Η επιστροφή του παγκόσμιου Νότου

Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία υπενθύμισε στους Δυτικούς παρατηρητές ότι υπάρχει ένας κόσμος εκτός των μεγάλων δυνάμεων και των βασικών συμμάχων τους. Αυτός ο κόσμος, που αποτελείται κυρίως από χώρες της Αφρικής, της Ασίας, και της Λατινικής Αμερικής, αντιστάθηκε στο να πάρει σαφή θέση στην σύγκρουση. Ο πόλεμος έριξε έτσι τα φώτα της δημοσιότητας στον παγκόσμιο Νότο ως σημαντικό παράγοντα της γεωπολιτικής. Πράγματι, το περιοδικό Foreign Affairs αφιέρωσε πρόσφατα ένα τεύχος [1] στην κατανόηση των κινήτρων του «ανένταχτου κόσμου». Το σημερινό γεωπολιτικό τοπίο δεν καθορίζεται μόνο από τις εντάσεις μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και των μεγάλων αντιπάλων τους, της Κίνας και της Ρωσίας, αλλά και από τους ελιγμούς των μεσαίων δυνάμεων και ακόμη και των μικρότερων δυνάμεων.

Ο πρωθυπουργός της Ινδίας, Ναρέντρα Μόντι, και ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, Σιρίλ Ραμαφόζα, στο Γιοχάνεσμπουργκ, τον Αύγουστο του 2023. Alet Pretorius / Reuters
--------------------------------------------

Οι χώρες του παγκόσμιου Νότου περιλαμβάνουν την συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας, αλλά οι επιθυμίες και οι στόχοι τους έχουν από καιρό παραγκωνιστεί στις υποσημειώσεις της γεωπολιτικής. Στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, ομάδες όπως το Κίνημα των Αδεσμεύτων και το G-77 στα Ηνωμένα Έθνη προσπάθησαν να προωθήσουν τα συλλογικά συμφέροντα των φτωχότερων και αποαποικιοκρατούμενων χωρών σε έναν κόσμο που κυριαρχείτο από πρώην αυτοκρατορικές δυνάμεις. Η αλληλεγγύη τους βασιζόταν ουσιαστικά σε ιδανικά και σε μια αίσθηση κοινού ηθικού σκοπού που δεν παρήγαγε πάντοτε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ακόμη και πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο μοραλισμός (στμ: ηθικοκρατία) που παρακίνησε αυτά τα κράτη να συνασπιστούν άρχισε να διαλύεται. Οι μονοπολικές δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έμοιαζαν να έχουν παραμερίσει για τα καλά τον παγκόσμιο Νότο ως σαφή δύναμη.

Σήμερα, ωστόσο, ο παγκόσμιος Νότος έχει επιστρέψει. Υπάρχει όχι τόσο ως συνεκτική, οργανωμένη ομάδα όσο ως γεωπολιτικό γεγονός. Οι επιπτώσεις του γίνονται αισθητές σε νέους και αυξανόμενους συνασπισμούς -όπως η ομάδα BRICS, η οποία μπορεί σύντομα να επεκταθεί πέραν των αρχικών μελών της, της Βραζιλίας, της Κίνας, της Ινδίας, της Ρωσίας, και της Νότιας Αφρικής- αλλά ακόμη περισσότερο μέσω των μεμονωμένων δράσεων των κρατών τους. Αυτές οι ενέργειες, που καθοδηγούνται από εθνικά συμφέροντα και όχι από τον ιδεαλισμό της αλληλεγγύης του Νότου, αθροίζουν περισσότερα από το άθροισμα των μερών τους. Αρχίζουν να περιορίζουν τις ενέργειες των μεγάλων δυνάμεων και να τις προκαλούν να ανταποκριθούν σε ορισμένα τουλάχιστον από τα αιτήματα του παγκόσμιου Νότου.

