Ο γρίφος για το σύνταγμα της Αιγύπτου

Ήδη, τα θεσμικά συντρίμμια και η πολιτική βλάβη είναι μεγάλα και θα είναι δύσκολο να ξεπεραστούν. Η απόφαση του προέδρου της Αιγύπτου Μοχάμεντ Μόρσι να αναλάβει την απόλυτη εξουσία - ακόμη και σε προσωρινή βάση - και η βεβιασμένη παραγωγή του τελικού σχεδίου του συντάγματος δεν έχουν οδηγήσει μόνο σε συγκρούσεις στους δρόμους αλλά και σε ανταγωνισμούς μεταξύ των αιγυπτιακών κρατικών φορέων.

Αρχικά, οι επαγγελματικές ενώσεις της χώρας χωρίζονται στους υποστηρικτές της ισλαμικής κυβέρνησης και στους αντιπάλους τους. Θα μπορούσε να εκθρέφεται εμφύλιος πόλεμος στα εργατικά συνδικάτα. Το δικαστικό σύστημα ξεσηκώθηκε σε ένδειξη διαμαρτυρίας και είναι δύσκολο να δούμε το πώς ο θεσμός, ο οποίος είχε καταφέρει να διατηρήσει κάποια αυτονομία, ακόμη και στην διάρκεια των πιο αυταρχικών περιόδων της Αιγύπτου, θα μπορούσε να βγει αλώβητος. Με τη σειρά του, ο εκλογικός μηχανισμός της χώρας ίσως να έχει υποστεί σοβαρή ζημιά, γιατί εξαρτάται από την εποπτεία των βαθιά προσβεβλημένων δικαστών.

Ο Μόρσι προσποιείται ότι ακούει τις διαμαρτυρίες, αλλά μέχρι στιγμής απλώς εντείνει την αποφασιστικότητά του να προωθήσει τη διαδικασία. Θέλει ένα σταθερό σύνολο κανόνων για να καθοδηγήσει την επιστροφή της Αιγύπτου στην κανονική πολιτική ζωή. Αλλά θα μπορούσε το σύνταγμα, αν περάσει, να θέσει τις βάσεις για ένα δίκαιο και δημοκρατικό πολιτικό παιχνίδι σε βάθος χρόνου; Μόλις οι άνθρωποι μιλήσουν, το σύνταγμα θα μπορούσε να γίνει ένα τετελεσμένο γεγονός - και οι ηγέτες της αντιπολίτευσης ίσως να μην επιζητούν να το ανατρέψουν, αλλά αντίθετα να συναινέσουν και να μάθουν πώς να χρησιμοποιήσουν τα εργαλεία που τους δίνει. Τα συντάγματα σπάνια γράφονται σε στιγμές ηρεμίας και πολλά επιζούν περισσότερο από τα διαμφισβητούμενα περιστατικά που οδήγησαν στη δημιουργία τους. Στο κάτω - κάτω, το πιο δημοκρατικό σύστημα της Αιγύπτου διέπετο από ένα σύνταγμα γραμμένο το 1923 από μια επιτροπή, την οποία είχε μποϋκοτάρει ο πιο δημοφιλής πολιτικός παράγοντας της χώρας, το εθνικιστικό κίνημα Γουάφντ.

Η σημερινή πικρία, που τώρα συνοδεύεται από την αιματοχυσία, κάνει να φαίνεται απίθανο να προκύψει σύντομα ένα παρόμοιο αποτέλεσμα. Ακόμη και αν οι βαθιές πληγές επουλώνονται τελικά, το συνταγματικό κείμενο δημιουργεί ανησυχίες. Το αν τελικά θα γίνει η βάση για ένα πλουραλιστικό σύστημα ή ένα εργαλείο για μια μόνιμη ισλαμική πλειοψηφία εξαρτάται από πέντε βασικούς παράγοντες.

