι οποίες διεκδικήθηκαν επισήμως από την Ρωσική Ομοσπονδία μετά την εισβολή του 2022. Ο θεματικός τόπος της Νέας Ρωσίας συνδυάζει τρεις διαφορετικές ιδεολογικές παραδόσεις και αναφορές: α) τη μετασοβιετική αντίληψη και την αναγκαιότητα διαμορφώσεως νέων εννοιών για την προβολή της μεσσιανικής αποστολής της Ρωσίας, αυτήν την φορά χωρίς την κομμουνιστική ιδεολογία, β) την αυτοκρατορική τσαρική νοσταλγία, η οποία σχετίζεται με τους υπερσυντηρητικούς και εθνικιστικούς Ορθοδόξους κύκλους της ρωσικής κοινωνίας και γ) την ευρωπαϊκή φασιστική παράδοση για μία νέα επανάσταση, η οποία θα ανατρέψει τα Δυτικά δημοκρατικά καθεστώτα [10]. Η τρίτη παράμετρος είναι άτυπη συνέχεια του επαναστατικού διεθνισμού της σοβιετικής περιόδου.

Η ΕΡΓΑΛΕΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

Ο ρωσικός γεωπολιτικός αναθεωρητισμός περιλαμβάνει την εργαλειοποίηση των νοητικών κατασκευών και αντιλήψεων για τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Καθώς ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος επικύρωσε την θέση του ρωσικού παράγοντα στο πλαίσιο της ΕΣΣΔ ως ενός εκ των δύο παγκοσμίων ηγεμονικών πόλων και συνέβαλε στη μεταπολεμική ευρωπαϊκή τάξη ασφάλειας, η ρωσική προπαγάνδα επικαλείται τις ιστορικές και ιδεολογικές αναφορές του Β΄ ΠΠ ως υποκατάστατο της ανεπαρκούς ηπίας ισχύος της και ως παράμετρο δαιμονοποιήσεως των αντιπάλων της.

Σε ιδεολογικό επίπεδο η ρωσική προπαγάνδα έχει δημιουργήσει μια πλασματική εικόνα για την πολιτική κατάσταση και τις ιδεολογικές αναφορές του πληθυσμού της Ουκρανίας. Η διαμάχη με την Ουκρανία, τόσο πριν όσο και μετά την εισβολή του 2022, εμφανίζεται ως συνέχεια της ένοπλης αντιπαραθέσεως της σοσιαλιστικής ΕΣΣΔ με την εθνικοσοσιαλιστική Γερμανία και τον Άξονα. Η Ουκρανία εμφανίζεται ως κράτος ελεγχόμενο από μια «ναζιστική ομάδα», ως κράτος, το οποίο περιλαμβάνει εθνικοσοσιαλιστές ιδεολόγους στις τάξεις των ενόπλων δυνάμεών του και το οποίο ανέχεται αντίστοιχες ιδέες. Υπηρεσιακά έγγραφα και εσωτερικά υπομνήματα των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων προσδιορίζουν την εισβολή στην Ουκρανία ως άλλη μια έκφανση του διαχρονικού αγώνος κατά του φασισμού/ναζισμού [11]. Το γράμμα Ζ συμβολίζει την συμπλήρωση 77 ετών το 2022 από το 1945, νικηφόρο έτος λήξεως του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου [12].

Ο σύνδεσμος ανάμεσα στον Β΄ Παγκόσμιου και τις σύγχρονες αντιλήψεις για κρατικό αγώνα κατά του ναζισμού είναι η σοβιετική προπαγάνδα, η οποία παρουσίαζε τα Δυτικά δημοκρατικά καθεστώτα ως συνδεδεμένα με πρόσωπα, πρακτικές, και ιδεολογικές αναφορές των φασιστικών καθεστώτων ή ακόμη και ως συνέχειά τους. Η Ρωσία του καθεστώτος Putin δεν έχει απλώς κληρονομήσει την αυταρχική και αντιδυτική σοβιετική νοοτροπία, αλλά αποτελεί θεσμική συνέχεια του σοβιετικού καθεστώτος. Τα ηγετικά μέλη του κύκλου εξουσίας του καθεστώτος Putin έχουν διατελέσει σημαντικά στελέχη του μηχανισμού του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ενώσεως. Επομένως, δεν είναι παράδοξο ότι το σημερινό σύστημα εξουσίας του Κρεμλίνου εφαρμόζει το ίδιο πλαίσιο ιδεολογικών αρχών, ώστε να δικαιολογήσει την εισβολή στην Ουκρανία και τα εγκλήματα πολέμου κατά του ουκρανικού λαού.