ΤΙ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΣΑ ΣΕ ΕΝΑ ΟΝΟΜΑ;

Η διαδικασία της αποαποικιοποίησης που ακολούθησε τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο προσέθεσε δεκάδες νέα έθνη-κράτη στα Ηνωμένα Έθνη από την δεκαετία του 1940 έως την δεκαετία του '70. Σε μια εργασία του 1952, ο Γάλλος κοινωνικός επιστήμονας, Alfred Sauvy, επινόησε τον όρο «Τρίτος Κόσμος» για να αναφερθεί σε αυτές τις χώρες. Είδε έναν παραλληλισμό μεταξύ των νέων ανεξάρτητων πρώην αποικιών και της «αγνοημένης, εκμεταλλευόμενης, περιφρονημένης» Τρίτης Τάξης της προεπαναστατικής Γαλλίας, του τμήματος της κοινωνίας που αποτελείτο από απλούς πολίτες. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την διάλυση του κομμουνιστικού «Δεύτερου Κόσμου», ο όρος «Τρίτος Κόσμος» φάνηκε να έχει ξεπεραστεί. Επίσης, άρχισε να θεωρείται υποτιμητικός προς τα πιο αδύναμα κράτη του διεθνούς συστήματος.

Ο όρος «αναπτυσσόμενες χώρες» χρησιμοποιήθηκε κατά τα πρώτα χρόνια των Ηνωμένων Εθνών. Αν και συνεχίζει να χρησιμοποιείται σήμερα, σταδιακά χάνει και αυτός την εύνοιά του. Η ίδια η έννοια της κατάταξης των χωρών ως «αναπτυσσόμενων» ή «αναπτυγμένων» έχει δεχθεί κριτική επειδή υποστηρίζει σιωπηρά την ιδέα μιας γραμμικής πορείας ανάπτυξης -ότι οι κοινωνίες βρίσκονται σε μια καθυστερημένη κατάσταση μέχρι να μοιάσουν με εκείνες της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, και της Ευρώπης.

Ο όρος «παγκόσμιος Νότος» αποφεύγει αυτές τις παγίδες. Και αυτός έχει τις ρίζες του στον εικοστό αιώνα. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε μια πολύ γνωστή έκθεση του 1980, με τίτλο North-South: A Programme for Survival, που εκδόθηκε από μια ανεξάρτητη επιτροπή με επικεφαλής τον πρώην καγκελάριο της Γερμανίας, Willy Brandt, και σε μια έκθεση του 1990, με τίτλο The Challenge to the South: The Report of the South Commission, που εκδόθηκε από μια επιτροπή του ΟΗΕ με επικεφαλής τον Julius Nyerere, τότε πρόεδρο της Τανζανίας. Το πρόθεμα «παγκόσμιος» προστέθηκε την δεκαετία του 1990 μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πιθανώς ως υποπροϊόν της αυξανόμενης δημοτικότητας ενός άλλου όρου, της «παγκοσμιοποίησης», που ήρθε στην μόδα περίπου τότε.

Ο παγκόσμιος Νότος περιλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα κυρίως (αλλά όχι μόνο) φτωχότερων ή μεσαίου εισοδήματος κρατών που εκτείνεται από τη Νοτιοανατολική Ασία και τα νησιά του Ειρηνικού μέχρι τη Λατινική Αμερική. Στις πρώτες δεκαετίες της αποαποικιοποίησης, δεν ήταν ανακριβές να μιλάμε για τον παγκόσμιο Νότο ως μια συνεκτική οντότητα. Σχεδόν όλα τα κράτη του είχαν διαμορφωθεί έντονα από την αποικιακή εμπειρία και τον αγώνα τους για ελευθερία από την ευρωπαϊκή κυριαρχία. Σχεδόν όλα ήταν οικονομικά αδύναμα και διέθεταν ελάχιστη βιομηχανία. Συσπειρώθηκαν επίσης σε φόρουμ και θεσμούς που υπόσχονταν να γεννήσουν μια νέα, ζωτική δύναμη στην παγκόσμια πολιτική με μια συντονισμένη πλατφόρμα δράσης. Το 1955, η διάσκεψη της Μπαντούνγκ των αφρικανικών και ασιατικών κρατών και η ίδρυση του Κινήματος των Αδεσμεύτων το 1961 διατύπωσαν ένα όραμα αλληλεγγύης που βασιζόταν στην εναντίωση στην αποικιοκρατία και τον ρατσισμό, στην υποστήριξη της κατευθυνόμενης οικονομίας, στην απόρριψη των πυρηνικών όπλων, και στην πίστη στον ΟΗΕ για την διατήρηση της ειρήνης και την επίλυση των ανισοτήτων στο διεθνές σύστημα.

Αλλά ακόμη και στην δεκαετία του 1960, εμφανίστηκαν ρωγμές σε αυτό το κίνημα. Η καταστροφική στρατιωτική ήττα της Ινδίας από την Κίνα το 1962 περιόρισε τις δυνατότητές της να διαμορφώσει καλύτερα την ενότητα του παγκόσμιου Νότου. Μια σειρά από στρατιωτικά πραξικοπήματα σε κράτη από την Χιλή μέχρι την Ουγκάντα αμαύρωσαν τις ηθικές αξιώσεις του κινήματος. Λίγο αργότερα, η Ινδία και το Πακιστάν άρχισαν να αναπτύσσουν πυρηνικά όπλα.

Η κατάρρευση των μπλοκ που καθόρισαν τον Ψυχρό Πόλεμο και η μονοπολικότητα της αμερικανικής κυριαρχίας που ακολούθησε υπονόμευσαν περαιτέρω την συνοχή και τις ηθικές αξιώσεις του Κινήματος των Αδεσμεύτων. Προέκυψε το ερώτημα: σε σχέση με ποιον ήταν πλέον αδέσμευτο; Η αλληλεγγύη του Νότου, όπως φάνηκε, είχε πεθάνει.

ΜΕΓΑΛΥΤΕΡΟΣ ΑΠΟ ΤΟ ΑΘΡΟΙΣΜΑ ΤΩΝ ΜΕΡΩΝ ΤΟΥ

Όχι τόσο γρήγορα όμως. Καθώς η μονοπολική εποχή που ακολούθησε το τέλος του Ψυχρού Πολέμου υποχωρεί, ο παγκόσμιος Νότος ζωντανεύει και πάλι. Αλλά η κατευθυντήρια αρχή του αυτή την φορά δεν είναι ο ιδεαλισμός, αλλά ο ρεαλισμός, με έναν αταλάντευτο εναγκαλισμό των εθνικών συμφερόντων και αυξημένη προσφυγή στις πολιτικές ισχύος.

Όπως κάθε άλλος μετα-ορισμός (για παράδειγμα, «η Δύση»), ο όρος παγκόσμιος Νότος μπορεί να είναι λίγο διφορούμενος. Για τους σκοπούς αυτού του επιχειρήματος, τα μέλη του G-77, ενός οργανισμού που ιδρύθηκε στα Ηνωμένα Έθνη το 1964, μπορούν να χρησιμεύσουν ως ένας λογικός οδηγός για την σύνθεση του παγκόσμιου Νότου. Η ομάδα, με 134 κράτη μέλη σήμερα, αυτοπροσδιορίζεται ως «ο μεγαλύτερος διακυβερνητικός οργανισμός των αναπτυσσόμενων χωρών στα Ηνωμένα Έθνη, ο οποίος παρέχει τα μέσα στις χώρες του Νότου» για να «ενισχύσουν την κοινή διαπραγματευτική τους ικανότητα». Περιλαμβάνει σχεδόν όλα τα κράτη πλην της Αυστραλίας, του Καναδά, της Ιαπωνίας, της Νέας Ζηλανδίας, της Νότιας Κορέας, των Ηνωμένων Πολιτειών, και των ευρωπαϊκών χωρών, καθώς και μερικά άλλα, συμπεριλαμβανομένων δύο μεγάλων δυνάμεων, της Κίνας και της Ρωσίας. Αυτός ο ευρύτερος ορισμός του παγκόσμιου Νότου περιλαμβάνει κράτη όπως η Τουρκία (σύμμαχος του ΝΑΤΟ), πετροκράτη του Κόλπου όπως η Σαουδική Αραβία, και πρώην φτωχές χώρες όπως η Χιλή και η Σιγκαπούρη που έχουν γίνει πολύ πιο ευημερούσες. Το γεγονός ότι ένα κράτος έχει χαμηλό ή μεσαίο εισόδημα είναι μόνο ένας δείκτης που δείχνει ότι ανήκει στον παγκόσμιο Νότο. Άλλοι περιλαμβάνουν το αποικιοκρατικό παρελθόν ή το γεγονός ότι δεν είναι μεγάλη δύναμη ή βασικός σύμμαχος μιας μεγάλης δύναμης.

Οι διαφορετικές χώρες αυτής της νέας εκδοχής του παγκόσμιου Νότου έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά. Οι μνήμες της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας, ιδίως στην Αφρική, παραμένουν ένας παράγοντας που διαμορφώνει την γεωπολιτική σκέψη. Οι χώρες αυτές μπορεί να έχουν εγκαταλείψει σε μεγάλο βαθμό τις αυτόνομες κρατικοδίαιτες οικονομικές πολιτικές του παρελθόντος, αλλά η προσπάθειά τους να «καλύψουν» την απόσταση από τα πλούσια κράτη είναι μια κοινή και, αν μη τι άλλο, πιο επείγουσα επιταγή. Η επιθυμία τους τόσο για στρατηγική αυτονομία όσο και για πολύ μεγαλύτερο μερίδιο πολιτικής ισχύος στο διεθνές σύστημα είναι ισχυρή και γίνεται όλο και πιο ισχυρή, ιδίως μεταξύ των μεσαίων δυνάμεων του παγκόσμιου Νότου, όπως η Βραζιλία, η Ινδονησία, και η Νότια Αφρική.

Πολλοί σχολιαστές εστιάζουν στην ανάδυση θεσμών όπως το G-20, οι BRICS, και ο Οργανισμός Συνεργασίας της Σαγκάης ως εμβληματική της επιστροφής του παγκόσμιου Νότου. Όμως, εστιάζοντας σε διακυβερνητικούς συνασπισμούς χάνεται ο σημαντικότερος τρόπος με τον οποίο ο παγκόσμιος Νότος διεκδικεί τον εαυτό του: μέσω των ενεργειών μεμονωμένων κρατών. Αυτές οι ποικίλες και ως επί το πλείστον ασυντόνιστες δράσεις, που εδράζονται έντονα στα εθνικά συμφέροντα κάθε χώρας, είναι πιθανό να έχουν αντίκτυπο μεγαλύτερο από το άθροισμα των μερών τους.

Ο πρόεδρος της Βραζιλίας, Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, στο Πεκίνο, τον Απρίλιο του 2023. Pool / Reuters
----------------------------------------------

Τα κράτη του παγκόσμιου Νότου επικεντρώνονται σε μεγάλο βαθμό στην προσέλκυση εμπορίου και επενδύσεων και στην άνοδο στην αλυσίδα [προστιθέμενης] αξίας. Σπάνια υποφέρουν από τις βαθιές και γενικευμένες ανησυχίες για τις εμπορικές συμφωνίες που έχουν καταλάβει τις Ηνωμένες Πολιτείες τον τελευταίο καιρό. Τις τελευταίες δύο δεκαετίες, οι περισσότερες από αυτές τις χώρες έχουν ανοιχτεί στις δυνάμεις της αγοράς, ακόμη και όταν διατηρούν, και μερικές φορές εδραιώνουν, επιλεκτικές προστατευτικές πολιτικές. Τα τελευταία χρόνια, οι κινήσεις της Ινδονησίας και της Ζιμπάμπουε για τον περιορισμό των εξαγωγών νικελίου και λιθίου, αντίστοιχα, αποσκοπούν στην προσέλκυση επενδύσεων υψηλότερης αξίας από το εξωτερικό. Η νέα πολιτική της Χιλής για το λίθιο περιλαμβάνει πολύ μεγαλύτερο ρόλο του κράτους στην εξόρυξη και την επεξεργασία του. Παρόμοιες δυνάμεις δρουν στην προσπάθεια της Σαουδικής Αραβίας να δημιουργήσει μια πράσινη βιομηχανία υδρογόνου και στην προσπάθεια της Ινδίας να προσελκύσει την κατασκευή ηλεκτρονικών ειδών. Η ιδεολογία έχει δώσει την θέση της στον ρεαλιστικό πειραματισμό με υβριδικά οικονομικά μοντέλα.