Πρώτον, οι νόμοι που έχουν δημιουργηθεί για να δώσουν στις συνταγματικές διατάξεις συγκεκριμένες έννοιες, είναι σημαντικοί. Οι πιο φιλελεύθερες διατάξεις του συντάγματος θα απαιτήσουν την αναμόρφωση μεγάλων τομέων του αιγυπτιακού δικαίου που είναι σήμερα αυταρχικοί, όπως αυτοί που διέπουν τον Τύπο και τις μη κυβερνητικές οργανώσεις. Είναι ακόμη ασαφές το πόσο γρήγορα και με πόσο ενθουσιασμό το κοινοβούλιο θα είναι σε θέση να εκπληρώσει αυτή την υποχρέωση. Σε άλλους τομείς, όπως στην θρησκευτική ελευθερία ή στην οικονομία, η ασάφεια του κειμένου δίνει στους νομοθέτες ακόμα περισσότερη άνεση. Θα μπορούσε σύντομα να γίνει εμφανές τι σκοπεύουν να κάνουν οι νομοθέτες με την ελευθερία, επειδή το νέο Σύνταγμα θα επιτρέπει στην μέχρι σήμερα ανίσχυρη Άνω Βουλή, την οποία κανένα δικαστήριο δεν έχει διαλύσει, να ασκεί προσωρινά τη νομοθετική εξουσία από την επόμενη ημέρα της επικύρωσης του Συντάγματος.

Οι εκλογές θα είναι ένα δεύτερο πεδίο μάχης. Εάν οι δυνάμεις της αντιπολίτευσης που απορρίπτουν το σύνταγμα, μποϊκοτάρουν τις μελλοντικές ψηφοφορίες, θα αφήσουν ελεύθερο το πεδίο για τους ισλαμιστές. Όμως, ακόμη και αν συναγωνιστούν, η ανταμοιβή τους μπορεί να είναι αργή. Οι μη-ισλαμικές ομάδες έχουν δείξει μεγάλη ικανότητα να κινητοποιούν χιλιάδες διαδηλωτές, αλλά δεν έχουν δείξει ακόμα καμία διάθεση να ξεκινήσουν την σκληρή δουλειά της κινητοποίησης εκατομμυρίων για τις ψηφοφορίες. Όσο οι εκλογές γέρνουν προς τους ισλαμιστές, τα βήματα προς τη δημοκρατία θα είναι βήματα προς τη συνέχιση της ισλαμικής εξουσίας.

Τρίτον, οι τρόποι με τους οποίους οι εκλεγμένοι άρχοντες της Αιγύπτου αναμορφώνουν τους κρατικούς θεσμούς - το στρατό, τα θρησκευτικά ιδρύματα και τα δικαστήρια - θα είναι ζωτικής σημασίας για τον καθορισμό της σημασίας του συντάγματος στην πράξη. Ο στρατός κέρδισε σημαντική αυτονομία στο σύνταγμα, πολλή περισσότερη απ΄ό,τι είχαν ελπίσει οι επαναστάτες του 2011. Η Αδελφότητα έχει γίνει σαφής σχετικά με τις προθέσεις της: ο πολιτικός έλεγχος είναι ένας μακροπρόθεσμος στόχος, δεν αποτελεί άμεση προτεραιότητα. Και ίσως με την πάροδο του χρόνου οι στρατηγοί, οι οποίοι είναι αρκετά συντηρητικοί, να μπορέσουν να εξοικειωθούν με τον ισλαμικό νόμο.

Το σύνταγμα υπόσχεται στο αλ- Αζχάρ, το κορυφαίο θρησκευτικό ίδρυμα της Αιγύπτου, τόσο αυτονομία όσο και έναν ισχυρό συμβουλευτικό ρόλο επί του ισλαμικού νόμου. Αλλά οι δύο αυτές δεσμεύσεις βρίσκονται σε αντίθετες κατευθύνσεις: καθώς το αλ- Αζχάρ κερδίζει επιρροή, μπορεί να ανακαλύψει διάφορες πολιτικές δυνάμεις να ελίσσονται για την επιρροή μέσα στους κόλπους του. Το κοινοβούλιο ίσως να προσπαθήσει να τα μπαλώσει χρησιμοποιώντας τις εσωτερικές λειτουργίες του.

Προς το παρόν, το Ανώτατο Συνταγματικό Δικαστήριο της χώρας θα διατηρήσει τον επικεφαλής του και τους δέκα παλαιότερους δικαστές του. (η Ταχανί ελ- Τζεμπαλί, η δικαστής που οι ισλαμιστές περιφρονούν περισσότερο, θα επιστρέψει στον ιδιωτικό τομέα, δεδομένου ότι είναι - όχι συμπτωματικά - το ενδέκατο παλαιότερο μέλος των εν λόγω εδρών). Το δικαστήριο έχει συγκρουστεί με τις ανερχόμενες ισλαμικές δυνάμεις της Αιγύπτου αρκετές φορές φέτος. Αλλά καθώς οι δικαστές σταδιακά συνταξιοδοτούνται, το κοινοβούλιο θα μπορούσε να περάσει ένα νόμο που να εξασφαλίζει ότι πιο ευέλικτες προσωπικότητες θα καταλάβουν τις θέσεις τους.