Η μυστική συνταγή της ελευθερίας

Ένα άλλο ζήτημα αφορά την ανεπιτυχή προσπάθεια του Φουκουγιάμα να θεμελιώσει τις κοινωνικές δομές στην κοινωνιοβιολογία. Η καταχώριση των υποτιθέμενων έμφυτων γνωρισμάτων των ανθρώπων δεν συμβάλλει στο να εξηγηθούν οι κοινωνικοί και πολιτικοί θεσμοί τους. Για παράδειγμα, ο συγγραφέας κάνει λόγο για τη λεγόμενη επιρρέπεια του ανθρώπου προς τη βία και τον πόλεμο, αναφερόμενος στο έργο του ανθρωπολόγου Λόρενς Κήλυ και του αρχαιολόγου Στίβεν Λεμπλάνκ, οι οποίοι υποστήριξαν ότι κατ’ ουσίαν όλες οι πρωτόγονες και αρχαίες κοινωνίες επανειλημμένως ενεπλάκησαν σε πολεμικές επιχειρήσεις. Ωστόσο, τα συμπεράσματα των δύο επιστημόνων έχουν αμφισβητηθεί από άλλους μελετητές, οι οποίοι δίνουν βαρύτητα στις εκτεταμένες διακυμάνσεις των πολεμικών συγκρούσεων σε όλες τις πρώιμες κοινωνίες, στην αύξηση της πολεμικής δραστηριότητας που συνόδευσε την άνοδο των μη νομαδικών αγροτικών κοινωνιών και στη μεγάλη διακύμανση της πολεμικής ροπής από περιοχή σε περιοχή στα νεώτερα χρόνια.

Έτσι, λοιπόν, οι Ευρωπαίοι ενεπλάκησαν σε πολέμους, σε ένα ποσοστό σχεδόν 75% στα χρόνια ανάμεσα στο 1494 και το 1975 και ποτέ δεν πέρασαν 25 χρόνια χωρίς να σημειωθεί κάπου μια πολεμική σύρραξη. Αντιθέτως, η ανατολική Ασία γνώρισε μια ειρηνική περίοδο 300 χρόνων, μεταξύ της δεκαετίας του 1590 και του 1894, η οποία διαταράχτηκε μόνο από αμυντικές επιχειρήσεις κατά βαρβαρικών επιδρομών και από πέντε μικρούς πολέμους μεταξύ δύο μόνο κρατών. Στη διάρκεια των 200 χρόνων που προηγήθηκαν, η Κίνα ενεπλάκη μόνο μία φορά σε πόλεμο. Εντούτοις, κατά την περίοδο από το 750 π.Χ. περίπου μέχρι το 200 μ.Χ., όπως σημειώνει ο Φουκουγιάμα, οι Κινέζοι πολέμησαν σε σχεδόν ισάριθμους πολέμους με εκείνους που αργότερα διεξήγαγαν οι Ευρωπαίοι. Η κινεζική λεοπάρδαλη άλλαξε το δέρμα της, όπως έκανε και η ευρωπαϊκή μετά το 1960. Το ζήτημα είναι ότι ο πόλεμος, αν και εξαιρετικά σημαντικός σε ορισμένα κοινωνικά συμφραζόμενα (όπως είναι οι περιπτώσεις δημιουργίας κρατών ή αυτοκρατοριών), δεν είναι κάτι το σταθερό. Δεν προκύπτει από την ανθρώπινη φύση καθαυτή αλλά από ορισμένους τύπους κοινωνιών και πολιτισμών με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ο ίδιος ο Φουκουγιάμα, όντως φαίνεται να αναγνωρίζει τους περιορισμούς της κοινωνιοβιολογίας, δεδομένου ότι δεν επιχειρεί να την εφαρμόσει σε κάθε ιστορικό πλαίσιο.