Η ιδεολογική αυτή παράμετρος της ρωσικής αντιουκρανικής προπαγάνδας, η οποία εδράζεται σε ιστορικές ανακρίβειες και διαστρεβλώσεις και μια απλουστευτική ανάγνωση του παρελθόντος, έχει προσλάβει επικίνδυνες διαστάσεις προσκλήσεως σε εθνοκτονία των Ουκρανών. Η έντεχνη εξίσωση του ουκρανικού κράτους και λαού με ένα υποτιθέμενο «ναζιστικό καθεστώς» και έναν «ναζιστικοποιημένο πληθυσμό» αποτελεί τμήμα της απόπειρας της Ρωσίας να απο-ανθρωποποιήσει τον αντίπαλό της και να απονομιμοποιήσει την ουκρανική αντίσταση. Οι προπαγανδιστικές διατυπώσεις της Ρωσίας απευθύνονται τόσο στο εσωτερικό της ρωσικής κοινωνίας όσο και στην διεθνή κοινότητα και την κοινή γνώμη Δυτικών κρατών με δυνητική ουδέτερη ή επαμφοτερίζουσα στάση στην εξωτερική πολιτική. Στο εσωτερικό, οι ρωσικές Αρχές επιχειρούν να κινητοποιήσουν το κοινωνικό σύνολο κατά των Ουκρανών συλλογικώς, να μειώσουν τις επικρίσεις για την πολεμική επιχείρηση, και να ενισχύσουν την εικόνα του καθεστώτος Putin. Στο εξωτερικό, η ρωσική αντιουκρανική προπαγάνδα αποπειράται να προκαλέσει μείωση της υποστηρίξεως των Ουκρανών, πρωτίστως σε επιχειρησιακό στρατιωτικό επίπεδο και δευτερευόντως σε πολιτικό επίπεδο, και μεταξύ της κοινής γνώμης των πολιτών των Δυτικών κρατών.

Η ρωσική προπαγάνδα προέβαλε την «αποναζιστικοποίηση» της Ουκρανίας ως θεμελιώδη στόχο της «ειδικής στρατιωτικής επιχειρήσεως», όπως προσδιορίσθηκε η εισβολή. Στην ρωσική προπαγάνδα, η ίδια η ουκρανική ιστορική ταυτότητα και εθνοτική αναφορά εξισώνεται με τον υποτιθέμενο ναζιστικό χαρακτήρα του ουκρανικού κράτους και έθνους. Για τους Ρώσους προπαγανδιστές, η ουκρανική ταυτότητα είναι εγγενώς αντιρωσική και πρέπει να εξαλειφθεί. Η εκστρατεία «αποναζιστικοποιήσεως» του ουκρανικού πληθυσμού ισοδυναμεί όχι απλώς με μεταβολή των πολιτικών-ιδεολογικών αναφορών, αλλά με τον εκρωσισμό τους. Οι Ουκρανοί θα ενταχθούν στη νέα ρωσική τάξη πραγμάτων μόνον όταν απωλέσουν την ταυτότητά τους και επανεπινοήσουν τον εαυτό τους ως Ρώσοι. Η προπαγανδιστική εξίσωση της Ουκρανίας ως κράτους με ένα «ναζιστικό καθεστώς» και της ουκρανικής ταυτότητας με μια αντιρωσική διάσταση προβάλλεται και από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, η οποία προωθεί τις αρχές του ρωσικού ιμπεριαλισμού [13].

