Έθνη σε κρίση, θεσμοί σε αμφισβήτηση

Συγκρίνοντας τις περιπτώσεις της Σουηδίας, της Μποτσουάνα και της Ελλάδας, γίνεται κατανοητό ότι η ελληνική κοινωνία δεν έχει αναπτύξει τα κοινωνικά χαρακτηριστικά που θα επέτρεπαν μια συναινετική και λιγότερο συγκρουσιακή αντίδραση μπροστά στην εθνική τραγωδία που βιώνει τα τελευταία 5 χρόνια. Οι ελληνικοί άτυποι κοινωνικοί θεσμοί προσιδιάζουν περισσότερο σε αυτό που ο φιλόσοφος Thomas Hobbes είχε περιγράψει ως κοινωνική ζούγκλα. Μια κοινωνία, δηλαδή, στην οποία το στενό προσωπικό συμφέρον κυριαρχεί και ο διαρκής πόλεμος όλων εναντίον όλων εξαπλώνεται σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής και πολιτικής ζωής. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς το κράτος, η δυσπιστία και ο φόβος προς οτιδήποτε συμβαίνει εκτός συνόρων αλλοιώνουν την ικανότητα του έθνους να αναγεννηθεί μέσα από τις στάχτες που αφήνει η κρίση. Σε περιόδους όπου το αίσθημα της εθνικής αποτυχίας κυριαρχεί, τέτοιου είδους κοινωνίες εισέρχονται σε έναν φαύλο κύκλο εσωστρέφειας και αυτοτροφοδοτούμενων συγκρούσεων.

Ο ηγέτης του ΣΥΡΙΖΑ Αλέξης Τσίπρας και ο πρόεδρος του κόμματος των Ανεξάρτητων Ελλήνων Πάνος Καμμένος πανηγυρίζουν την εκλογική νίκη του ΣΥΡΙΖΑ στις 20 Σεπτεμβρίου 2015. REUTERS/Alkis Konstantinidis
--------------------------------------------------------

Ο συνδυασμός της αδιάκοπης πολιτικής σύγκρουσης και αντιπαράθεσης, και της κοινωνικής εσωστρέφειας που παρατηρείται στην Ελλάδα ενέχει τον κίνδυνο να οδηγήσει σε μια αργή και σιωπηλή παρακμή. Για να αντιστραφεί αυτή η πορεία, χρειάζεται η σταδιακή και εκ βάθρων μεταρρύθμιση του θεσμικού πλαισίου μέσα στο οποίο λειτουργεί το ελληνικό κράτος και η ελληνική οικονομία. Ωστόσο για να μπορέσουν να επιτευχθούν οι απαραίτητες θεσμικές μεταρρυθμίσεις, ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο είναι αναγκαίο, μια νέα σχέση εμπιστοσύνης μεταξύ του πολιτικού κόσμου και των πολιτών που θα σφραγιστεί από μια ριζική συνταγματική αλλαγή. Η επιτυχία ενός τέτοιου εθνικού σχεδίου θα εξαρτηθεί από το αν και κατά πόσο η ελληνική κοινωνία θα ενστερνιστεί την ανάγκη διαμόρφωσης μιας νέας εθνικής ταυτότητας, τα χαρακτηριστικά της οποίας θα αποτυπωθούν στους νέους θεσμούς της χώρας.

ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΚΑΙ ΘΕΣΜΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ ΣΤΗΝ ΕΕ: ΜΕΤΑΤΡΕΠΟΝΤΑΣ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΣΕ ΕΥΚΑΙΡΙΑ

