Η μυστική συνταγή της ελευθερίας

Ο Βέμπερ, επίσης, φαίνεται ότι έχει εμπνεύσει στον Φουκουγιάμα τη γνώμη ότι οι κυριότεροι εχθροί του αποτελεσματικού, νοικοκυρεμένου κράτους είναι ο νεποτισμός, η ευνοιοκρατία και η διαφθορά στην οικογένεια, στο σόι και σε φυλετικά δίκτυα που διαφυλάσσουν τα προνόμιά τους και απαιτούν οικονομικό αντάλλαγμα. Αποκαλεί το φαινόμενο «τυραννία των εξαδέλφων», καθώς εξαιτίας του καταπνίγεται η οικονομική και πολιτική ανάπτυξη, και αφιερώνει ικανό χώρο στη μελέτη των τρόπων με τους οποίους ποικίλα καθεστώτα επιχείρησαν να το καταπολεμήσουν. Η Κίνα καθιέρωσε απαιτητικές εξετάσεις για την υψηλού μορφωτικού επιπέδου αστική γραφειοκρατία, έτσι ώστε να αποφευχθεί η κατάληψη των θέσεων από συγγενείς των κυβερνώντων. Οι χαλίφες των Αβασιδών και οι Οθωμανοί Τούρκοι χρησιμοποιούσαν απαχθέντες σκλάβους (τους Μαμελούκους και τους Γενίτσαρους, αντίστοιχα) ως αξιωματούχους και στρατιώτες, κι αυτό επειδή οι σκλάβοι δεν είχαν δεσμούς αίματος με καμία από τις τοπικές φυλές και δεν θα μπορούσαν να μεταβιβάσουν τα αξιώματά τους στα παιδιά τους. Και η μεσαιωνική Καθολική εκκλησία, στα χρόνια του πάπα Γρηγορίου Ζ΄, καθιέρωσε την αγαμία των κληρικών, με σκοπό να αποφευχθεί η οικογενειοκρατία. Η στήριξη σε ξαδέλφια και η οργάνωση σε φυλές, είναι, σύμφωνα με τον Φουκουγιάμα, προκαθορισμένοι τρόποι πολιτικής οργάνωσης των ανθρώπινων κοινωνιών, όταν τα πράγματα δεν πάνε καλά, πράγμα που συμβαίνει συχνά.

Ο Φουκουγιάμα βρίσκεται στις καλύτερες στιγμές του, τις πιο διορατικές και πρωτότυπες, όταν πραγματεύεται την ανάγκη για ένα αποτελεσματικό, νοικοκυρεμένο κράτος, αλλά δεν υστερεί και όταν τονίζει την ανάγκη για κράτος δικαίου και συνυπευθυνότητα για μεγάλο μέρος των πολιτών. Στο σημείο αυτό κρίνει την προ-αποικιακή Ινδία ως αντίπαλο παράδειγμα στην πρώιμη Κίνα. Η Κίνα ανέπτυξε ένα ισχυρό κράτος που προστάτευσε τους πολίτες εναντίον της «τυραννίας των εξαδέλφων», αλλά τους άφησε εκτεθειμένους στην τυραννία του ίδιου του κράτους. Το σύστημα των καστών στην Ινδία γέννησε μια ισχυρή κοινωνία πολιτών που προστάτευσε τους υπηκόους από την τυραννία του κράτους, αλλά αντ’ αυτής, τους εξέθεσε στη διαρπαγή των οργανωμένων στις κάστες «εξαδέλφων». Ένας συνδυασμός των παραδόσεων και των δύο χωρών, σημειώνει, θα προσέφερε μια «βελτιωμένη μορφή ελευθερίας», καθώς αυτή «αναδύεται όταν υπάρχει ένα ισχυρό κράτος και μια ισχυρή κοινωνία, δύο κέντρα εξουσίας που είναι ικανά να εξισορροπούν και να αντισταθμίζουν το ένα το άλλο».