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΑ ΜΥΘΕΥΜΑΤΑ

Η ρωσική προπαγάνδα προβάλλει μια σειρά προπαγανδιστικών θεματικών και κατασκευασμένων ιστοριών για το ιστορικό παρελθόν και την σύγχρονη κατάσταση στην Ουκρανία. Σε γενικές γραμμές, η υποκουλτούρα συνωμοσιολογιών ανθεί στην μετασοβιετική ρωσική κοινωνία αντανακλώντας τον υψηλό βαθμό αντιδυτικισμού [14]. Οι ρωσικές επιχειρήσεις προπαγάνδας περιλαμβάνουν πρακτικές παραπληροφορήσεως ως μέρος μιας πολυεπίπεδης ευρύτερης στρατηγικής ελέγχου της πληροφορίας. Η ρωσική εκστρατεία παραπληροφορήσεως κατά της Ουκρανίας επιτάθηκε την περίοδο πριν την απόσχιση των ανατολικών επαρχιών και την προσάρτηση της Κριμαίας το 2014 με επίσημες ανακοινώσεις, ψευδείς και κατασκευασμένες ιστορίες, απλούστευση δεδομένων, και διαστρεβλωτική ανάγνωση του ιστορικού παρελθόντος. Οι δύο κυριότερες θεματικές είναι το ζήτημα των υποτιθεμένων δεσμεύσεων της Δύσεως να μην σημειωθεί χωρική επέκταση της συμμαχίας του ΝΑΤΟ προς ανατολάς και προς τα σύνορα της Ρωσικής Ομοσπονδίας, και οι υποτιθέμενες διώξεις σε βάρος των ρωσόφωνων κατοίκων των ανατολικών επαρχιών της Ουκρανίας από τους Ουκρανούς πριν το 2014.

Ένας από τους πλέον διαδεδομένους μύθους στην δημόσια σφαίρα είναι αυτός της υποτιθεμένης δεσμεύσεως των Δυτικών κρατών και ιδίως των ΗΠΑ, να μη σημειωθεί επέκταση του ΝΑΤΟ στην Ανατολική Ευρώπη μετά την διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991 και την ακόλουθη περίοδο αναπροσαρμογής της γεωπολιτικής ισορροπίας στον ευρωπαϊκό χώρο [15]. Βάσει αυτού του ανακριβούς σχήματος, τα Δυτικά κράτη δεσμεύθηκαν να μην υπάρξει επέκταση του ΝΑΤΟ, σεβόμενα τις ανησυχίες ασφαλείας της Ρωσίας. Ο αναληθής ισχυρισμός για τις δεσμεύσεις του ΝΑΤΟ επαναλήφθηκε από τον πρόεδρο Putin στο διάγγελμά του προ της εισβολής, αν και ο Putin σε μια πιο προσεκτική διατύπωση δεν αναφέρθηκε σε γραπτή συμφωνία αλλά απλώς σε προφορικές διαβεβαιώσεις της ηγεσίας του ΝΑΤΟ. Στην πραγματικότητα ουδέποτε υπήρξε οποιαδήποτε σχετική συμφωνία ή δέσμευση ανάμεσα στα Δυτικά κράτη και δη τις ΗΠΑ και την Ρωσία. Μια συμφωνία αυτού του είδους, βάσει της οποίας οι ΗΠΑ ως ηγεμονικός δρων θα αποφάσιζαν εκ των προτέρων για τον μελλοντικό γεωστρατηγικό προσανατολισμό των κρατών της Ανατολικής Ευρώπης, δεν θα ήταν δυνατή, καθώς θα κατέλυε την αρχή της κρατικής ανεξαρτησίας.

Η ρωσική προπαγάνδα εντάσσει το ζήτημα της Ουκρανίας σε μια γενικότερη οπτική των σχέσεων της Ρωσίας με την Δύση και σε μια ευρύτερη στρατηγική αντιπαραθέσεως με τα Δυτικά κράτη, ώστε η Ρωσία να εμφανισθεί ως αντιδυτικός πόλος και ως θύμα Δυτικής γεωστρατηγικής πιέσεως. Στο ερμηνευτικό αυτό πλαίσιο η ρωσική προπαγάνδα εμφανίζει την Ουκρανία ως παθητικό εργαλείο των συμφερόντων των Δυτικών κρατών, τα οποία χρησιμοποιούν την χώρα ως προκεχωρημένη εδαφική βάση για την στρατηγική περικύκλωση της Ρωσίας, ενώ πιο προχωρημένες συνωμοσιολογικές εκδοχές αναφέρονται και σε δυνητική στρατιωτική επίθεση του ΝΑΤΟ κατά της Ρωσίας στην ίδια την εθνική της κοιτίδα μέσω της επικρατείας της Ουκρανίας. Η αντίληψη της περικυκλώσεως της Ρωσίας από ένα διαρκώς επεκτεινόμενο ΝΑΤΟ αποτελεί θεμελιώδη παράμετρο της ρωσικής αντιδυτικής και αντιουκρανικής προπαγάνδας. Η Ρωσία εμφανίζεται ως ένα ειρηνικό κράτος, το οποίο προσεγγίζεται σταδιακώς από μια επεκτατική, εγγενώς επιθετική απρόσωπη συμμαχία. Το ΝΑΤΟ, βάσει της ρωσικής προπαγάνδας, επεκτείνεται χωρίς να υφίσταται ουσιώδης λόγος ασφαλείας, αλλά εν είδει αυτοσκοπού. Το ΝΑΤΟ εμφανίζεται ως μια αυτοκρατορική δύναμη, η οποία αποστασιοποιείται από τα συμφέροντα των κρατών και των λαών της Ευρώπης.