Η τεχνητή πολιτική αντιπαράθεση και η κοινωνική δυσθυμία και εσωστρέφεια που επικράτησε στην Ελλάδα μετά το ξέσπασμα της κρίσης ναρκοθέτησαν τις προοπτικές γρήγορης επανάκαμψης. Επίσης, ο τρόπος και τα μέσα επιβολής των μεταρρυθμίσεων που χρησιμοποιήθηκαν στο πλαίσιο των ευρωπαϊκών προγραμμάτων στήριξης ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την αποτυχία της μεταρρυθμιστικής προσπάθειας από το 2010 και μετά. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί δεν αντιλήφθηκαν εγκαίρως το εύρος των μεταρρυθμίσεων που είναι αναγκαίες και αγνόησαν την ανάγκη για ριζική αναθεώρηση όλων των τομέων της δημόσιας διοίκησης, των ανεξάρτητων θεσμών και της οικονομίας, κάτι που με την σειρά του θα απαιτούσε περισσότερο χρόνο προσαρμογής. Τα ευρωπαϊκά προγράμματα στήριξης εστίαζαν μονομερώς στην επίτευξη ποσοτικών στόχων ενώ η εποπτεία και ο έλεγχος γινόταν ανά μικρά χρονικά διαστήματα - μιας εβδομάδας ή ενός μήνα - που δεν άφηναν περιθώριο μακροχρόνιου κυβερνητικού προγραμματισμού. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, κάθε πρωτοβουλία για την δημιουργία ενός εθνικού σχεδίου μέσα από κοινωνική διαβούλευση, που θα άλλαζε τις δομές του ελληνικού κράτους σταδιακά και σε βάθος χρόνου δεν μπορούσε να καρποφορήσει.

Αξίζει να σημειωθεί ότι οι ευρωπαϊκοί θεσμοί διαθέτουν σημαντική εμπειρία πάνω στις διαδικασίες αποτελεσματικής θεσμικής μεταρρύθμισης από την εποχή που η Ευρωπαϊκή Ένωση εφάρμοζε τις πολιτικές ενσωμάτωσης των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης. Η θεσμική μεταμόρφωση των χωρών αυτών πραγματοποιήθηκε σε βάθος αρκετών χρόνων μέσω της στοχευμένης στήριξης και καθοδήγησης σε ευαίσθητους τομείς όπως είναι το κράτος δικαίου, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, η ανοιχτή και ανταγωνιστική οικονομία, η ενθάρρυνση της ιδιωτικής πρωτοβουλίας και οι πολιτικές ελευθερίες. Παράλληλα, η απουσία ενός ασφυκτικού χρονικού πλαισίου επέτρεψε την χάραξη μακρόπνοων σχεδίων σε άμεση συνεργασία με τα στελέχη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και πέτυχε την ομαλή μεταφορά τεχνογνωσίας στους τομείς που την χρειάζονταν περισσότερο. Στην επιτυχία των προγραμμάτων στην Ανατολική Ευρώπη συνέβαλλε και η κοινωνική αποδοχή που απολάμβαναν καθώς οι κοινωνίες των χωρών αυτών εκλάμβαναν την μεταβατική περίοδο προ της εισόδου τους στην Ε.Ε. ως μια ευκαιρία επανένταξης στο διεθνές περιβάλλον.

Δεδομένου ότι η Ελλάδα δεν εφάρμοσε ποτέ ένα συγκροτημένο πρόγραμμα μεταρρυθμίσεων πριν την ένταξή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση, το θεσμικό χάσμα είναι αρκετά ευρύ και δεν μπορεί να γεφυρωθεί μέσω μιας βεβιασμένης και λανθασμένα ιεραρχημένης μεταρρυθμιστικής προσπάθειας. Γι' αυτόν τον λόγο χρειάζεται ένα ριζοσπαστικό εθνικό σχέδιο που σε συνεννόηση με τους ευρωπαϊκούς εταίρους θα υπερβαίνει τα χρονικά όρια της κυβερνητικής θητείας, θα έχει την στήριξη του μεγαλύτερου δυνατού αριθμού κομμάτων και θα αποτελεί μέρος ενός γενικότερου πλαισίου κοινωνικής διαβούλευσης. Χρειάζεται, με άλλα λόγια, ένα σχέδιο μεταρρυθμίσεων από τους πολίτες για τους πολίτες, που θα δίνει χρονικά περιθώρια για να συγχρονιστεί η θεσμική αλλαγή με την κοινωνική συνειδητοποίηση και αποδοχή.