Η αρχή του τέλους για τον Πούτιν;

Ο πόλεμος της Ρωσίας κατά της Ουκρανίας κατέστρεψε τη μαγεία του Πούτιν ως ενός ανέγγιχτου αυταρχικού ηγέτη. Πριν από τις 24 Φεβρουαρίου 2022, ο Πούτιν ίσως να φαινόταν αδίστακτος και επιθετικός, αλλά μέσα από τις στρατιωτικές του κινήσεις στην Συρία, την Κριμαία, και πέρα από αυτές, μπορούσε να φανεί ως ένας ικανός στρατηγιστής. Στην συνέχεια, με μια κίνηση, ο Πούτιν έδειξε την ανικανότητά του εισβάλλοντας σε μια χώρα που δεν αποτελούσε απειλή για την Ρωσία και βλέποντας τη μια αποτυχία μετά την άλλη στο στρατιωτικό του εγχείρημα -η τελευταία από αυτές είναι η βραχύβια ένοπλη εξέγερση που πραγματοποίησε ο ηγέτης μισθοφόρων, Yevgeny Prigozhin, αυτό το Σαββατοκύριακο, η οποία μόλις υπονόμευσε τη μαγεία του αυτοκράτορα Πούτιν.

Μαχητές της ιδιωτικής μισθοφορικής εταιρείας Wagner στο Ροστόφ του Ντον, στην Ρωσία, τον Ιούνιο του 2023. Alexander Ermochenko / Reuters
--------------------------------------------------------

Ο Πούτιν συνέβαλε στην άνοδο του Prigozhin και αγνόησε τα προειδοποιητικά σημάδια σχετικά με το Γκρουπ Wagner, την εκτός ελέγχου ιδιωτική στρατιωτική εταιρεία του Prigozhin. Καθώς ο ρωσικός στρατός αγωνιζόταν στην Ουκρανία, το αστέρι του Prigozhin ανέβηκε, φτάνοντας στο αποκορύφωμά του όταν η Wagner κατέλαβε για την Ρωσία την πόλη Μπαχμούτ τον Μάιο. Ο Prigozhin εκμεταλλεύτηκε τον τελευταίο εναπομείναντα μη λογοκριμένο πολιτικό χώρο στην Ρωσία -την εφαρμογή κοινωνικής δικτύωσης Telegram- για να απευθυνθεί στο ρωσικό κοινό. Επί μήνες σχεδίαζε ανοιχτά ένα πραξικόπημα: πραγματοποιούσε δημόσιες κόντρες με την ηγεσία των ρωσικών στρατιωτικών δυνάμεων, ασκούσε λαϊκίστικη κριτική στην πολεμική προσπάθεια, και έθετε υπό αμφισβήτηση τις επίσημες δικαιολογίες του Πούτιν για τον πόλεμο που έχει διατυπώσει ο ίδιος ο Πούτιν. Και παρόλα αυτά, η Μόσχα αιφνιδιάστηκε όταν ο Prigozhin ζήτησε από τους στρατιώτες του να ξεσηκωθούν και να συμμετάσχουν σε μια εξέγερση κατά του ρωσικού υπουργείου Άμυνας.

Η ύβρις και η αναποφασιστικότητα του Πούτιν ήταν η ιστορία του πολέμου. Τώρα είναι η ιστορία της εσωτερικής ρωσικής πολιτικής. Όποια κι αν είναι τα κίνητρα και οι προθέσεις του Prigozhin, η εξέγερσή του αποκάλυψε μια οξεία ευπάθεια του καθεστώτος Πούτιν: την περιφρόνησή του για τον απλό άνθρωπο. Ο Πούτιν ήταν πολύ έξυπνος για να αφήσει τον πόλεμο να επηρεάσει τη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη ή να τον αφήσει να επηρεάσει αρνητικά τους ελίτ πληθυσμούς αυτών των πόλεων. Ωστόσο, η ίδια του η εξυπνάδα επέβαλε έναν πόλεμο επιλογής στους μη ελίτ πληθυσμούς της χώρας. Τους παρέσυρε σε έναν φρικτό αποικιοκρατικό αγώνα, και όταν η Μόσχα δεν ήταν απερίσκεπτη με τις ζωές τους, ήταν συχνά ανάλγητη. Πολλοί στρατιώτες εξακολουθούν να μην έχουν ιδέα για ποιον λόγο πολεμούν και πεθαίνουν. Ο Prigozhin ήρθε να μιλήσει για αυτούς τους άνδρες. Δεν έχει κανένα πολιτικό κίνημα πίσω του και καμία διακριτή ιδεολογία. Όμως, διαψεύδοντας ευθέως την κυβερνητική προπαγάνδα, ανέδειξε την άθλια κατάσταση στο μέτωπο και την ορατή απόμακρη στάση ενός αποστασιοποιημένου Πούτιν, ο οποίος απολαμβάνει να ακούει από το Υπουργείο Άμυνας σχετικά με την ρωσική στρατιωτική δόξα.

Αν η περιφρόνηση του Πούτιν και η οργή των Ρώσων στρατιωτών συγκλίνουν και φτάσουν να συμβολίσουν την χώρα που κυβερνά ο Πούτιν, το Κρεμλίνο θα έχει πραγματικό πρόβλημα, ακόμη και χωρίς πραξικόπημα στα σκαριά. Η ανταρσία του Prigozhin ίσως να είναι η πρώτη μεγάλη πρόκληση για το καθεστώς Πούτιν, αλλά δεν θα είναι η τελευταία. Η εξέγερσή του είναι πιθανό να ακολουθηθεί από αυξημένη καταστολή στην Ρωσία. Ένας νευρικός ηγέτης που επέζησε άκομψα από ένα εγχώριο πραξικόπημα είναι πιο επικίνδυνος από έναν αυτοκράτορα σε καιρό πολέμου που πιστεύει ότι είναι ασφαλής στο εσωτερικό του.

Για την Δύση, δεν υπάρχουν πολλά που μπορεί να κάνει εκτός από το να αφήσει αυτό το πολιτικό δράμα -που έχει κάποια από τα χαρακτηριστικά μιας φάρσας- να εξελιχθεί στην Ρωσία. Η Δύση δεν έχει κανένα συμφέρον να διατηρήσει το πουτινικό status quo, αλλά ούτε θα πρέπει να επιδιώξει μια ξαφνική ανατροπή του καθεστώτος Πούτιν. Για την Δύση, η αναταραχή στην Ρωσία ίσως να έχει σημασία κυρίως για το τι σημαίνει στην Ουκρανία, όπου το ενδεχόμενο αστάθειας στην Ρωσία μπορεί να ανοίξει νέες στρατιωτικές επιλογές. Εκτός από την αξιοποίηση αυτών των επιλογών σε συνδυασμό με το Κίεβο, η Δύση δεν μπορεί να κάνει τίποτα περισσότερο από το να αρχίσει να προετοιμάζεται για αστάθεια εντός και εκτός των συνόρων της Ρωσίας.

ΕΝΑ ΣΠΙΤΙ ΑΠΟ ΤΡΑΠΟΥΛΟΧΑΡΤΑ;

Η ειρωνεία της εξέγερσης του Prigozhin είναι ότι ξεκίνησε από τις προσπάθειες του Πούτιν να «αδιαβροχοποιήσει» το καθεστώς του από πραξικόπημα. Το θεμέλιο για την εξουσία του Πούτιν ήταν ένας φιλο-πουτινικός ρωσικός πληθυσμός ή τουλάχιστον σε ηρεμία. Πάνω σε αυτό το στέρεο θεμέλιο, υπήρχαν πάντα αντίπαλες φατρίες μεταξύ των ελίτ και των υπηρεσιών ασφαλείας, τις οποίες ο Πούτιν έβαζε τη μια εναντίον της άλλης.

Για να διατηρήσει αυτήν την δομή, ο Πούτιν έπρεπε να προλάβει την λαϊκή δυσαρέσκεια και να κρατήσει την πολιτική ελίτ σε τάξη. Προτίμησε να συνεργαστεί με άνδρες που γνώριζε από την εποχή που ήταν μέλος της KGB την δεκαετία του 1980 και την εποχή που ήταν μέλος της δημοτικής Αρχής της Αγίας Πετρούπολης την δεκαετία του 1990, η οποία αποτέλεσε το σημείο εκκίνησης της πολιτικής του καριέρας. Αυτοί οι άνδρες ήταν πιστοί επειδή μπορούσαν να απολαύσουν πλούτο και εξουσία μόνο με τον Πούτιν στο τιμόνι. Μεγαλύτερο κίνδυνο για τον Πούτιν αποτελούσαν εκείνοι που είχαν αποκτήσει πρόσβαση στις υπηρεσίες ασφαλείας και στον στρατό, αλλά δεν ήταν μακροχρόνιοι φίλοι του Πούτιν. Έπρεπε να εποπτεύονται και να ελέγχονται μέσω μηχανορραφιών τόσο συνεχών που έγιναν ρουτίνα. Άλλες χώρες έχουν ένα χρηματιστήριο που ανεβοκατεβαίνει. Το Κρεμλίνο έχει ένα εσωτερικό χρηματιστήριο, στο οποίο οι πολιτικές τύχες των ισχυρών ανεβαίνουν και πέφτουν.

Στην αρχή, ο πόλεμος συνέχισε αυτήν την ρουτίνα. Οι στρατιωτικοί ηγέτες μπαινόβγαιναν στις θέσεις τους εν μέρει επειδή ο πόλεμος δεν πήγαινε καλά και εν μέρει επειδή ο Πούτιν έπρεπε να διασφαλίσει ότι κανένας Ναπολέων δεν θα μπορούσε να αναδυθεί ανάμεσα στους στρατηγούς και να τον αμφισβητήσει. Ο Πούτιν έφερε αντιμέτωπους την Wagner και το ρωσικό Υπουργείο Άμυνας, βλέποντας ποιο από τα δύο θα μπορούσε να επιτύχει καλύτερα αποτελέσματα στην Ουκρανία και επιδιώκοντας να ελέγξει την δύναμη του στρατού και του Υπουργού Άμυνας. Ο Prigozhin αντιστάθμισε την ανώτατη στρατιωτική διοίκηση και έκανε όσα του ζητήθηκαν -για παράδειγμα, κατέλαβε την ουκρανική πόλη Μπαχμούτ, η οποία μέχρι σήμερα παραμένει η μεγαλύτερη επιτυχία της Ρωσίας στο πεδίο της μάχης τον τελευταίο χρόνο. Η αποτελεσματικότητα του Prigozhin άσκησε πίεση στον εξαιρετικά αναποτελεσματικό ρωσικό στρατό.

Ο Πούτιν θα μπορούσε να στέκεται πάνω από όλα αυτά, όπως έκανε για χρόνια, ως ο άρχοντας του σκακιού που μετακινεί επιδέξια τα πιόνια. Ή τουλάχιστον έτσι φαινόταν, μέχρι που ήρθε κάποιος και έριξε την σκακιέρα.

ΠΡΟΣΕΧΕ ΤΟΝ ΘΡΟΝΟ, ΠΡΟΣΕΧΕ ΤΑ ΝΩΤΑ ΣΟΥ

Τα γεγονότα των τελευταίων τριών ημερών προμηνύουν ένα σκοτεινό μέλλον για την Ρωσία. Μέσα σε λίγες ώρες, η ένοπλη εξέγερση του Πριγκόζιν δημιούργησε τεράστιο χάος. Ο πόλεμος έχει εξαντλήσει την ρωσική κρατική ικανότητα και η εξέγερση την πίεσε ακόμη περισσότερο, παρουσιάζοντας στη Μόσχα μια νέα εσωτερική πρόκληση. Για χρόνια το Κρεμλίνο επινόησε τρόπους για να αποτρέψει μια φιλελεύθερη, αστική επανάσταση. Αλλά αποδείχθηκε ότι η μεγαλύτερη απειλή ήταν μια ανελεύθερη επανάσταση: μια άκρως στρατιωτικοποιημένη λαϊκιστική εξέγερση που δεν καθοδηγείται από κοσμοπολίτες μεταρρυθμιστές αλλά από Ρώσους εθνικιστές. Ο εθνικισμός από πάνω προς τα κάτω που καλλιεργήθηκε στον πόλεμο θα μπορούσε να τα βάλει με το καθεστώς Πούτιν, και ο Prigozhin ίσως να μην είναι ο τελευταίος του είδους του.

Ο Prigozhin απέδειξε ότι το φρούριο του πουτινισμού μπορεί να προσβληθεί. Κατά την διάρκεια αυτής της πολύ σύντομης εξέγερσης, οι εκφράσεις πίστης των ελίτ στον Πούτιν ήταν σχεδόν ομοιόμορφες, αλλά ήταν αξιοσημείωτα επίπεδες. Άλλοι, πιο έξυπνοι παράγοντες θα μπορούσαν να διδαχθούν από τον Prigozhin, συνδυάζοντας τον λαϊκισμό του με ένα πολιτικό πρόγραμμα που έχει κάποια πειθώ πέρα από τους στασιαστές μισθοφόρους και που θα μπορούσε να προσελκύσει κάποιο στέλεχος εντός της ρωσικής ελίτ. Οι εν λόγω ελίτ δεν θα ανήκαν στην διανόηση ή στον επιχειρηματικό κόσμο. Θα συνδέονταν με τις υπηρεσίες ασφαλείας. Τα κίνητρά τους θα μπορούσαν να είναι τα λάφυρα της εξουσίας, η αντίληψη της αδυναμίας του Πούτιν, ή ο φόβος μιας επερχόμενης εκκαθάρισης. Αν ο Πούτιν φαίνεται ότι είναι προορισμένος να ανατραπεί, τότε υπάρχει κίνητρο για αυτόν που θα τον ανατρέψει -ή τουλάχιστον για κάποιον που βρίσκεται κοντά σε αυτό το πρόσωπο. Υπάρχει ένα ανάλογο αντικίνητρο στο να περιμένει κανείς, ειδικά αν ο Πούτιν είναι αποφασισμένος να πάρει εκδίκηση. Αν η Νύχτα των Μεγάλων Μαχαιριών διαδραματιζόταν μεταξύ των ρωσικών ελίτ, θα μπορούσε να συσπειρώσει ισχυρές προσωπικότητες πίσω από ένα σχέδιο για την ανατροπή του Πούτιν.

Η ταχεία προέλαση του Prigozhin στη Μόσχα θα μπορούσε να εμπνεύσει άλλους πιθανούς πολέμαρχους ή μια σειρά από ανατρεπτικούς πολιτικούς επιχειρηματίες που αναζητούσαν τοπικό πλεονέκτημα, κανένας από τους οποίους δεν ήταν αρκετά ισχυρός για να ανατρέψει τον τσάρο στη Μόσχα, αλλά ο καθένας τους ήταν πρόθυμος να μειώσει την δύναμη και το κύρος του κράτους. Οι συνέπειες θα μπορούσαν να παραλύσουν την κυβέρνηση και να αποδυναμώσουν την στρατιωτική θέση της Ρωσίας στην Ουκρανία. Με την πάροδο του χρόνου, ο Prigozhin πέρασε από την κριτική για την εκτέλεση του πολέμου στην κριτική για τον σκοπό του πολέμου. Αυτό που έχει πλέον ειπωθεί ανοιχτά -ότι ένας αποτυχημένος πόλεμος ίσως να αποτελέσει υπαρξιακή απειλή για την υπερηφάνεια της Ρωσίας, αλλά όχι για την ίδια την Ρωσία- δεν μπορεί να μείνει ασχολίαστο.

ΕΤΟΙΜΑΣΤΕΙΤΕ ΓΙΑ ΤΟ ΧΕΙΡΟΤΕΡΟ

Ο Πούτιν και οι φίλοι του μπορεί να προσπαθήσουν να φορτώσουν την εξέγερση του Prigozhin σε ξένους. Αλλά ακόμη και για ένα καθεστώς που έχει κατακτήσει την τέχνη του να κατηγορεί την Δύση, αυτό θα ήταν υπερβολικό. Η Ουάσινγκτον δεν έχει σχεδόν καμία επιρροή στην εσωτερική ρωσική πολιτική, και δεν είμαστε στο 1991, όταν ο πρόεδρος Τζορτζ Μπους ταξίδεψε στην Ουκρανία και στην περίφημη «ομιλία του για το κοτόπουλο Κιέβου» με την οποία συνέστησε να πάει η επανάσταση αργά [στμ: ομιλία του Τζορτζ Μπους του πρεσβύτερου στο Κίεβο την 1η Αυγούστου 1991 όπου έκανε έκκληση για μετριοπάθεια και μιλούσε για «αυτοκτονικό εθνικισμό», εξοργίζοντας τους Ουκρανούς που επιθυμούσαν σε ποσοστό 92% την έξοδό τους από την ΕΣΣΔ. Ο υποτιμητικός χαρακτηρισμός Chicken Kiev speech δόθηκε από αρθρογράφο των New York Times]. Η αστάθεια στο εσωτερικό της Ρωσίας δεν είναι κάτι που οι Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να ενεργοποιήσουν ή να απενεργοποιήσουν. Μπορεί, ωστόσο, να χρησιμοποιηθεί για καλό σκοπό στα πεδία μάχης της Ουκρανίας. Αυτό που θα ακολουθήσει αυτή την εξέγερση είναι ένα διάλειμμα απόσπασης της προσοχής, αλληλοκατηγοριών, και αβεβαιότητας, καθώς ο Πούτιν θα ασχολείται όχι μόνο με την επιμελητεία για να επανέλθουν τα πράγματα στην κανονικότητα, αλλά και με την ταπείνωση που μόλις υπέστη και την εκδίκηση που πιθανώς θα επιδιώξει. Τίποτα από αυτά δεν θα περάσει γρήγορα.

Παρόλο που η Ουκρανία ξεκίνησε μια πολυαναμενόμενη αντεπίθεση τις τελευταίες εβδομάδες, δεν έχει πραγματοποιήσει σημαντική στρατιωτική προέλαση από τον Νοέμβριο του 2022. Σε πολλά σημεία, οι Ρώσοι στρατιώτες έχουν οχυρωθεί και η αντεπίθεση μέχρι στιγμής προχωράει αργά. Έτοιμη να επιτεθεί στις ρωσικές θέσεις, η Ουκρανία έχει υψηλό ηθικό, μια σειρά από αφοσιωμένους υποστηρικτές, και μια ξεκάθαρη στρατηγική πορεία. Χωρίς πολιτική αστάθεια, η στρατιωτική θέση της Ρωσίας στην Ουκρανία είναι εγγενώς επισφαλής. Με πολιτική αστάθεια, θα μπορούσε να καταρρεύσει.

Η παραλίγο επιθανάτια εμπειρία του Πούτιν ισοδυναμεί με ένα παράδοξο για τις Ηνωμένες Πολιτείες και τους συμμάχους τους. Το καθεστώς του αντιπροσωπεύει ένα τεράστιο πρόβλημα ασφάλειας για την Ευρώπη, και η έξοδός του από την διεθνή σκηνή, όποτε κι αν έρθει, δεν θα θρηνηθεί. Ωστόσο, μια Ρωσία μετά τον Πούτιν, η οποία θα μπορούσε να έρθει πολύ νωρίτερα από όσο συνήθως αναμενόταν μόλις πριν από μια εβδομάδα, θα απαιτούσε μεγάλη προσοχή και προσεκτικό σχεδιασμό.

Αν ελπίζουμε για το καλύτερο, που θα ήταν ο τερματισμός του πολέμου στην Ουκρανία και μια λιγότερο αυταρχική Ρωσία, είναι λογικό να σχεδιάζουμε το χειρότερο: έναν Ρώσο ηγέτη πιο ριζοσπαστικό από τον Πούτιν και πιο φανερά δεξιό και αντιδραστικό, κάποιον ίσως με μεγαλύτερη στρατιωτική εμπειρία από όση είχε ποτέ ο Πούτιν˙ κάποιον που έχει διαμορφωθεί από την βαρβαρότητα του πολέμου. Τον Φεβρουάριο του 2022, ο Πούτιν επέλεξε έναν εγκληματικό πόλεμο. Θα ήταν ποιητική δικαιοσύνη για τον ίδιο να είναι το πολιτικό θύμα αυτού του πολέμου, αλλά ο διάδοχός του δεν μπορεί παρά να είναι το παιδί αυτού του πολέμου, και οι πόλεμοι παράγουν προβληματικά παιδιά.

Οι Ηνωμένες Πολιτείες και οι σύμμαχοί τους θα πρέπει να διαχειριστούν και να μετριάσουν τις συνέπειες της αστάθειας στην Ρωσία. Σε όλα τα σενάρια, η Δύση θα πρέπει να επιδιώξει διαφάνεια σχετικά με τον έλεγχο των ρωσικών πυρηνικών όπλων και την πιθανή διάδοση των όπλων μαζικής καταστροφής, σηματοδοτώντας ότι δεν έχει καμία πρόθεση και καμία επιθυμία να απειλήσει την ύπαρξη του ρωσικού κράτους. Ταυτόχρονα, η Δύση πρέπει να στείλει ένα ισχυρό μήνυμα αποτροπής, εστιάζοντας στην προστασία του ΝΑΤΟ και των εταίρων του. Η αστάθεια στην Ρωσία είναι απίθανο να παραμείνει εντός της Ρωσίας. Θα μπορούσε να εξαπλωθεί σε ολόκληρη την περιοχή, από την Αρμενία μέχρι την Λευκορωσία.

Η ανταρσία του Prigozhin έχει ήδη εμπνεύσει μια σειρά από ιστορικές αναλογίες. Ίσως αυτή να είναι η Ρωσία του 1905, η μικρή επανάσταση πριν από τη μεγάλη. Ή ίσως είναι η Ρωσία του Φεβρουαρίου του 1917, υπό πολιτική πίεση λόγω πολέμου, όπως υπαινίχθηκε ο ίδιος ο Πούτιν. Ίσως είναι η Σοβιετική Ένωση το 1991, που κάνει τον Πούτιν μια εκδοχή του Γκορμπατσόφ, κάποιον που προορίζεται να χάσει μια αυτοκρατορία.

Μια καλύτερη αναλογία τοποθετεί τον Prigozhin στον ρόλο του Stenka Razin, ενός επαναστάτη κατά της τσαρικής εξουσίας που συγκέντρωσε ένα στρατό αγροτών και προσπάθησε να προελάσει στη Μόσχα από τη νότια Ρωσία το 1670-71. Ο Razin συνελήφθη τελικά και εκτελέστηκε στην Κόκκινη Πλατεία. Όμως έγινε ένα από τα βασικά στοιχεία της ρωσικής πολιτικής λαογραφίας. Είχε αποκαλύψει την αδυναμία της τσαρικής κυβέρνησης της εποχής του, και στους αιώνες που ακολούθησαν, άλλοι εμπνεύστηκαν από την ιστορία του. Για τους αυτοκράτορες της Ρωσίας, η ιστορία αυτή περιέχει ένα σαφές μάθημα: ακόμη και μια αποτυχημένη εξέγερση φυτεύει τον σπόρο για μελλοντικές προσπάθειες.

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/russian-federation/beginning-end-putin

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στην διεύθυνση www.twitter.com/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στην διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr και στο linkedin στην διεύθυνση https://www.linkedin.com/company/foreign-affairs-the-hellenic-edition