Η εισβολή στην Ουκρανία παρουσιάσθηκε ως αναγκαία απάντηση στον εγγενή επεκτατισμό του ΝΑΤΟ, το οποίο απειλούσε να περικυκλώσει σε σημείο ασφυκτικό την Ρωσία. Στο διάγγελμα της 21ης Φεβρουαρίου 2022 ο πρόεδρος Putin θεωρεί ότι η επικράτεια της Ουκρανίας χρησιμοποιείται από τα Δυτικά συμφέροντα και ιδίως το ΝΑΤΟ, το οποίο θα χρησιμοποιήσει την επικράτεια της Ουκρανίας για πλήγμα σε βάρος της ίδιας της Ρωσίας [16]. Η εισβολή του 2022 καθίσταται στην ρωσική οπτική μια πράξη απελευθερώσεως της Ρωσίας από τον Δυτικό γεωπολιτικό περιορισμό και αμφισβητήσεως των επιθετικών ενεργειών των Δυτικών κρατών. Μετά την έναρξη της εισβολής του 2022 και ιδίως μετά από σημαντικές επιτυχίες του ουκρανικού στρατού στο μέτωπο, η ρωσική προπαγάνδα μεταβλήθηκε ώστε να προσαρμοσθεί στην αδυναμία των ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων να επιτύχουν τους στρατηγικούς στόχους. Το νέο προπαγανδιστικό αφήγημα ήταν ότι ο πόλεμος στην Ουκρανία δεν είναι μια απλή σύγκρουση δύο κρατών –της Ρωσίας και της Ουκρανίας- αλλά κατ’ ουσίαν πλήρης ένοπλη αντιπαράθεση της Ρωσίας με ολόκληρη την Δύση, η οποία χρησιμοποιεί την Ουκρανία ως ένοπλο βραχίονα.

Η ενίσχυση της αμυνομένης Ουκρανίας με οπλισμό, χρηματοδότηση, τεχνική υποστήριξη από το ΝΑΤΟ και τα κράτη της Δύσεως εμφανίζεται στην ρωσική προπαγάνδα όχι ως συνέπεια της εισβολής, αλλά ως επιβεβαίωση του αρχικού συλλογισμού για τις επιθετικές προθέσεις των Δυτικών κρατών κατά της Ρωσίας. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ενδεχόμενες αποτυχίες του ρωσικού στρατού δικαιολογούν την παρουσίαση του πολέμου στην Ουκρανία ως υπαρξιακή μάχη για την Ρωσία. Οι στρατιωτικές επιτυχίες των Ουκρανών εμφανίζονται ως συνέπεια της Δυτικής βοήθειας και ενός άνισου εμμέσου πολέμου μέσω αντιπροσώπων με ολόκληρο το πλέγμα ισχύος των Δυτικών κρατών. Ο ουκρανικός στρατός παρουσιάζεται ως ομάδα φανατικών, ώστε να δικαιολογηθεί η προέλαση των Ουκρανών και η υποχώρηση του ρωσικού στρατού στα μέτωπα.