Κινούμενος με άνεση από την ιστορία της παγκοσμίου αρχαιότητος μέχρι τη σύγχρονη ευρωπαϊκή ιστορία, ο Φουκουγιάμα πραγματεύεται την «αδύναμη απολυταρχία» στην Ισπανία και στη Γαλλία, την «επιτυχημένη απολυταρχία» στη Ρωσία, την «αποτυχημένη ολιγαρχία» στην Πολωνία και, τέλος, την «υπεύθυνη κυβέρνηση» στην Αγγλία. Μετά το 1688, για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, η αγγλική κοινωνία εγκαθίδρυσε και τα τρία στοιχεία του κοσμικού τρίπτυχου. Και άλλες, επηρεασμένες από τη Μεταρρύθμιση, χώρες της δυτικής Ευρώπης, όπως η Δανία, η Ολλανδία και η Σουηδία, «κατόρθωσαν επίσης να συνδέσουν το κράτος, τον κανόνα δικαίου και την υπευθυνότητα σε ένα ενιαίο σύνολο, μέσα στον 19ο αιώνα».

Συνεπώς, τα τρία στοιχεία της σύγχρονης πολιτικής τάξης αναπτύχθηκαν χωριστά στους διάφορους προ-μοντέρνους πολιτισμούς: «Η Κίνα εξελίχθηκε σε ισχυρό κράτος από νωρίς. Ο κανόνας δικαίου ίσχυσε στην Ινδία, στη Μέση Ανατολή και στην Ευρώπη. Στη Βρετανία καθιερώθηκε για πρώτη φορά η υπεύθυνη κυβέρνηση». Αντιλαμβανόμενος ότι το όλον ακούγεται κάπως σαν ιστορία των Ουίγων ή ως βρετανική θριαμβολογία, ο Φουκουγιάμα εξειδικεύει την επιχειρηματολογία του, δίνοντας έμφαση στον ρόλο των πιθανοτήτων. Η εξέλιξη, λέει, ήταν υπόθεση «περίπλοκη και σε συγκεκριμένο πλαίσιο». Για παράδειγμα, η μείωση της δύναμης των πολυμελών οικογενειών στην πρώιμη σύγχρονη Ευρώπη, προήλθε εν μέρει από την ισχύ της μεσαιωνικής εκκλησίας. Αυτό σήμαινε ότι «η αναδυόμενη καπιταλιστική οικονομία στην Ιταλία, την Αγγλία και την Ολλανδία του 16ου αιώνα δεν χρειάστηκε να υπερβεί την αντίσταση μεγάλων συντεχνιακά οργανωμένων συγγενικών ομάδων με μεγάλη περιουσία που έπρεπε να προστατευθεί, όπως συνέβη στην Ινδία και στην Κίνα».

Ο ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΑΝΘΡΩΠΟΣ

Η θρησκεία και η ιδεολογία καταλαμβάνουν σημαντικό μέρος στην αφήγηση του Φουκουγιάμα. Όπως ισχυρίζεται ο μελετητής, εκεί όπου εγκαθιδρύθηκε μια ισχυρή βάση ανεξάρτητη από το κράτος, όπως ο ινδουισμός στην Ινδία, το ισλάμ στη Μέση Ανατολή και ο χριστιανισμός στην Ευρώπη, η ισχύς του νόμου αναπτύσσεται περισσότερο. Ως εκ τούτου, ο Φουκουγιάμα απορρίπτει τις απλουστευτικές προσπάθειες να εξηγηθούν οι πολιτικοί και κοινωνικοί θεσμοί ως απλοί αντικατοπτρισμοί των υφισταμένων οικονομικών ή τεχνολογικών δομών: «Είναι αδύνατον να αναπτύξει κανείς μια σοβαρή θεωρία για την πολιτική εξέλιξη, χωρίς να επεξεργαστεί ιδέες ως θεμελιώδεις αιτίες για τις διαφορές που σημειώνονται μεταξύ κοινωνιών, που ακολουθούν διακριτούς δρόμους προς την ανάπτυξη». Και στην περιγραφή του για την εδραίωση και την επέκταση των κρατών στο διάβα των χρόνων, οι στρατιωτικοί παράγοντες πολύ συχνά παίζουν σπουδαιότερο ρόλο από ό,τι οι οικονομικοί. Πράγματι, το σημείο όπου επικεντρώνω την κριτική μου είναι το γεγονός ότι ο Φουκουγιάμα έχει την τάση να δίνει πολύ λίγη σημασία στη δύναμη των οικονομικών σχέσεων γενικά. Ωστόσο, δεν μπορούμε να μιλήσουμε για σοβαρό μειονέκτημα, από τη στιγμή που το βιβλίο κατορθώνει να διεξέλθει ένα τεράστιο εύρος υλικού και προσεγγίσεων.