Η επιστροφή του παγκόσμιου Νότου

Ο πόλεμος της Ρωσίας στην Ουκρανία υπενθύμισε στους Δυτικούς παρατηρητές ότι υπάρχει ένας κόσμος εκτός των μεγάλων δυνάμεων και των βασικών συμμάχων τους. Αυτός ο κόσμος, που αποτελείται κυρίως από χώρες της Αφρικής, της Ασίας, και της Λατινικής Αμερικής, αντιστάθηκε στο να πάρει σαφή θέση στην σύγκρουση. Ο πόλεμος έριξε έτσι τα φώτα της δημοσιότητας στον παγκόσμιο Νότο ως σημαντικό παράγοντα της γεωπολιτικής. Πράγματι, το περιοδικό Foreign Affairs αφιέρωσε πρόσφατα ένα τεύχος [1] στην κατανόηση των κινήτρων του «ανένταχτου κόσμου». Το σημερινό γεωπολιτικό τοπίο δεν καθορίζεται μόνο από τις εντάσεις μεταξύ των Ηνωμένων Πολιτειών και των μεγάλων αντιπάλων τους, της Κίνας και της Ρωσίας, αλλά και από τους ελιγμούς των μεσαίων δυνάμεων και ακόμη και των μικρότερων δυνάμεων.

Ο πρωθυπουργός της Ινδίας, Ναρέντρα Μόντι, και ο πρόεδρος της Νότιας Αφρικής, Σιρίλ Ραμαφόζα, στο Γιοχάνεσμπουργκ, τον Αύγουστο του 2023. Alet Pretorius / Reuters
--------------------------------------------

Οι χώρες του παγκόσμιου Νότου περιλαμβάνουν την συντριπτική πλειοψηφία της ανθρωπότητας, αλλά οι επιθυμίες και οι στόχοι τους έχουν από καιρό παραγκωνιστεί στις υποσημειώσεις της γεωπολιτικής. Στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα, ομάδες όπως το Κίνημα των Αδεσμεύτων και το G-77 στα Ηνωμένα Έθνη προσπάθησαν να προωθήσουν τα συλλογικά συμφέροντα των φτωχότερων και αποαποικιοκρατούμενων χωρών σε έναν κόσμο που κυριαρχείτο από πρώην αυτοκρατορικές δυνάμεις. Η αλληλεγγύη τους βασιζόταν ουσιαστικά σε ιδανικά και σε μια αίσθηση κοινού ηθικού σκοπού που δεν παρήγαγε πάντοτε συγκεκριμένα αποτελέσματα. Ακόμη και πριν από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, ο μοραλισμός (στμ: ηθικοκρατία) που παρακίνησε αυτά τα κράτη να συνασπιστούν άρχισε να διαλύεται. Οι μονοπολικές δεκαετίες μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου έμοιαζαν να έχουν παραμερίσει για τα καλά τον παγκόσμιο Νότο ως σαφή δύναμη.

Σήμερα, ωστόσο, ο παγκόσμιος Νότος έχει επιστρέψει. Υπάρχει όχι τόσο ως συνεκτική, οργανωμένη ομάδα όσο ως γεωπολιτικό γεγονός. Οι επιπτώσεις του γίνονται αισθητές σε νέους και αυξανόμενους συνασπισμούς -όπως η ομάδα BRICS, η οποία μπορεί σύντομα να επεκταθεί πέραν των αρχικών μελών της, της Βραζιλίας, της Κίνας, της Ινδίας, της Ρωσίας, και της Νότιας Αφρικής- αλλά ακόμη περισσότερο μέσω των μεμονωμένων δράσεων των κρατών τους. Αυτές οι ενέργειες, που καθοδηγούνται από εθνικά συμφέροντα και όχι από τον ιδεαλισμό της αλληλεγγύης του Νότου, αθροίζουν περισσότερα από το άθροισμα των μερών τους. Αρχίζουν να περιορίζουν τις ενέργειες των μεγάλων δυνάμεων και να τις προκαλούν να ανταποκριθούν σε ορισμένα τουλάχιστον από τα αιτήματα του παγκόσμιου Νότου.

ΤΙ ΥΠΑΡΧΕΙ ΜΕΣΑ ΣΕ ΕΝΑ ΟΝΟΜΑ;

Η διαδικασία της αποαποικιοποίησης που ακολούθησε τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο προσέθεσε δεκάδες νέα έθνη-κράτη στα Ηνωμένα Έθνη από την δεκαετία του 1940 έως την δεκαετία του '70. Σε μια εργασία του 1952, ο Γάλλος κοινωνικός επιστήμονας, Alfred Sauvy, επινόησε τον όρο «Τρίτος Κόσμος» για να αναφερθεί σε αυτές τις χώρες. Είδε έναν παραλληλισμό μεταξύ των νέων ανεξάρτητων πρώην αποικιών και της «αγνοημένης, εκμεταλλευόμενης, περιφρονημένης» Τρίτης Τάξης της προεπαναστατικής Γαλλίας, του τμήματος της κοινωνίας που αποτελείτο από απλούς πολίτες. Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου και την διάλυση του κομμουνιστικού «Δεύτερου Κόσμου», ο όρος «Τρίτος Κόσμος» φάνηκε να έχει ξεπεραστεί. Επίσης, άρχισε να θεωρείται υποτιμητικός προς τα πιο αδύναμα κράτη του διεθνούς συστήματος.

Ο όρος «αναπτυσσόμενες χώρες» χρησιμοποιήθηκε κατά τα πρώτα χρόνια των Ηνωμένων Εθνών. Αν και συνεχίζει να χρησιμοποιείται σήμερα, σταδιακά χάνει και αυτός την εύνοιά του. Η ίδια η έννοια της κατάταξης των χωρών ως «αναπτυσσόμενων» ή «αναπτυγμένων» έχει δεχθεί κριτική επειδή υποστηρίζει σιωπηρά την ιδέα μιας γραμμικής πορείας ανάπτυξης -ότι οι κοινωνίες βρίσκονται σε μια καθυστερημένη κατάσταση μέχρι να μοιάσουν με εκείνες της Ιαπωνίας, των Ηνωμένων Πολιτειών, και της Ευρώπης.

Ο όρος «παγκόσμιος Νότος» αποφεύγει αυτές τις παγίδες. Και αυτός έχει τις ρίζες του στον εικοστό αιώνα. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε μια πολύ γνωστή έκθεση του 1980, με τίτλο North-South: A Programme for Survival, που εκδόθηκε από μια ανεξάρτητη επιτροπή με επικεφαλής τον πρώην καγκελάριο της Γερμανίας, Willy Brandt, και σε μια έκθεση του 1990, με τίτλο The Challenge to the South: The Report of the South Commission, που εκδόθηκε από μια επιτροπή του ΟΗΕ με επικεφαλής τον Julius Nyerere, τότε πρόεδρο της Τανζανίας. Το πρόθεμα «παγκόσμιος» προστέθηκε την δεκαετία του 1990 μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου, πιθανώς ως υποπροϊόν της αυξανόμενης δημοτικότητας ενός άλλου όρου, της «παγκοσμιοποίησης», που ήρθε στην μόδα περίπου τότε.

Ο παγκόσμιος Νότος περιλαμβάνει ένα μεγάλο τμήμα κυρίως (αλλά όχι μόνο) φτωχότερων ή μεσαίου εισοδήματος κρατών που εκτείνεται από τη Νοτιοανατολική Ασία και τα νησιά του Ειρηνικού μέχρι τη Λατινική Αμερική. Στις πρώτες δεκαετίες της αποαποικιοποίησης, δεν ήταν ανακριβές να μιλάμε για τον παγκόσμιο Νότο ως μια συνεκτική οντότητα. Σχεδόν όλα τα κράτη του είχαν διαμορφωθεί έντονα από την αποικιακή εμπειρία και τον αγώνα τους για ελευθερία από την ευρωπαϊκή κυριαρχία. Σχεδόν όλα ήταν οικονομικά αδύναμα και διέθεταν ελάχιστη βιομηχανία. Συσπειρώθηκαν επίσης σε φόρουμ και θεσμούς που υπόσχονταν να γεννήσουν μια νέα, ζωτική δύναμη στην παγκόσμια πολιτική με μια συντονισμένη πλατφόρμα δράσης. Το 1955, η διάσκεψη της Μπαντούνγκ των αφρικανικών και ασιατικών κρατών και η ίδρυση του Κινήματος των Αδεσμεύτων το 1961 διατύπωσαν ένα όραμα αλληλεγγύης που βασιζόταν στην εναντίωση στην αποικιοκρατία και τον ρατσισμό, στην υποστήριξη της κατευθυνόμενης οικονομίας, στην απόρριψη των πυρηνικών όπλων, και στην πίστη στον ΟΗΕ για την διατήρηση της ειρήνης και την επίλυση των ανισοτήτων στο διεθνές σύστημα.