Η δεύτερη θεμελιώδης θεματική της ρωσικής προπαγάνδας είναι ότι ο ρωσόφωνος πληθυσμός της Ντονμπάς αντιμετώπιζε συστηματικές διώξεις και βία από τις ουκρανικές Αρχές πριν την απόσχιση των ανατολικών επαρχιών το 2014. Τα ρωσικά ΜΜΕ και δίκτυα είχαν διαμορφώσει μια πλασματική εικόνα εκτεταμένων διώξεων του ρωσόφωνου πληθυσμού. Το ζήτημα αυτό απετέλεσε κύριο σημείο στο προεδρικό διάγγελμα του Putin πριν την εισβολή, ώστε να δικαιολογηθεί η στρατιωτική επέμβαση της Ρωσίας στην ουκρανική επικράτεια και να επιδιωχθεί η ανατροπή της φιλοδυτικής κυβερνήσεως του Κιέβου. Στην πραγματικότητα, δεν υπάρχουν στοιχεία ότι οι ρωσόφωνοι ή οι εθνοτικώς Ρώσοι κάτοικοι της ανατολικής Ουκρανίας υπέστησαν εκτεταμένες διώξεις, πόσω μάλλον διώξεις ισοδύναμες με γενοκτονία, εκ μέρους των ουκρανικών Αρχών, σύμφωνα με αναλυτικές εκθέσεις δημοσιευθείσες από φορείς, όπως το Συμβούλιο της Ευρώπης [17], τον Ύπατο Αρμοστή για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα [18], και τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και Συνεργασία στην Ευρώπη [19]. Αντιθέτως, οι έρευνες του ΟΑΣΕ καταδεικνύουν εκτενείς και πολλαπλές παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Ουκρανών εκ μέρους των ρωσόφιλων στασιαστών στις αποσχισθείσες επαρχίες της ανατολικής Ουκρανίας και την Κριμαία από το 2014 [20] και φυσικά εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας από τον ρωσικό στρατό κατά των Ουκρανών στην εισβολή του 2022 [21].

Τέλος, η ρωσική προπαγάνδα προέβαλε αμέσως πριν την εισβολή του Φεβρουαρίου του 2022 και κατά την διάρκεια της συνεχιζόμενης εισβολής διάφορες κατασκευασμένες ειδήσεις και ψευδείς αναφορές, επιδιώκοντας να διαρρηχθεί η ενότητα των κρατών του Δυτικού στρατοπέδου, να αποδυναμωθεί η στήριξη της Ουκρανίας σε διπλωματικό επίπεδο, να δημιουργηθούν προσχήματα για την εφαρμογή αντιποίνων εκ μέρους της Ρωσίας και casus belli για την δικαιολόγηση της εισβολής, και να μετριασθούν οι εντυπώσεις για τα εγκλήματα πολέμου της Ρωσίας. Οι ψευδείς αυτές ειδήσεις περιλαμβάνουν ισχυρισμούς ότι αμερικανικές ιδιωτικές στρατιωτικές εταιρείες μισθοφόρων είχαν αναπτύξει μονάδες στη Ντονέτσκ για πιθανή επίθεση κατά των ρωσόφιλων στασιαστών και προετοίμαζαν επίθεση με άγνωστα χημικά όπλα, ότι οι ΗΠΑ διατηρούσαν εργαστήρια κατασκευής βιολογικών όπλων στην επικράτεια της Ουκρανίας, ότι οι ΗΠΑ εκπαίδευαν πτηνά στην Ουκρανία για την διάδοση θανατηφόρων ιών στον ρωσικό πληθυσμό, ότι η Ουκρανία ετοίμαζε πριν την εισβολή μια «βρώμικη» βόμβα πλουτωνίου στο πυρηνικό εργοστάσιο του Τσερνομπίλ, και, σε παραλλαγή, ότι η Ουκρανία ετοίμαζε ίδια βόμβα τον Οκτώβριο του 2022, ότι ο πρόεδρος της Ουκρανίας, Zelensky, έχει εγκαταλείψει το Κίεβο, καθώς και άρνηση των πολυαρίθμων περιπτώσεων με εγκλήματα πολέμου και εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας των ρωσικών ενόπλων δυνάμεων.

Σε γενικές γραμμές, η ρωσική προπαγάνδα χρησιμοποιεί μια σειρά θεμάτων για να δικαιολογήσει την εισβολή στην Ουκρανία και την απόπειρα καταστροφής της αυτόνομης ύπαρξη του ουκρανικού έθνους. Η ανάλυση της ρωσικής προπαγάνδας είναι θεμελιώδης για την αναίρεση του επικίνδυνου για την διεθνή τάξη ρωσικού αναθεωρητισμού.