Η αναζήτηση για το «νούμερο ένα» περιλαμβάνει επίσης την απόρριψη μιας νέας ψυχροπολεμικής δυναμικής που φέρνει τις Ηνωμένες Πολιτείες, την Ιαπωνία, και την Ευρώπη αντιμέτωπες με έναν συνασπισμό της Κίνας και της Ρωσίας. Πολλά κράτη του παγκόσμιου Νότου είναι πιο πλούσια και πιο έξυπνα από όσο ήταν τον εικοστό αιώνα και έχουν μάθει πώς να παίζουν και με τις δύο πλευρές για να αποκομίζουν οφέλη για τον εαυτό τους. Έχουν δει από την εμπειρία τους ότι ο περιορισμένος ανταγωνισμός των μεγάλων δυνάμεων έχει τις χρησιμότητές του, αλλά ότι ένας νέος ψυχρός πόλεμος θα έθετε σε κίνδυνο τα συμφέροντά τους και θα αναστάτωνε τις κοινωνίες τους. Κάποιοι πόλεμοι δι' αντιπροσώπων μπορεί ακόμη να πραγματοποιηθούν, αλλά οι μεγάλης κλίμακας λεηλασίες του Ψυχρού Πολέμου -όταν πολλά μέρη της Αφρικής, της Ασίας, και της Λατινικής Αμερικής υπέστησαν επανειλημμένες και καταστροφικές επεμβάσεις από τη μια ή την άλλη υπερδύναμη- είναι απίθανο να επαναληφθούν.

Αυτό δεν σημαίνει ότι η συνεργασία μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και των κρατών του παγκόσμιου Νότου θα μειωθεί αναγκαστικά. Ορισμένα από αυτά τα κράτη ίσως ακόμη και να σχηματίσουν περιορισμένες συμφωνίες με τις Ηνωμένες Πολιτείες, ή ακόμη και με άλλες μεγάλες δυνάμεις, για την προώθηση των συμφερόντων τους. Η σύγκλιση ασφαλείας του Νέου Δελχί με την Ουάσινγκτον υπάρχει για να εξισορροπήσει το Πεκίνο και να επωφεληθεί από τις ευκαιρίες ανάπτυξης μεταποιητικών δυνατοτήτων σε φίλιες χώρες (friend shoring). Αλλά ακόμη και αυτή η φιλική κατανόηση (entente) έχει όρια: η Ινδία είναι απίθανο να συνεισφέρει πολλά πέρα από την υλικοτεχνική υποστήριξη και ίσως την προσωρινή υποστήριξη βάσεων σε περίπτωση πολέμου για την Θάλασσα της Νότιας Κίνας, για παράδειγμα. Και η Ινδία ακολουθεί την δική της πυξίδα όσον αφορά την Ρωσία, εισάγοντας όπλα και αναπτύσσοντας και παράγοντας από κοινού τον πύραυλο BrahMos, τον οποίο τώρα εξάγει. Το Βιετνάμ συνεχίζει να επιδιώκει πεισματικά τις θαλάσσιες διεκδικήσεις του έναντι της Κίνας, ακόμη και όταν προσελκύει με επιτυχία ένα κύμα κινεζικού εμπορίου και επενδύσεων και αντιστέκεται να παρασυρθεί σε μια οιονεί συμμαχία με τις Ηνωμένες Πολιτείες. Η Βραζιλία υπό τον πρόεδρο Λουίς Ινάσιο Λούλα ντα Σίλβα, συνεργάζεται στενά με τις Ηνωμένες Πολιτείες για την κλιματική αλλαγή, ακόμη και όταν διατηρεί θερμές σχέσεις με τους μεγάλους αντιπάλους της Ουάσινγκτον, την Κίνα και την Ρωσία. Και το Πακιστάν έχει σφυρηλατήσει μια βαθιά στρατιωτική και οικονομική εταιρική σχέση με την Κίνα, ενώ η σχέση του με τις Ηνωμένες Πολιτείες έχει γίνει κυρίως συναλλακτική.

Τα κράτη του παγκόσμιου Νότου αποκτούν επίσης μόχλευση μέσω της δύναμης της άρνησης. Σχεδόν όλα τα κράτη του παγκόσμιου Νότου απέρριψαν το καθεστώς κυρώσεων που υιοθετήθηκε κατά της Ρωσίας στον απόηχο της εισβολής στην Ουκρανία. Ορισμένα έχουν αυξήσει τις εμπορικές τους συναλλαγές με τη Μόσχα, υπονομεύοντας σε μεγάλο βαθμό την αποτελεσματικότητα των Δυτικών κυρώσεων. Το 2022, το εμπόριο της Ρωσίας αυξήθηκε κατά 87% με την Τουρκία, κατά 68% με τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, και κατά το εντυπωσιακό 205% με την Ινδία. Άλλοι σύμμαχοι και στενοί εταίροι των ΗΠΑ, όπως οι Φιλιππίνες, η Σιγκαπούρη, και η Ταϊλάνδη, θα μπορούσαν κάλλιστα να δράσουν για να περιορίσουν την αμερικανική πολιτική εν μέσω οποιασδήποτε κρίσης με την Κίνα.

Το πιο σημαντικό είναι ότι τα κράτη του παγκόσμιου Νότου παραμένουν σε μεγάλο βαθμό δυσαρεστημένα όσον αφορά την βαρύτητά τους στις παγκόσμιες δομές λήψης αποφάσεων. Αυτή η περιθωριοποίηση όλο και περισσότερο δεν συνάδει με την πραγματική οικονομική επιρροή που ασκούν οι μεσαίες δυνάμεις, μια βαρύτητα που απλώς δεν διέθεταν την δεκαετία του 1960. Ορισμένα από αυτά τα κράτη αποτελούν κρίσιμες πηγές ορυκτών πόρων, αλυσίδων εφοδιασμού και, μερικές φορές, καινοτομιών που είναι απαραίτητες για την παγκόσμια ανάπτυξη και την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, γεγονός που τους δίνει μεγαλύτερη επιρροή από όση είχαν τον εικοστό αιώνα.

Αυτή η αυξανόμενη αναντιστοιχία βαθαίνει επίσης την δυσαρέσκειά τους για την τρέχουσα παγκόσμια τάξη και δημιουργεί επείγουσα ανάγκη για ουσιαστικές αλλαγές, για παράδειγμα στο σύστημα του ΟΗΕ. Η μεταρρύθμιση στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ, ωστόσο, δεν θα έρθει γρήγορα. Το σώμα εξακολουθεί να αντανακλά τις γεωπολιτικές πραγματικότητες του 1945 και η διεύρυνσή του αποτελεί μακρινή προοπτική. Οι Ηνωμένες Πολιτείες εξακολουθούν επίσης να κυριαρχούν στα διεθνή οικονομικά, γεγονός που τους επιτρέπει να συνεργάζονται με τους βασικούς συμμάχους τους για να απειλούν με εκτεταμένες δευτερεύουσες κυρώσεις που στην πραγματικότητα απευθύνονται στα κράτη του παγκόσμιου Νότου. Αλλά τα κράτη του παγκόσμιου Νότου θα συνεχίσουν να επιδιώκουν μεγαλύτερη αυτονομία και να ασκούν μεγαλύτερη παγκόσμια επιρροή μέσω δημόσιων δηλώσεων και προτάσεων που στοχεύουν στην διαμόρφωση ή την αμφισβήτηση των παγκόσμιων κανόνων (όπως τα ειρηνευτικά σχέδια για την Ουκρανία που έχουν προτείνει ορισμένοι), συνασπισμών όπως αυτός με την Κίνα και την Ρωσία στο πλαίσιο των BRICS, περιφερειακών θεσμών, και του αυξανόμενου διμερούς εμπορίου σε τοπικά νομίσματα.

Τα αποτελέσματα αυτών των προσπαθειών ίσως να είναι ήδη ορατά˙ είναι αξιοσημείωτο ότι η Ουάσινγκτον δεν έχει ακόμη επιβάλει σημαντικές δευτερογενείς κυρώσεις όσον αφορά την Ρωσία. Το υπό την ηγεσία των ΗΠΑ G-7 έχει επίσης σπεύσει να συγκροτήσει μια πρωτοβουλία για τις υποδομές, την Σύμπραξη για τις Παγκόσμιες Υποδομές και Επενδύσεις (Partnership for Global Infrastructure and Investment), και η Ουάσινγκτον ήταν σχετικά επιφυλακτική στο να αντιδράσει στα αντι-γαλλικά πραξικοπήματα της ζώνης του Σαχέλ. Με την πάροδο του χρόνου, ο νέος παγκόσμιος Νότος θα μπορούσε να αναγκάσει τις μεγάλες δυνάμεις να ικανοποιήσουν τουλάχιστον εν μέρει τα αιτήματά του για μεγαλύτερο λόγο στους διεθνείς θεσμούς και να απέχουν από τις περισσότερες πολεμικές δραστηριότητες δι’ αντιπροσώπων.

Ο νέος Νότος θα κάνει αισθητή την επιρροή του κυρίως μέσω των ενεργειών των μεμονωμένων κρατών που βασίζονται στο εθνικό συμφέρον. Ωστόσο, ο απόηχος του βαθύτερου συντονισμού της εποχής της Μπαντούνγκ μπορεί να ακουστεί σε δύο πεδία. Το πρώτο είναι η κλιματική αλλαγή. Στις διεθνείς διαπραγματεύσεις, τα μέλη του παγκόσμιου Νότου αντιμετωπίζουν συλλογικά τις πλουσιότερες χώρες, πιέζοντας για μεγαλύτερη χρηματοδότηση του κλίματος και «κλιματικές αποζημιώσεις». Το άλλο πεδίο, αν και απέχει ακόμη πολύ από την πραγματοποίησή του, είναι η αντιμετώπιση της ηγεμονίας του δολαρίου. Τα κίνητρα για τον παγκόσμιο Νότο να παρακάμψει το καθεστώς του δολαρίου είναι ισχυρά, αλλά σημαντικά διαρθρωτικά εμπόδια εμποδίζουν μια εύκολη λύση. Το εμπόριο σε τοπικά νομίσματα αυξάνεται, ωστόσο, και σε μεγαλύτερο χρονικό διάστημα θα μπορούσε να προκύψει μια πιο ολοκληρωμένη λύση. Η πρόσφατα ανακοινωθείσα διεύρυνση των BRICS κατά την σύνοδο κορυφής του Αυγούστου στο Γιοχάνεσμπουργκ θα μπορούσε να βοηθήσει και τις δύο αυτές προσπάθειες.

ΕΝΑ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟ ΓΕΓΟΝΟΣ, ΟΧΙ ΜΙΑ ΑΙΣΘΗΣΗ

Η μεγάλη ετερογένεια εντός του παγκόσμιου Νότου και η άνοδος των μεσαίων δυνάμεών του εγείρει ορισμένα ερωτήματα σχετικά με την διάρκεια της διαμόρφωσης. Ο παγκόσμιος Νότος θα μπορούσε να καταστεί λιγότερο σημαντικός ως γεωπολιτικό γεγονός αν τα μέλη του ακολουθούσαν σοβαρές αντιπαλότητες μεταξύ τους. Η δράση για το κλίμα θα μπορούσε επίσης να λειτουργήσει ως επιβαρυντικός παράγοντας˙ ένα ρήγμα θα μπορούσε να προκύψει μεταξύ κρατών με μεγάλο ανθρακικό αποτύπωμα, όπως η Βραζιλία, η Ινδία, και η Ινδονησία, και μικρότερων, φτωχότερων κρατών, κυρίως σε μέρη της Αφρικής, που δεν θα συμβάλουν ποτέ πολύ στις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου, παρότι αντιμετωπίζουν όλες τις συνέπειές τους. Έτσι, επίσης, ένα χάσμα μεταξύ των χωρών μεσαίου και χαμηλού εισοδήματος θα μπορούσε να υποβαθμίσει τον αντίκτυπο του Νότου. Με την πάροδο του χρόνου, έχει προκύψει μια σημαντική διαφοροποίηση μεταξύ χωρών μεσαίου εισοδήματος, όπως η Χιλή και η Μαλαισία, και των περισσότερων από 50 κρατών, κυρίως στην Αφρική, που υποφέρουν από μεγάλες κρίσεις χρέους.

Τέτοιες ρήξεις, ωστόσο, δεν είναι προς το παρόν ορατές. Λίγα σημάδια σημαντικών ανταγωνισμών αναδύονται μεταξύ μεσαίων δυνάμεων όπως η Βραζιλία, η Ινδία, η Ινδονησία, και η Νότια Αφρική. Ο γεωγραφικός τους διαχωρισμός και η έλλειψη διαφορών που επηρεάζουν τα κεντρικά τους συμφέροντα θα διασφαλίσουν πιθανότατα ότι οι σχέσεις θα παραμείνουν εγκάρδιες στο ορατό μέλλον. Τα κράτη του παγκόσμιου Νότου έχουν ως επί το πλείστον διατηρήσει ένα ενιαίο μέτωπο απαιτώντας περισσότερη χρηματοδότηση για το κλίμα από τους Ευρωπαίους και Βορειοαμερικανούς ομολόγους τους. Και οι χώρες του παγκόσμιου Νότου με μεσαίο εισόδημα δείχνουν ευαισθησία στις οικονομικές ανάγκες των φτωχότερων˙ για παράδειγμα, η Ινδία, που είναι σήμερα πρόεδρος του G-20, πιέζει για την ελάφρυνση του χρέους των κρατών με χαμηλό εισόδημα.

Ο παγκόσμιος Νότος θα παραμείνει ως γεωπολιτικό γεγονός όσο παραμένει αποκλεισμένος από τον εσωτερικό πυρήνα των διεθνών δομών εξουσίας. Εφόσον αυτά τα κράτη δεν έχουν μεγαλύτερο ουσιαστικό λόγο στην διακυβέρνηση του διεθνούς συστήματος (που περιλαμβάνει, αλλά υπερβαίνει κατά πολύ, το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ), ο παγκόσμιος Νότος είναι πιθανό να αποτελέσει δύναμη αλλαγής, ασκώντας πίεση στις μεγάλες δυνάμεις, αμφισβητώντας τη νομιμότητα ορισμένων πολιτικών τους, και περιορίζοντας το πεδίο δράσης τους σε βασικούς τομείς. Η διατήρηση του status quo της σημερινής παγκόσμιας τάξης και η αντίσταση στον εκδημοκρατισμό της διακυβέρνησής της, όπως φαίνεται να προσπαθούν να κάνουν ο συστημικός ηγέτης, οι Ηνωμένες Πολιτείες, και οι στενότεροι σύμμαχοί τους (με την Κίνα και την Ρωσία να αντιστέκονται επίσης σε ουσιαστικές αλλαγές στο Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ), θα εντείνει την ανυπομονησία για σοβαρές μεταρρυθμίσεις. Στον βαθμό που ορίζεται από την απόστασή του από τον πυρήνα της διεθνούς τάξης, ο νέος παγκόσμιος Νότος θα χάσει την γεωπολιτική του συνοχή μόνο όταν οι στόχοι του έχουν ουσιαστικά επιτευχθεί.

Σύνδεσμοι:
[1] https://www.foreignaffairs.com/content-packages/nonaligned-world

Copyright © 2023 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Στα αγγλικά: https://www.foreignaffairs.com/world/return-global-south-critique-wester...