Σε κάθε έργο αυτού του εύρους, είναι φυσικό να υπάρχουν κάποιες αδυναμίες. Έτσι, ο Φουκουγιάμα δείχνει να αποδέχεται τα μεγέθη των στρατευμάτων που δίνουν οι πρώιμες κινεζικές πηγές, οι οποίες είναι σχεδόν βέβαιο πως παρέχουν στοιχεία σε μεγάλο βαθμό διογκωμένα. Γράφει πως η Δανία είχε αντιπροσωπευτική κυβέρνηση πριν από το 1800, όταν ακόμη το καθεστώς ήταν απόλυτη μοναρχία, και ούτω καθεξής. Ωστόσο, αυτά τα περιστασιακά ολισθήματα είναι ασήμαντα, συγκρινόμενα με το επίτευγμα που ο συγγραφέας έφερε εις πέρας καλύπτοντας τόσο πολύ και διαφορετικό υλικό και καθιστώντας το προσπελάσιμο.

Η μέθοδος του Φουκουγιάμα δεν είναι να παραθέτει έναν τεράστιο όγκο ιστορικών πληροφοριών, αλλά μάλλον να βασίζεται σε εξέχοντες επιστήμονες για τον κάθε υπό εξέταση τομέα. Έχει κάνει πολύ προσεκτική επιλογή αυτών των επιστημόνων και λαμβάνει κάθε ενδεδειγμένο μέτρο για να παρουσιάσει με ακρίβεια τις θέσεις τους. Είναι απολύτως αναζωογονητικό να διαβάζεις ένα βιβλίο με τέτοιο συναρπαστικό φάσμα, που κατορθώνει να μην κακοποιεί τη δουλειά των αναρίθμητων ειδικών, στη διορατικότητα των οποίων αναμφίβολα βασίζεται. Το τελικό συμπέρασμα αυτού του βασικού έργου του Φουκουγιάμα είναι πειστικό και ο ίδιος επιδεικνύει ικανή ιστορική και κοινωνιολογική ευαισθησία σε όλη την έκτασή του. Το βιβλίο αποτελεί ένα μεγάλο διανοητικό επίτευγμα, που αφήνει τον αναγνώστη του με τη δίψα για την επόμενη δόση ενός αναγνώσματος πολύ πιο συναρπαστικού από αυτό που μπορούν να υποθέσουν οι αναγνώστες των προηγούμενων έργων του.

Στη διάρκεια των τελευταίων δύο αιώνων, γράφει ο Φουκουγιάμα, οι φιλελεύθερες δημοκρατίες ανακάλυψαν μια στέρεη πολιτική ισορροπία, δηλαδή πέτυχαν να εξισορροπήσουν την κρατική εξουσία, το κράτος δικαίου και τη λογοδοσία προς τους πολίτες. Ωστόσο, ο συγγραφέας προειδοποιεί ότι τα προηγούμενα αποτελέσματα δεν εγγυώνται μια μελλοντική επιτυχία. Η συνέχιση της νομιμοποίησης των σημερινών δημοκρατιών θα εξαρτηθεί από «την ικανότητά τους να διατηρήσουν την κατάλληλη ισορροπία ανάμεσα στην ισχυρή κρατική δράση, όταν αυτό είναι απαραίτητο, και στα είδη των ατομικών ελευθεριών που αποτελούν τη βάση της (...) δημοκρατικής νομιμοποίησης και που προωθούν την ανάπτυξη του δημόσιου τομέα». Σχόλια του συγγραφέα από την αρχή και το τέλος του πρώτου τόμου φανερώνουν την ανησυχία που τον διακατέχει για την τρέχουσα πολιτική κατάσταση στις Ηνωμένες Πολιτείες και το πρόσφατο άρθρο του στις σελίδες του περιοδικού μας (σ.σ.: «Η πτώση της μεσαίας τάξης και η Δημοκρατία», Foreign Affairs, The Hellenic Edition, τεύχος 2, Φεβρουάριος 2012) κινείται σε αυτήν την κλίμακα. Το μέλλον της Ιστορίας μπορεί να είναι τελικά μια δύσβατη διαδρομή.

Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.

Μπορείτε να ακολουθείτε το «Foreign Affairs, The Hellenic Edition» στο TWITTER στη διεύθυνση www.twitter.com/#!/foreigngr αλλά και στο FACEBOOK, στη διεύθυνση www.facebook.com/ForeignAffairs.gr