*Το άρθρο αυτό δημοσιεύθηκε στο τεύχος αρ. 79 (Δεκέμβριος 2022 - Ιανουάριος2023) του Foreign Affairs The Hellenic Edition.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] P. Goble, ‘Russian National Identity and the Ukrainian Crisis’, Communist and Post-Communist Studies 49:1 (3/2016), 37-43∙ M. Riabchuk, ‘Ukrainians as Russia's negative ‘other’, Communist and Post-Communist Studies 49:1 (3/2016), 75-85.
[2] O. Merezhko, ‘Crimea’s Annexation in the Light of International Law: A Critique of Russia’s Legal Argumentation’, Kyiv-Mohyla Law and Politics Journal 2 (2016), 37-89∙ D. Dubinsky & P. Rutland, ‘Russia’s Legal Position on the Annexation of Crimea’, Journal of Soviet and Post-Soviet Politics and Society 5:1 (2019), 45-79.
[3] C. Pursuiainen & T. Forsberg, ‘The Principle of Territorial Integrity in Russian International Law Doctrine: The Case of Crimea’, στο: P.S. Morris (ed.), Russian Discourses on International Law: Sociological and Philosophical Phenomenon, London: Routledge, 2019, 220-241.
[4] [V. Putin], ‘Presidential Address to the Federal Assembly’, 4 Δεκεμβρίου 2014, http://eng.kremlin.ru/transcripts/23341.
[5] M. Kramer, ‘Why Did Russia Give Away Crimea Sixty Years Ago?’, CWIHP e-Dossier No. 47, https://www.wilsoncenter.org/publication/why-did-russia-give-away-crimea...
[6] M. Laruelle, ‘Russia as a ‘Divided Nation,’ from Compatriots to Crimea: A Contribution to the Discussion on Nationalism and Foreign Policy’, Problems of Post-Communism 62:2 (2015), 88-97.
[7] M. Laruelle, The “Russian World”: Russia’s Soft Power and Geopolitical Imagination, Center on Global Interests, 5/2015, 3-4.
[8] M. Laruelle, ‘The Three Colors of Novorossiya, or the Russian Nationalist Mythmaking of the Ukrainian crisis’, Post-Soviet Affairs 32:1 (2015), 59-60.
[9] M. Laruelle, ‘The Three Colors of Novorossiya’, 58-60.
[10] M. Laruelle, ‘The Three Colors of Novorossiya’, 56-57.
[11] J. Watling & N. Reynolds, Operation Z: The Death Throes of an Imperial Delusion, Royal United Services Institute for Defence and Security Studies, 4/2022, 8-9.
[12] I.E. Kotoulas & W. Pusztai, Geopolitics of the War in Ukraine, Foreign Affairs Institute Report 4, 6/2022, 23.
[13] I.E. Kotoulas, Orthodox Geopolitics: How Russia Uses Religion for Its Foreign Policy and How to React, Foreign Affairs Institute, Report 5, 10/2022.
[14] I. Yablokov, Fortress Russia: Conspiracy Theories in the Post-Soviet World, Cambridge: Polity, 2018.
[15] M. Kramer, ‘The Myth of a No-NATO-enlargement Pledge to Russia’, The Washington Quarterly 32:2 (4/2009), 39-61. Η μελέτη του Kramer έχει λήξει το ζήτημα στην ακαδημαϊκή βιβλιογραφία.
[16] [V. Putin], ‘Address by the President of the Russian Federation’, 21 Φεβρουαρίου 2022, http://en.kremlin.ru/events/president/transcripts/67828
[17] Council of Europe (ed.), Ad hoc Report on the situation of national minorities in Ukraine adopted on 1 April 2014, 2 Απριλίου 2014, https://rm.coe.int/16800c5d6f.
[18] Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (ed.), Report on the Human Rights Situation in Ukraine, 15 Ιουνίου 2014.
[19] ‘Statement by the OSCE High Commissioner on National Minorities on her recent visits to Ukraine’, 4 April 2014, https://www.osce.org/hcnm/117175.
[20] H. Coynash, Human Rights Violations in the Occupied Parts of Ukraine’s Donbas since 2014, UI Reports on Human Rights and Security in Eastern Europe No. 1, 1/2021.
[21] OSCE (ed.), Report on Violations of International Humanitarian and Human Rights Law, War Crimes and Crimes against Humanity committed in Ukraine since February 24, ODIHR.GAL/26/22/Rev.1, 4/2022.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition