Το τέλος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ

Το 2022, έχοντας ουσιαστικά χάσει τον έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, ο Αρμένιος πρωθυπουργός, Νικόλ Πασινιάν, άρχισε να λέει δημόσια ότι η Αρμενία παραιτήθηκε από τις εδαφικές διεκδικήσεις της στην περιοχή. Αντίθετα, η φόρμουλα που υιοθέτησε στις συνομιλίες με το Αζερμπαϊτζάν τις οποίες διευκόλυνε η Ευρωπαϊκή Ένωση, ήταν ότι το ζήτημα ήταν πλέον «τα δικαιώματα και η ασφάλεια» των Αρμενίων του Καραμπάχ. Με την σειρά του, ο Αλίεφ χρησιμοποιούσε όλο και πιο συχνά τον όρο «εδαφική ακεραιότητα» σαν να παρείχε άδεια σε μια κυβέρνηση να κάνει ό,τι θέλει με οποιαδήποτε κοινότητα υπό τον έλεγχό της -και χρησιμοποίησε τον πόλεμο στην Ουκρανία ως κάλυψη για αυτό. Δυτικοί αξιωματούχοι τού είπαν ότι το έδαφος θα επέστρεφε στην δικαιοδοσία του Αζερμπαϊτζάν, αλλά ότι χρειαζόταν υπομονή. Μόλις στα μέσα Σεπτεμβρίου, έλαβε κλήσεις από Αμερικανούς και άλλους Δυτικούς αξιωματούχους που τον προειδοποιούσαν να μην καταφύγει σε στρατιωτική βία. Ωστόσο, αποφάσισε για άλλη μια φορά να το κάνει.

Υπάρχει μια εγχώρια λογική στις ενέργειες του Αλίεφ. Για δύο δεκαετίες, ήταν ο ηγέτης ενός αυταρχικού κράτους στο οποίο δεν υπάρχουν δημοκρατικά εκλεγμένοι τοπικοί αξιωματούχοι και οι μειονότητες απολαμβάνουν ελάχιστης επίσημης προστασίας. Γιατί πρέπει να συμφωνήσει με τις Δυτικές απαιτήσεις για ένα μοντέλο επίλυσης συγκρούσεων που τον αναγκάζει να προσφέρει αυτονομία σε μια εθνική μειονοτική κοινότητα και αποδυναμώνει την εξουσία του;

Επιπλέον, ο Αλίεφ προφανώς πιστεύει ότι η Τουρκία και η Ρωσία, κι όχι οι Δυτικές χώρες, είναι οι μόνες δυνάμεις που πρέπει να λάβει στα σοβαρά. Αν και η Τουρκία και η Ρωσία δεν συμφωνούν σε πολλά, αμφότερες βλέπουν την χρησιμότητα του περιορισμού της εμπλοκής της Δύσης στον Νότιο Καύκασο, μια περιοχή όπου παραδοσιακά ασκούσαν επιρροή. Η Τουρκία, κατάλαβε ο Αλίεφ, θα υποστήριζε την προσπάθειά του να πάρει τον πλήρη έλεγχο του Ναγκόρνο-Καραμπάχ, η Ρωσία δεν θα τον σταματούσε, και η Δύση, με πολύ μικρή μόχλευση στην περιοχή, δεν θα ήταν σε θέση να τον εμποδίσει να αλλάξει τα επί τόπου δεδομένα.

Για τον Αλίεφ, η επιχείρηση αστραπή αφορούσε επίσης την περαιτέρω ενίσχυση της προσωπικής του νομιμοποίησης και την ολοκλήρωση της δουλειάς που είχε ξεκινήσει το φθινόπωρο του 2020. Στην συνέχεια, μετά από χρόνια αντιληπτής ταπείνωσης στα χέρια των Αρμενίων, επέλεξε να επιστρέψει στον πόλεμο και κατάφερε στους Αρμένιους μια συντριπτική ήττα. Ως αποτέλεσμα, μπόρεσε να αντιστρέψει την κατάσταση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ —μεταμορφώνοντας στην πορεία το δικό του status στο Αζερμπαϊτζάν ως αδιαμφισβήτητου ηγέτη.

Το ανθρώπινο κόστος του πολέμου το 2020 ήταν μεγάλο, με περίπου 7.000 νεκρούς σε μόλις έξι εβδομάδες μάχης. Επίσης, άλλαξε την εθνοτική ισορροπία στην ευρύτερη περιοχή. Από τη μια πλευρά, με την ανακατάληψη περιοχών του Αζερμπαϊτζάν που περιβάλλουν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ, οι οποίες είχαν συντριβεί και καταληφθεί από τις αρμενικές δυνάμεις για δυόμισι δεκαετίες, η νίκη του Μπακού επέτρεψε σε εκατοντάδες χιλιάδες Αζέρους πρόσφυγες να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Για τους υπόλοιπους Αρμένιους του Καραμπάχ (οι εκτιμήσεις του αριθμού τους κυμαίνονταν από 60.000 έως 120.000 άτομα), ωστόσο, η κατάσταση ήταν όλο και πιο επισφαλής. Ο μήκους τριών μιλίων Διάδρομος Λατσίν, η μόνη οδός ανεφοδιασμού τους προς την Αρμενία, ήταν μια λεπτή και ευάλωτη σανίδα σωτηρίας που τους ένωνε με τους εθνικούς τους αδελφούς. Βασίζονταν εξ ολοκλήρου στη μικρή ρωσική ειρηνευτική δύναμη, και κατ' επέκταση στις σχέσεις της Ρωσίας με το Αζερμπαϊτζάν, για να κρατήσουν ανοιχτό τον δρόμο.

Μετά, ο πόλεμος στην Ουκρανία ξεκίνησε το 2022. Η Ρωσία αποδυναμώθηκε και αποσπάστηκε η προσοχή της και οι προτεραιότητές της στον Καύκασο μετατοπίστηκαν. Το Αζερμπαϊτζάν, η κύρια χερσαία οδός της Ρωσίας προς τον νότο, έγινε πιο σημαντικός εταίρος από την Αρμενία, τον παραδοσιακό χριστιανικό σύμμαχό της στην περιοχή. Η ρωσική συναίνεση ήταν κρίσιμη όταν, τον περασμένο Δεκέμβριο, το Αζερμπαϊτζάν σφράγισε τον Διάδρομο Λατσίν.

ΟΛΟ ΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΚΑΘΟΛΟΥ ΔΡΑΣΗ

Η επιστροφή στη βία τον Σεπτέμβριο είναι επίσης μια υπενθύμιση της αποτυχίας των καλοπροαίρετων αλλά συχνά με μισή καρδιά προσπαθειών της Δύσης για την δημιουργία ενός ευρωπαϊκού πλαισίου ασφάλειας και δικαιωμάτων για τον Νότιο Καύκασο. Τουλάχιστον στα χαρτιά, οι Δυτικοί διπλωμάτες έχουν υποστηρίξει εδώ και δεκαετίες μια προσέγγιση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ που οικοδομείται στις διεθνείς νομικές αρχές και βασίζεται στην επίλυση των βαλκανικών συγκρούσεων. Θεωρητικά, μια τέτοια διευθέτηση θα περιλάμβανε διεθνείς ειρηνευτικές δυνάμεις, δικαστήρια εγκλημάτων πολέμου, πολιτική αυτονομία, και την τελική ειρηνική συνύπαρξη Αρμενίων και Αζέρων του Καραμπάχ.

Πίσω στο 1992, όταν ο πρώτος πόλεμος για τα εδάφη επεκτάθηκε σε μάχες πλήρους κλίμακας, οι υπουργοί Εξωτερικών του νεοσύστατου Οργανισμού για την Ασφάλεια και την Συνεργασία στην Ευρώπη (Organization for Security and Cooperation in Europe, OSCE) συναντήθηκαν στο Ελσίνκι και ζήτησαν να πραγματοποιηθεί διάσκεψη στο Μινσκ για την επίλυση της σύγκρουσης. Έπρεπε να συμμετάσχουν όλα τα μέρη, συμπεριλαμβανομένων των «εκλεγμένων εκπροσώπων του Ναγκόρνο-Καραμπάχ και άλλων» —με άλλα λόγια, τόσο οι Αρμένιοι του Καραμπάχ όσο και οι Αζέροι. Αλλά τελικά η διάσκεψη δεν έγινε ποτέ.

Η διαμεσολάβηση του Οργανισμού Ασφαλείας στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ υποτίθεται ότι βασιζόταν στις αρχές των Συμφωνιών του Ελσίνκι, δηλαδή της συμφωνίας του 1975 μεταξύ της Δύσης και της Σοβιετικής Ένωσης που καθιέρωσε επίσημα την εδαφική ακεραιότητα, την αυτοδιάθεση, και τη μη χρήση βίας ως ουσιαστικής για την διατήρηση ευρωπαϊκή ειρήνη. Στην πράξη, καμία από αυτές τις αρχές δεν τηρήθηκε. Στην πραγματικότητα, η διεθνής δέσμευση σε αυτή την σύγκρουση ήταν πάντα ανεπαρκής, επειδή ο Νότιος Καύκασος θεωρείτο πολύ περιθωριακός.